Monumenten in Nederland. Limburg

Vaals

Dorp, gesticht in de vroege middeleeuwen. De voor het eerst in 1041 vermelde nederzetting bestond destijds uit een herenboerderij met enkele kleine hoeven in bezit van het St.-Adelbertstift te Aken. In de 13de eeuw ging het gebied behoren tot het Land van Hertogenrade. In 1626 werd Vaals een zelfstandige heerlijkheid, die in 1661 onder Staats bestuur kwam. Daardoor werd Vaals - waar de nodige nijverheid ontstond - in de 17de en 18de eeuw een toevluchtsoord voor protestanten. In 1699 stichtte Johann Albert Trostorf een naaldenfabriek en Johann Arnold von Clermont richtte in 1761 een lakenfabriek in. De Akenerstraat was vanouds de hoofdstraat. Door de aanleg van de noordelijker gelegen Rijksstraatweg (Maastrichterlaan) in 1824-'25 ontwikkelde Vaals zich meer in oost-westrichting. Vanaf circa 1900 groeide Vaals uit tot een belangrijk toeristisch centrum met een kuuroord, hotels en restaurants langs de Maastrichterlaan. Het gebied rond het Von Clermontplein is een beschermd gezicht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 47) [1], oorspronkelijk gewijd aan de H. Paulus, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een ongelede toren met ingesnoerde spits. Van de in 1266 voor het eerst genoemde kerk resteert de 13de-eeuwse, in ruwe zandsteenblokken uitgevoerde romaanse toren, die in 1648 ingrijpend werd hersteld. De middeleeuwse kerk diende vanaf 1649 als simultaankerk

[p. 370]

Vaals

1	Herv. kerk (zie p. 369)
2	Waalse kerk (p. 370)
3	Luth. kerk (p. 370)
4	R.K. St.-Pauluskerk (p. 371)
5	R.K. St.-Jozefkerk (p. 371)
6	Raadhuis (p. 371)
7	Postkantoor (p. 371)
8	Marechausseekazerne (p. 371)
9	Huis Clermont (p. 371)
10	Haus im Bau (p. 372)
11	Huis Kirchfeld of Binterimse Huis (p. 372)
12	park met obelisk (p. 372)
13	Huis Bloemendal (p. 372)
14	Huis Verves (p. 372)
15	Kuurhotel (p. 373)
16	hotel-restaurant Aachener Hof (p. 373)
17	naaldenfabriek MUVA (p. 374)
18	Tramstation (p. 374)
19	R.K. begraafplaats (p. 374)
20	Alg. begraafplaats (p. 374)
21	Douanepost (p. 374)
22	Drielandenpunt (p. 374)
23	Wilhelminatoren (p. 374)
24	De Esch (p. 374)

Vaals, Herv. kerk (1977)

voor katholieken en protestanten. Tegen de noordzijde liet de Hoogduits-gereformeerde gemeente in 1669-'71 een classicistische zaalkerk bouwen. Het oude gebouw bleef in gebruik bij de katholieken en werd in 1754 vervangen door een barokke kerk. Na de sloop van die kerk in 1967 resteert het Herv. kerkgebouw met de oude kerktoren.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een herenbank (beide eind 17de eeuw) en een door Jacob Engelbert Teschemacher gebouwd orgel (1773; restauraties 1825 en 1984-'86). Verder bevat de kerk verschillende grafzerken, waaronder die van Isaac Hanson († 1744) en Johann Wilhelm Trostorf († 1737), en een rouwbord voor Gerard baron de Meerman (1771). De pastorie (Kerkstraat 41) is een sober, wit geschilderd herenhuis met Lodewijk XIV-details, gebouwd in 1717 naar ontwerp van Laurenz Mefferdatis.

De voorm. Waalse Kerk (Akenerstraat 12) [2] is een driezijdig gesloten, classicistische kerk, gebouwd rond 1667 voor de Frans-gereformeerde gemeente en circa 1800 buiten gebruik gesteld. De topgevel aan de oostzijde, waar oorspronkelijk de hoofdingang was, heeft een frontonbeëindiging en een ovaal venster. De noordgevel is voorzien van dorische en ionische pilasters op hoge basementen. De kerk is omgevormd tot een complex woonhuizen.

