Het burgherlick leven

6de hooftstick: Of de religie noodich is.

Wij hebben hier vooren int eerste hooftstick/ onder de ghemeene reghelen daer een Ga naar margenoot*Burgherlick persoon hem na rechten moet/ oock Ga naar margenoot*bepaelt de Godswetten/ ofte Religie; maar alsoo der menschen ghevoelen daer af seer verscheyden is/ onder welcke sommighe die voor onnutte quellingh houden/ daer de lieden van oudts malcander altijdt mede gheplaecht hebben/ sullen/ eer wy tot de sake commen/ ons goedduncken daer af segghen/ in deser voughen:

Nadient alle menschen ghemeen is/ soo wel den quaden als den goeden/ dat sy haer kinderen gheeren sien opwassen in deucht ende vromicheyt/ soo ist billich daer toe het beste middel te ghebruycken datse connen. Tselve is/ int ghemeen gheseyt/ dat syse vermanen ende dwingen tottet goet/ oock straffen vant quaet: Om vant welcke† in 't besonder breeder te spreken/ soo laet ons sien of de Philosoofsche leeringhe hierin ghenouch doet / als datmen haer seght, ‘GhyGa naar margenoot+ moet weldoen, niet deur hope van ghepresen te worden, ende dat u wederom wel gheschiede, sghelijcx het quaet schuwen, niet uyt vreese van verachtende ghestraft te wesen, maer overmidts dát in sijn selven goet is, dít in sijn selven boos. De ghemeene man latet quaet om dattet de wet straft, maer de wysen hebben de reden† voor haer wet. De wetten en begrypen niet al, maer de deuchts reghel is ghemeene, overal leerende wat eerlick wat schadelick is. Bedwongen deucht en is gheen deucht etc.’

Wachaerme, tis voor een doofmans deure gheclopt/ dese redenen en vaten in haer ghemoet/ noch de teere

verstandekens en begrijpent niet: Ja onder veel Philosophen die sulcx vlietich leerden/ wierter weynich bevonden diet neerstich volghden. Ten is oock niet ghenouch dat ghyse alleenelick straft van haer mesdaet die u kennelick is (hoe wel het een en 't ander seer goet ende voordelick valt) want ghyse vande mesdaet u onbekent/ ende van haer boose ghedachten niet straffen en cont. Wat raet dan? Sulcke/ als wy ghevoelen de menschelicke natuere inghebeeldt te sijn: Hoedanich? Datmen hun van joncx indruct/ ende aldus leert: In tghene daer ghy dwaelt, daer wyse ick u te recht; dijn ghebreken die my kennelick sijn, straffe ick na de verdienste; Angaende het quaet dat ghy buyten mijn weten doet, al en wort ghy daer af van my niet berispt noch ghecastijt, en denckt niet dat ghyder vry af sult gaen, want daer is een God diet al siet wat de menschen maken, soo wel int verborghen als int openbaer, ja de ghepeinsen sijn hem bekent, desen en can niemant ontvlien, hy straft de ongherechtecheyt met eeuwighe helsche onverdraghelicke pijnen; In dese gheduerighe quellingen, die gheen einde en nemen, suldi ghedreven worden by dijns ghelijcke; daer en sal dan gheen bidden meer sijn, maer sult daer altiit moeten in eeuwich schrickelick verdriet blijven: Ende ter contrarie die wel en vromelick doen, voor haer is bereyt een eeuwighe vreucht, daerom siet toe etc.

Dit den kinderen gheduerlick voor ooghen ghehouden/ ende van jonck vast ingeplant/ daer wortelt in haer een heftighe vreese ter eender/ ende hope ter ander sijde/ die als een swepe hun met ghewelt vande boosheyt jaecht/ ende tot de deucht stout†/ welcke sy also vanden beghinne al doende leerende/ ende om

de gheduerighe vreese ende hope/ die gheduerich oeffenende/ werden eindelick vrome Burghers/ uyt welcke oock vrome regierders ghecoren worden/ die de ondersaten met behoorlicke onderdanicheyt ghehoirsaem syn/ eeren ende beminnen/ sy sijn haer kinderen een goet voorbeelt/ in haer handel ghetrouwe/ ende met hun nabuyren paeyselick; In somme/ het wort een welvarende ghemeente. De vreese Gods dan/ is de alderbequaemste wech om te commen tottet opperste goet/ ende de contrarie/ een opentlicke toeganck tottet alder verdervelicste quaet. Want de menschen opgevoet sonder dese vreese Gods/ by aldient gheen openbaer bedrieghers/ schelmen/ ende booswichten en sijn/ maer eenich schijnsel van deucht hebben/ tis selden anders dan gheveinstheyt/ sonder grondelicke liefde/ trouwe noch rechtveerdicheyt/ achtende al haer eyghen/ tghene sy bedectelick connen crijghen/ ende ongestraft weten te blyven Daerom so u herte seght/ daer en is gheen God (dat schrickelick is) doedet de mont swyghen om u kinders wille/ die ghy gheerne saecht in deucht ende eere opwassen/ om de ghemeentens wille/ diens welvaert oock de uwe is. Want wat isser sotter/ dan moetwillichlick te verstooren ende verhinderen/ het ghene datmen self heftelick begheert? Soomen boven dien noch let op de nootlicheyt† des sweerens/ ofte des eedts/ om beloften/ verbanden ende handelingen te bevestighen/ welcken eedt op God ghegront staet/ men moet bekennen/ datter nootsakelick een vreese Gods moet wesen. Maer dese vreese Gods/ ende oeffeninghe inde selve/ noemen wy deur een ghemeen uytheems woort Religie/ daer moet dan nootsakelick een Religie

sijn/ ende sonder Religie gaet het al verloren. Dit is tot hier toe ons wit gheweest: dit houden wij voor een vaste stercke eeuwighe reghel/ ende diet soo niet en verstaet/ voor hem en dient het volgende niet/ want hy daer toe onbequaem is/ als meer onderdanich wesende sijn verkeerde eyghensinnelycheyt/ dan de reden†/ bevesticht met de Ga naar margenoot*daet/ in alle ghemeenten die oyt welgheregiert waren.