Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Zaandijk
(gemeente Zaanstad)

Dorp, ontstaan kort voor 1500 toen inwoners uit Westzaan zich op de westoever van de Zaan vestigden. Langs de Lagedijk groeide een langgerekt dorp met tweezijdige lintbebouwing. Vanaf het begin was het een industriedorp met bedrijven in het buitendijkse gebied langs de Zaan. Haaks op de dijk lagen landinwaarts enkele dwarspaden die naar industriemolens leidden. De belangrijkste daarvan is de Guisweg. Dit in oorsprong laat-middeleeuwse pad vormde de verbinding met Westzaan en werd in 1848 tot weg gemaakt. Zaandijk was vanaf 1638 een zelfstandige parochie en werd in de loop van de 17de eeuw landinwaarts uitgebreid. De meeste dwarspaden zijn sinds 1920 verdwenen met de aanleg van nieuwe woonbuurten. Aan de Zaanoever bevinden zich nog verschillende industrievestigingen, vooral voor de papierindustrie. Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied tussen Lagedijk en Provincialeweg buurtsgewijs volgebouwd in aansluiting op de vooroorlogse bebouwing. Zaandijk is een beschermd dorpsgezicht.

De voorm. (Herv.) Zaandijkerkerk (bij Kerkstraat 1) is een zaalkerk met zuiderdwarsarm en een toren van drie geledingen met naaldspits. Deze deels wit gesausde kerk met vroege neorenaissance-details verrees in 1879, nadat de oude kerk door brand was verwoest.

Overige kerken. Uit 1922 dateert de Geref. kerk ‘De Ontmoeting’ (Parklaan 1), een zakelijk-expressionistische zaalkerk met gedeeltelijk ingebouwde toren. De Vergadering van Gelovigenkerk ‘Onder de roeden’ (Lagedijk 24) is een T-vormig gebouw uit circa 1935 met uitgebouwd ingangsportaal.

De openbare lagere school ‘De Gortershoekschool’ (Tuinstraat 27) kwam in 1939 naar plannen van de architecten Kwist en Engel tot stand als een traditionalistische langgerekte tweelaagse school met hoekpaviljoens en aangebouwde gymzaal.

Woonhuizen. Veel huizen in Zaandijk zijn geheel of deels in hout uitgevoerd en hebben al dan niet rijk versierde houten gevels of voorschotten. Aan de Zaanzijde zijn diverse huizen uitgebouwd met een zaankamer. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft het gerestaureerde diepe houten huis Lagedijk 206 (1626), maar de meeste huizen zijn jonger. Nu in gebruik als Zaanlandse Oudheidkamer is het tweelaagse stenen herenhuis Lagedijk 80 met haakse achtervleugel, gebouwd in 1708 en gewijzigd in 1765 en 1830. De ingangspartij is uitgevoerd in Lodewijk XVI-vormen en heeft een omlijsting met ionische kapitelen en zijlichten. De vier gevelstenen zijn van elders afkomstig. Het interieur bevat verschillende onderdelen in Lodewijk XV-stijl en onderdelen uit circa 1830, zoals een geschilderd behangsel van W.M. Uppink. De in 1830 in het verlengde van de achtervleugel aangebouwde zaankamer met hoekvensters heeft een rijk versierd houten voorschot en een interieur uit de bouwtijd. Uit 1752 dateert het herenhuis Lagedijk 104, een dwars eenlaagspand met twee houten dakkapellen. De stenen lijstgevel heeft twee zijrisalieten met omlijste ingangen in Lodewijk XVI-vormen. Dit in 1804 en later gewijzigde huis diende van 1854 tot 1974 als raadhuis. Het trappenhuis eindigt in een torenkamertje. De houten achterbouw aan de Zaanzijde toont een ingezwenkt voorschot in

[p. 547]