De voorm. Luth. kerk (Von Clermontplein 1) [3] is een achtzijdige classicistische kerk met tentdak en hardstenen vensteromlijstingen, gebouwd in 1736-'37 naar ontwerp van Von Littig in de stijl van Laurenz Mefferdatis. De in 1955 gesloten kerk is in 1966-'67 gerestaureerd en is momenteel in gebruik bij de Stichting Museum Vaals. Het in 2001 gerestaureerde interieur heeft een door acht zuilen afgebakende middenruimte met flauw gewelfd plafond, omgeven door galerijen op bogen. Het stucwerk dateert uit circa 1765. Tot de 18de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel en altaarnis in Lodewijk XIV-stijl door Johann Joseph Couven (1738), een biechtstoel (midden 18de eeuw) onder de orgelgalerij en een orgel in Lodewijk XV-stijl, gebouwd in 1765 door Johann Baptist Hilgers. Verder zijn er enkele herenbanken in Lodewijk XV-stijl, waaronder een met glasraampjes afsluitbare bank voor Johann Arnold von Clermont en Maria Elisabeth Sophie Emminghaus en een bank met schilddragende putti op de overhuiving voor de familie Pastor. De naastgelegen Koperhof (Von Clermontplein 3-9) is een wit geschilderd huis met kruiskozijnen en 18de-eeuwse hardstenen segmentboogvensters. De Koperhof behoorde in 1595 met een kopermolen aan Kupfermeister Jordan Peltzer. In 1695 werd het gebouw

[p. 371]

Vaals, Lutherse kerk, plattegrond

aangekocht voor het houden van lutherse kerkdiensten.

De R.K. St.-Pauluskerk (Kerkstraat 27) [4] is een forse basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde staande toren van drie geledingen met achtzijdige lantaarn, hoekpinakels en naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1891-'93 naar ontwerp van Joh. Kayser met de voor zijn werk karakteristieke rijke decoratieve toepassing van verblendsteen. De kerk is in 1988-'89 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven; die van het middenschip worden geschoord door luchtbogen. Tot de neogotische inventaris uit de bouwtijd behoren een preekstoel, communiebank en een hoofdaltaar uit atelier W. Houtermans. De gebrandschilderde ramen in het koor zijn vervaardigd door het Duitse atelier Zettler (1897-1901).

De pastorie (Kerkstraat 27a) is een gepleisterd dwars huis uit circa 1900 met een eclectische voorgevel.

De R.K. St.-Jozefkerk (Kolmondstraat 1) [5] is een met natuursteen beklede, moderne driebeukige hallenkerk, gebouwd in 1955-'58 naar ontwerp van J.H.A. Huysmans. Opvallend aan deze kerk in wederopbouwvormen zijn het golvende dak en de vierkante toren met open betonnen klokkenstoel. De glazen koorwand is ontworpen door Ch. Eyck.

Het voorm. raadhuis (Maastrichterlaan 27) [6] is een blokvormig pand uit 1913 in nieuw-historiserende vormen met een zandstenen kroonlijst en fronton. Het is thans in gebruik als bankgebouw.

Het postkantoor met bovenwoning (Maastrichterlaan 29) [7] dateert uit 1906 en heeft een op de chaletstijl geïnspireerde gepleisterde verdieping en vakwerktopgevel. Het inpandige portiek heeft aan de bovenzijde een jugendstilhekwerk.

De voorm. marechausseekazerne (Maastrichterlaan 25) [8] is een sober gebouw uit 1911, voorzien van een middenrisaliet met trapgeveltje. Het is nu in gebruik als woon- en winkelpand. Seffenterstraat 2-4 waren oorspronkelijk bijbehorende dienstwoningen.

Boerderijen. Van de L-vormige Hoeve St. Adalbert (Bloemendalstraat 9-11) is de mergelstenen straatvleugel mogelijk 15de-eeuws. Het is dan een restant van de herenhoeve van het St.-Adalbertstift, het centrum van het domein dat dit stift in 1041 in leen had gekregen van keizer Hendrik III. Tot de Hoeve St. Adalbert behoorde waarschijnlijk ook het terrein van de gesloten hoeve Bloemendalstraat 5-7. Het

Vaals, Huis Clermont, plattegrond

oudste gedeelte van deze boerderij heeft een breukstenen onderbouw en hardstenen bolkozijnen en stamt mogelijk uit de 17de eeuw. Het gedeelte met overkragend dak in chaletstijl dateert uit circa 1875.

Huis Clermont (Von Clermontplein 15) [9] werd in 1761-'75 in Lodewijk XV-stijl gebouwd naar ontwerp van Joseph Moretti voor de uit Aken afkomstige lakenfabrikant Johann Arnold von Clermont. Van het oorspronkelijk gesloten complex met binnenplaats was de zuidvleugel ingericht als woonverblijf en de westvleugel als kantoor met dienstverblijven. De noord- en de oostvleugel herbergden de lakenfabriek en een ververij. Het complex bleef deels tot 1924 in bedrijf als lakenfabriek. In 1926 werd de achtervleugel gesloopt. Na de restauratie in 1975-'81 is het complex als raadhuis in gebruik genomen.

Het nu U-vormige gebouw is uitgevoerd met mansardedaken en hardstenen segmentboogvensters. De voorvleugel heeft een licht risalerende middenpartij met zandstenen bekroning en een met natuursteen omlijste poortdoorgang. De

[p. 372]

Vaals, Cereshoeve

middenpartij van de zuidvleugel wordt bekroond door een gebeeldhouwd fronton met het alliantiewapen Clermont-Emminghausen. In het interieur bevinden zich verschillende stucplafonds in Lodewijk XV-stijl. De oorspronkelijke wandbespanningen, lambriseringen en schoorsteenstukken zijn grotendeels gereconstrueerd. Links van de voorvleugel staat het koetshuis met mansardedak en poortdoorgang.

Haus im Bau (Tentstraat 53-65) [10] is een U-vormig drielaags gebouw met hardstenen segmentboogvensters, opgetrokken rond 1777 voor naaldenfabrikant Jacob Kuhnen naar ontwerp van Joseph Moretti. Het bevatte oorspronkelijk zowel een herenhuis als een naaldenfabriek. Boven de ingang van de woonvleugel (rechts) bevindt zich een - door verhoging in de 19de eeuw grotendeels ingebouwde - gezwenkte gevelbekroning met wapen en putti in Lodewijk XV-stijl. Het interieur bevat uit de bouwtijd verschillende deuren in Lodewijk XV-stijl en een trappenhuis met eiken trapleuning, versierd met harpen en de initialen ‘JK’.

Bij het complex uit circa 1777 hoorde ook de aan de linkerzijde aansluitende Cereshoeve (Tentstraat 67-69b), waarvan de binnenplaats aan de straatzijde wordt afgesloten door een muur met poortdoorgang. Het met zijtrapgevels uitgevoerde hoofdgebouw heeft een pronkrisaliet met hoeklisenen en een hardstenen nisfontein, bekroond door een reliëfvoorstelling van de godin Ceres met korenschoven. Aan de linkerzijde staat haaks een 18de-eeuws tweelaags woonhuis met gebroken schilddak. Het met trapgevels uitgevoerde pand Tentstraat 71 heeft mogelijk ook deel uitgemaakt van het complex.

Huis Kirchfeld of Binterimse Huis (Koperstraat 4-8) [11] werd in 1790 gebouwd voor Carl Theodor Arnold von Clermont, mogelijk naar ontwerp van Joseph Moretti. Dit blokvormige pand is voorzien van geblokte hoeklisenen en segmentboogvensters; de onderpui is gewijzigd. In 1841 was het huis eigendom van Clemens August Joseph Binterim. Het gemeentelijk park (Beemderlaan ong.) [12] is een restant van de tuinen van Huis Kirchfeld. In de vijver staat een hardstenen obelisk die Johann Arnold von Clermont in 1792 liet oprichten als markering van het noordelijk uiteinde van zijn domein.

Huis Bloemendal (Bloemendalstraat 26) [13] kwam in 1791-'95 tot stand als buitenhuis voor Johann Arnold von Clermont naar een ontwerp van Joseph Moretti. Het is een breed, onderkelderd drielaags gebouw in Lodewijk XVI-stijl met een dubbele bordestrap en terugspringende smalle hoekpartijen met balustrade (circa 1850). Op initiatief van Wilhelm von Lommesen vestigde de orde Du Sacré Coeur na 1846 een klooster met meisjespensionaat in het gebouw, dat werd voorzien van de huidige tweede verdieping. Er werden zijvleugels toegevoegd. Deze zijn in 1990 (met uitzondering van de smalle trappenhuizen) tegelijk met een in 1865 gebouwde kapel gesloopt bij de verbouwing van het huis tot hotel. Aan beide zijden zijn toen moderne, gebogen vleugels toegevoegd.

Vaals, Huis Verves (1975)

De tuin direct rond het huis heeft een symmetrische aanleg in verschillende niveaus, die uit het eind van de 18de eeuw stamt. De tuinmuur dateert uit circa 1850. Rond 1990 is het park rond het huis deels bebouwd en deels als stadspark ingericht, met verwijzingen naar de oorspronkelijke aanleg.

Huis Verves (Von Clermontplein 34-42) [14] wordt voor het eerst vermeld in 1761. Rond 1850 kreeg het zijn huidige aanzicht. Het langgerekte gebouw heeft hardstenen segmentboogvensters, vierkante hoektorens en in het midden een poortpaviljoen in Willem II-gotiek met hoekpinakels en een beeldnis met Mariabeeld. Het gebouw bevatte vroeger een doopsgezinde kerk en een lakenververij (verfhuis). De rij 19de-eeuwse woningen Von Clermontplein 44-50 hoorde oorspronkelijk bij de ververij.