Zaandijk, Woonhuis Lagedijk 104

Lodewijk XV-stijl. Het pand bevat diverse interieuronderdelen in Lodewijk XV-vormen (circa 1760), onder meer in de voormalige raadzaal. Verder zijn er een ouder geschilderd plafondstuk (eerste helft 17de eeuw) en een geschilderd behang en dessus-de-porte uit circa 1804. In de tegenover het huis gelegen overtuin (bij Lagedijk 39) staan enkele in 1804 hierheen overgebrachte beelden (circa 1740) en een achtzijdige houten theekoepel (1772). Bij het uit 1749 (gevelsteen met bijenkorf) daterende L-vormig huis Lagedijk 110 heeft de linkervleugel een ingezwenkt houten voorschot met fronton, guirlande, zijpilasters en versierde vensteromlijsting. De lange smalle aanbouw met omlijste ingang bezit aan de rivierzijde een ingezwenkt voorschot met gebogen fronton boven een onderbouw met overhoekse vensters. Binnen bevindt zich een 18de-eeuwse tegelschouw (keuken) en de voorkamer is rond 1820 ingericht met onder meer een geschilderd behang met landschap en een dessus-deporte (mogelijk W.M. Uppink). Het houten huis Boschstraat 1 heeft boven de bakstenen voorpui met ingangsomlijsting (Lagedijk) een houten klokgevel met afdeklijst in Lodewijk XV-vormen (circa 1760). In het huis is een tegelschouw met onder andere allegorische figuren van Hoop en Liefde behouden gebleven. Het uit circa 1740 daterende dwarse huis Lagedijk 92-94 kreeg rond 1774 een stenen lijstgevel en linksachter een zaankamer met gebogen hoekvensters en een ingezwenkt voorschot in Lodewijk XV-stijl. In Lodewijk XVI-stijl uitgevoerd is de ingangspartij met pilasters en dessus-de-porte. Interessante interieurelementen zijn een tegelschouw en gesneden binnenblinden in

Zaandijk, Woonhuis Lagedijk 104, interieur (1992)

Lodewijk XVI-vormen. De stenen lijstgevel van het dwarse huis Lagedijk 96 stamt uit circa 1775 en is voorzien van een gebogen hoekvensters en een ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl met ionische pilasters. Het deels in hout uitgevoerde L-vormige pand Lagedijk 114 heeft een rijk versierd houten voorschot boven een bakstenen onderbouw met gebogen hoekvensters, en bij de houten dwarsvleugel een houten attiek en dakkapel, alles in Lodewijk XVI-vormen. Het deels stenen huis Lagedijk 122 bezit een ingezwenkt voorschot in Lodewijk XVI-stijl en heeft twee gebogen hoekvensters. De haakse zijvleugel is voorzien van een ingangsomlijsting met twee zuilen met composietkapitelen en een attiek, waarschijnlijk afkomstig van een 18de-eeuwse theekoepel uit Broek in Waterland. Een hoger opgetrokken gevelpartij met rijke houten bekroning in Lodewijk XVI-stijl heeft het diepe stenen huis Lagedijk 90. Een voorschot met frontonbekroning en zijmeanders is te vinden bij de diepe huizen Lagedijk 25 (pui gewijzigd), Verlanenpad 2 enLagedijk 194 (de laatste met stenen pui). Laat-18de-eeuwse stenen lijstgevels hebben Lagedijk 102 (circa 1780; gepleisterd) en Lagedijk 106. Eenvoudige 18de-eeuwse houten panden zijn Lagedijk 1-3, 7 en 13 (alle met winkelpui) en het kleine pand Boschstraat 2. Het dwarse houten huis Lagedijk 48 (circa 1810) heeft een rijk uitgewerkte