Woonhuizen. In Vaals staan enkele 18de-eeuwse vakwerkhuizen, zoals Bloemendalstraat 4, Tentstraat 7 en Von Clermontplein 2 en 16. Het dubbele herenhuis Von Clermontplein 4-6, met geblokte hoeklisenen en geblokte hardstenen segmentboogvensters, werd rond 1765 gebouwd, mogelijk naar ontwerp van Joseph Moretti. Uit dezelfde tijd dateren het herenhuis Von Clermontplein 24 (1765) en het gepleisterde huis Bergstraat 6 (1767).

Rond 1875 gebouwd is Von Clermontplein 27, een gepleisterd sober neoclassicistisch huis voorzien van geprofileerde vensteromlijstingen met hoofdgestellen. Het complex Linden-

[p. 373]

straat 9-15 was oorspronkelijk de 19de-eeuwse lakenfabriek van Clemens August Jozeph Binterim. Het werd in 1891 door de architect Schmalbach verbouwd tot woonhuizen - met eclectische elementen - en in 1975 voor de Woningvereniging Vaals tot appartementen. Maastrichterlaan 129 is een gepleisterde villa in chaletstijl uit 1894 (windvaan).

De omstreeks 1900 gebouwde Villa Helena (Maastrichterlaan 127) heeft een Duits aandoende klokgevel. Huize Hestia (Bosstraat 73) is een villa in chaletstijl, gebouwd rond 1910 voor J.H. Eich. De overhuifde entreepartij dateert uit 1922. Baronesse Von Fürth liet in 1924 het herenhuis Maastrichterlaan 123 bouwen naar een ontwerp van M. Schrouff in zakelijk-expressionistische stijl. Eveneens in zakelijk-expressionistische stijl gebouwd zijn de woonhuizen Lieve Vrouwestraat 2 en 10-12 (1925), naar ontwerp van A.J.N. Boosten, het woonhuis annex kantoor Maastrichterlaan 163 (1929) en het huis Maastrichterlaan 155 (1931); de laatste twee met platte, ver overstekende daken. Het door L.J. Dautzenberg ontworpen dubbele woonhuis Maastrichterlaan 107-109 uit 1931 heeft een opvallende expressionistische middenpartij. Het complex arbeiderswoningen Maastrichterlaan 234-252 kwam rond 1920 tot stand naar ontwerp van J. Stuyt, architect van Technisch Bureau van Ons Limburg, in opdracht van Woningvereniging Vaals.

Winkels. In Vaals staan verschillende

Vaals, Herenhuis Von Clermontplein 4-6 en Luth. kerk (1991)

interessante winkelpanden, veelal met bovenwoning, uit circa 1900 met neorenaissance- of eclectische vormen, bijvoorbeeld het in neorenaissance-stijl uitgevoerde drielaags pand Bosstraat 4, met als pui een gepleisterde arcade met rustica-omlijsting van de hoofdboog. Verder Lindenstraat 3, met geblokt gepleisterde onderpui en inrijpoort en op de verdieping een erker met balustrade. Het gepleisterde eclectische woon-winkelpand Maastrichterlaan 28-30 heeft twee halsgeveltjes met klauwstukken en daartussen een daklijst met balustrade. De winkelpui is in 1952 gewijzigd. Met maskers versierd zijn de gepleisterde winkels Kerkstraat 28-32 (1899) en Kerkstraat 29-31 (circa 1900). Het laatstgenoemde pand vertoont daarnaast jugendstil-vormen. Maastrichterlaan 102 heeft een afgeschuinde hoekpartij bekroond door een schoudergeveltje met rondboog fronton. Uit circa 1910 dateert het in rationalistische vormen uitgevoerde hoekpand Kerkstraat 25, met door pilasters gelede gevels en opvallende dakkapellen. Het uit dezelfde tijd daterende pand Maastrichterlaan 96 heeft een gevel met hoger opgetrokken middenpartij in nieuw-historiserende vormen. Kerkstraat 7-9 is voorzien van een art déco-winkelpui met zwart geglazuurde tegels. Expressionistisch vormen vertonen de met afgeronde hoekpartij uitgevoerde panden Koperstraat 19 (1929) en Koperstraat 21 (1930). Het laatstgenoemde pand kwam naar ontwerp van M. Thewissen tot stand als verenigingsgebouw voor de R.K. vereniging ‘Ons Volkshuis’ en is thans een woonhuis-café. Het hoekpand Maastrichterlaan 78 is een

Vaals, Kuurhotel (1996)

woon- en winkelpand uit 1930 in zakelijk-expressionistische vorm, net als Maastrichterlaan 74-76.