Zaandijk, Woonhuis Boschstraat 1

ingangspartij met daarboven een dakkapel en verder vensteromlijstingen in late Lodewijk XVI-vormen. De achteraanbouw met zaankamer bezit een deels op ionische zuilen rustende verdieping en binnen zijn interieuronderdelen in late Lodewijk XVI-stijl behouden. Andere voorbeelden van vroeg 19de-eeuwse dwarse houten huizen met decoratieve dakkapellen zijn Lagedijk 52 en 56. Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert ook het tweelaagse houten herenhuis Lagedijk 128 met ingangsomlijsting en forse dakkapel. Het deels houten huis Lagedijk 146, bekend als ‘Het Grote Huis’, werd in 1833 gebouwd naar ontwerp van G. Kuyper met een rijk uitgevoerde stenen lijstgevel voorzien van hoeklisenen, middenrisaliet, deur- en vensteromlijstingen, dakkapellen met een ovaal venster en een houten dakbalustrade. De Onderlinge Waarborg Maatschappij (opgericht 1819) liet in 1890 het pand Lagedijk 33 bouwen als woonhuis met kantoor (nu notariskantoor). Uit de late 19de eeuw dateren verder de huizen Lagedijk 76 (1890) met aan de achterkant een houten zaankamer, Lagedijk 168 (1896) met hoektorentje, Lagedijk 166 (1896) met trapgevel en de grotendeels houten arbeiderswoningen Tuinstraat 1-5 en 11, en Guisweg 55 en 59.

Windmolen ‘De Bleke Dood’ (Lagedijk 28a) is een met riet gedekte achtkantige houten stellingmolen met molenaarswoning, gebouwd in 1656 als korenmolen (gerestaureerd 1956).

[p. 548]

Zaandijk, Windmolen De Bleke Dood

Bedrijfsgebouwen. Het tweelaagse houten pand ‘Het Weefhuis’ (Lagedijk 39) is een in 1882 tot woonhuis verbouwd papierpakhuis uit 1650. De voorm. drukkerij van P.J. Out (Zaagselpad 1) is een klein houten gebouw met sierspant en personeelsverblijf, opgetrokken in 1896 naar ontwerp van J. en D. Eilmann en uitgebreid in 1960. Aan de Zaan staat het rond 1900 gebouwde tweelaagse bedrijfsgebouw JVPz (Lagedijk 126), met bij de verdieping een uitgebouwde controlekamer op gietijzeren kolommen. Uit circa 1935 dateert het drielaags pakhuis Lagedijk 228 in traditionalistische vormen.

De Zaandijkersluis (bij Lagedijk 228) werd in 1727 gebouwd door Gerrit Jansz Kas en Joris Pietersz Joor (gedenkstenen). De met gemetselde kolkwanden en houten puntdeuren uitgevoerde sluis is in 1996 gerenoveerd en heet sindsdien ‘Gerrit Jan Honigsluis’ (gedenksteen).

Het gemaal ‘'t Leven’ (Lagedijk 145) kwam in 1904 ter plaatse van een poldermolen uit 1633 tot stand om het water uit de polder Westzaan naar de Zaan af te voeren. De oorspronkelijke zuiggasmotor is in 1916 vervangen door een draaistroom-elektromotor. De seinmast bij het gemaal maakte deel uit van een tot 1970 gebruikt seinsysteem.

De Alg. begraafplaats (Guisweg 34), aangelegd in 1874, bevat ook een aantal in 1873-'74 overgebrachte oudere graven. De ingangspaviljoens dateren uit circa 1930.

Haaldersbroek. Dit dorp ten oosten van Zaandijk wordt voor het eerst vermeld in de 14de eeuw en is ontstaan in een vaartpolder (Kalverpolder). De bebouwing ontwikkelde zich langs een pad (het Haaldersbroek) en kreeg eind 19de eeuw een bescheiden dorpskern bij de brug over de Braak. Haaldersbroek is een beschermd dorpsgezicht. Woonhuizen. Voorbeelden van in oorsprong 17de-eeuwse houten huizen zijn Haaldersbroek 11 (1661; jaartal op deurkalf dooddeur) en Haaldersbroek 1 (eind 17de eeuw; deurpartij gewijzigd). Het 18de-eeuwse houten huis Braakdijk 1 heeft inwendig twee gebinten met zwanenhalskorbelen, een smuiger met blauwe tegels (circa 1720) en een geschilderd plafond (1758). Recent ingrijpend gerenoveerd is het huis 't Kalf 76 (circa 1750). Het houten huis 't Kalf 86 (circa 1885) is voorzien van geschulpte windveren, makelaars en ingangomlijsting. Windmolens. Oliemolen ‘De Ooievaar’ (D. Sonoyweg 19) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen, gebouwd omstreeks 1622 te Assendelft en in 1669-'70 naar hier verplaatst (gerestaureerd 1955-'56). Uit 1922 dateert de stalen windmotor ‘De Hercules’ (Leeghwaterweg ong.; gerestaureerd 1995). De in 1885-'87 naar ontwerp van E.J. en A.A.J. Margry en J.M. Snickers opgetrokken neogotische R.K. St.-Maria Magdalenakerk ('t Kalf 162) is een driebeukige pseudobasilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met naaldspits. De pastorie ('t Kalf 160; 1886) is een sober blokvormig herenhuis.

De Zaanse Schans (Kalverringdijk e.o.), gelegen ten oosten van Zaandijk op de oostoever van de Zaan, is in 1961 ingericht als bewoond openluchtmuseum naar plannen van J. Schipper. Het heeft de kenmerkende Zaanse aanleg van rond 1700 met bebouwing langs de dijk en enkele haaks daarop aansluitende paden. De huizen zijn van elders uit de Zaanstreek overgebracht, sommige in hun geheel en andere samengesteld uit delen van verschillende huizen of gereconstrueerd. Bij enkele huizen heeft men een Zaanse tuin met kralenperken aangelegd.

Woonhuizen. Als stijlkamermuseum dient het huis Van ouds het Noorder Huis (Kalverringdijk 17), gebouwd in 1680 te Zaandijk en vergroot in 1800. Dit pand heeft aan de voorzijde een ingezwenkt houten voorschot met fronton en zijmeanders boven een stenen pui en aan de achterzijde een houten gevel met versierde makelaar. De terugspringende lagere zijvleugel uit 1800 toont een ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl met pilasters. Uit Zaandam komt het uit circa 1630 daterende tweelaagse huis Kalverringdijk 7. Aan de Zaanzijde is een puntgevel met geschulpte windveren en getorste makelaar zichtbaar en aan de straatzijde een 18de-eeuwse houten gevel met pilasters en voorschot in Lodewijk XVI-stijl. Het nu als Zaans uurwerkenmuseum gebruikte houten pand Kalverringdijk 3 stamt uit 1673 en komt uit Assendelft. Het heeft een klokgevelvoorschot met snijwerk en een ingangspartij in Lodewijk XV-stijl. Het uit Zaandijk afkomstige 17de-eeuwse pand Zeilenmakerspad 4 met geschulpte windveren is na restauratie in gebruik genomen als bakkerijmuseum ‘In de Gecroonde Duyvekater’. Behalve het woonhuis omvat het een winkel, een bakkerij, een meelschuur en een mouthok. Het 17de-eeuwse huis Kalverringdijk 21 heeft aan de achterzijde een 18de-eeuws luchthuis (tuinkoepel) en verder een winkelruimte met etalagekast uit circa 1810.

Uit de 17de eeuw stammen verder de huizen Zeilenmakerspad 2 (1623, Zaandam), Kalverringdijk 11 (circa 1650, Zaandam; stenen pui later), Kalverringdijk 8 (met zijbeuk), Zonnewijzerspad 5-6, Zonnewijzerspad 8 (Zaandam), Zeilenmakerspad 3 (eind 17de eeuw, Zaandam) en Zonnewijzerspad 7 (circa 1700, Zaandijk; met zijvleugel). Het pand Kalverringdijk 13-15 is het voorm. weeshuis uit Westzaan, gebouwd in 1718-'19 en vergroot in 1746. Dit tweelaagse, deels stenen pand heeft een omlijste ingangspartij, twee kleine dakkapellen en aan de achterkant een tweelaagse houten uitbouw. Houten huizen uit de 18de eeuw zijn bijvoorbeeld Zeilenmakerspad 1 (1734, Westzaan; vergroot 19de eeuw), Zonnewijzerspad 2 (1743, Koog aan de Zaan), Kalverringdijk 10 en Kalverringdijk 13 (circa 1780; ingezwenkt voorschot). Het van oorsprong 17de-eeuwse koopmanshuis D'Mol

[p. 549]

Zaanse Schans bij Zaandijk, Bebouwing vanuit het zuiden

(Kalverringdijk 19) is een grotendeels houten huis, dat in 1795 door Samuel Daesdonck is voorzien van een stenen voorgevel met geblokte hoeklisenen en een rijke ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl. De dakkapel wordt sinds 1853 bekroond door een bijenkorf. De houten achteruitbouw heeft gebogen hoekvensters en een eindgevel met getorste makelaar. Het interieur bevat elementen in Lodewijk XVI-stijl en verschillende dessus-de-portes, zoals die in de keuken met voorstellingen van de walvisvangst (1744 en 1752).

De wit geverfde achtzijdige houten tuinkoepel Kalverringdijk 1 dateert uit circa 1710 en is voorzien van hoeklisenen, decoraties en een interieur in Lodewijk XIV-stijl. Uit de 19de eeuw dateren verder Kalverringdijk 9 (Zaandam), met haaks aangebouwd houten huisje voorzien van overhoekse vensters en een ingezwenkt voorschot, Zonnewijzerspad 5 (Zaandijk), De Kwakels 1 (Haaldersbroek) en Kalverringdijk 5 (1850). Het laatste pand heeft een in- en uitgezwenkt houten voorschot met fronton en bevat ook het winkelinterieur van de eerste winkel van Albert Heijn (1887). Het achtergelegen woonhuis is afkomstig uit Westzaan (1750).

Industriemolens. In de Zaanse Schans zijn diverse molens ondergebracht, waaronder drie 17de-eeuwse, met riet gedekte, achtkantige stellingmolens die gebruikt werden als oliemolen. Met onderdelen van een oudere poldermolen uit de Beemster bouwde men omstreeks midden 17de eeuw te Zaandijk de oliemolen De Zoeker (Kalverringdijk 31; overgebracht 1968). Het naastgelegen houten woonhuis is uit 1667. Oliemolen De Bonte Hen of ‘De Kip’ (Kalverringdijk 39) werd in 1693 gebouwd ter plaatse van een houtzaagmolen met die naam en was vanaf 1891 in gebruik als proefmolen voor het maken van oliemonsters. Deze in 1935 tot stellinghoogte onttakelde molen is in 1974-'79 weer opgebouwd met gebruik van onderdelen van oliemolen ‘De Koperslager’ (afgebrand 1964). Bij de molen staat een schuur uit 1893 (nu woonhuis). Van oliemolen De Os (Kalverringdijk 33) heeft men in 1916 de kap, de stelling en het gaande werk verwijderd. Verfmolen De Kat (Kalverringdijk 29) is een met riet gedekte achtkante stellingmolen op een houten schuur. Deze molen is in 1960-'61 opgebouwd met de onderbouw van de verfmolen ‘de Kat’ (1646, herbouwd na brand in 1782 en gesloopt 1904) en de bovenbouw van verfmolen ‘De Duinjager’ uit het Oostzanerveld (1696, herbouwd na brand in 1781). De 19de-eeuwse mosterdmolen De Huisman (Kalverringdijk 23), een kleine houten stellingmolen, staat op het oude papierpakhuis van firma ‘De Haan’ aan de Kalverringdijk.

[p. 550]

Zaanse Schans bij Zaandijk, Verfmolen De Kat

De achtkante bovenbouw is afkomstig van de oude gelijknamige mosterdmolen, het maalwerktuig van specerijmolen ‘Het Indisch Welvaren’ (beide uit Zaandam; overgebracht 1955). Van het type paltrokmolen is de houtzaagmolen De Gekroonde Poelenburg (Kalverringdijk 27), gebouwd in 1869 te Koog aan de Zaan als ‘De Locomotief’. De molen is in 1904 verplaatst en in 1963 overgebracht naar de Zaanse Schans op de werf van de in 1928 verbrande pelmolen ‘De Grootvorst’. In 1991 is in stijl een nieuwe houtloods bijgebouwd. De molen 't Klaverblad (Kalverringdijk 37) wordt nu herbouwd.