Het voorm. kuurhotel (Maastrichterlaan 58) [15] is een markant gelegen drielaags hoekpand uit circa 1900, uitgevoerd in een rijke internationale eclectische stijl met een afgeschuinde torenvormige hoekpartij. De begane grond is versierd met rustica-stucwerk, de verdiepingen hebben balkons op decoratieve consoles. Het pand is later in gebruik geweest als kantoor van de katholieke vakbond, van het pensioenfonds ‘De Eendracht’ en als winkel van de Coöperatieve Vereeniging ‘De Eendracht’. Bij de verbouwing tot apotheek (met bovenwoningen) in 1979 heeft men het interieur geheel vernieuwd en een doorbraak gerealiseerd naar de naastgelegen voorm. kuurzaal (Koperstraat 2a). Dit eclectische gebouw kwam rond 1900 tot stand als concertzaal bij het kuurhotel. Nadien was het pand ingericht als bakkerij ‘Ons Dagelijks Brood’ van Coöperatieve Vereeniging ‘De Eendracht’. De voorgevel wordt bekroond door een harp en obelisken.

Het voorm. hotel-restaurant ‘Aachener Hof’ (Maastrichterlaan 104) [16] werd in 1903 gebouwd in eclectische stijl met een rijk gedecoreerde afgeschuinde hoekpartij. De begane grond is uitgevoerd met rustica-stucwerk.

Nijverheid. De voorm. sigarenfabriek Peeters (Maastrichterlaan 49) werd in 1893 gesticht door P. Peeters. Het huidige bakstenen gebouw kwam in 1925 tot stand naar ontwerp van A.J.N.

[p. 374]

Boosten. In 1954 is het verbouwd tot woon- en winkelpand. De voorm. stoomwasserij Jardon (Maastrichterlaan 59-61) werd in 1926 gevestigd in een bestaand café-pand uit circa 1890. Bij de verbouwing tot woon- en winkelpand in 1931, door Baugesellschaft Carl Biesel, kreeg het gebouw het huidige aanzicht met wit geglazuurde baksteen, natuurstenen elementen en gepleisterde ornamenten. Het eigenlijke wasserijgebouw, een betonconstructie met bakstenen muren, staat achter het pand. Het rond 1925 gebouwde complex van de voorm. naaldenfabriek MUVA (bij Jos Francotteweg 23) [17] bestaat uit twee fabrieksgebouwen in gewapend beton, een hal met sheddaken en twee gemetselde vierkante fabrieksschoorstenen. Bij het toegangshek staat een portierswoning in traditionalistische vormen.

Het voorm. tramstation (Prins Bernhardplein 113) [18] werd in 1922 gebouwd voor de tramlijn Maastricht-Vaals. Het langgerekte pand heeft een blokvormig tweelaags middenrisaliet en sobere expressionistische details. In 1939 werd het in gebruik genomen als jeugdherberg, nu is het een woon- en winkelpand.

Devotionalia. Het wit geschilderde stenen Mariabeeld op het voorplein bij Huis Bloemendal (Bloemendalstraat 4) dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de Bloemendalstraat staat ook - in een neogotische nis - een Mariabeeld uit circa 1900.

Begraafplaatsen. De R.K. begraafplaats (Seffenterstraat ong.) [19] wordt gedomineerd door de laat-19de-eeuwse neoclassicistische grafkapel van de familie Tyrell. Dit tweekleurig gepleisterde bouwwerk is aan vier zijden voorzien van frontons met akroteria en een vaas, alsmede in stuc uitgevoerde reliëfbanden en een fries. Het geheel wordt omgeven door een smeedijzeren hek met Duitse adelaars. Op de Alg. begraafplaats (Randweg ong.) [20] bevat het protestantse gedeelte graven vanaf het midden van de 19de eeuw. Er zijn onder meer grafstenen met spitsboogvorm voor de familie Clermont en grafzerken voor de familie Binterim. Het Isr. gedeelte is vanaf 1900 in gebruik. Een van de oudste stenen is die voor Brünette Gans († 1913).

Vaals, Huis Vaalsbroek

De voorm. douanepost bij de Nederlands-Duitse grens (bij Akenerstraat 2) [21] is een klein gebouw uit circa 1890, aangebouwd tegen een woonhuis. In 1994 is het ingericht als museum. De aanpalende oude grenssteen met het wapen van de vrije rijksstad Aken dateert uit circa 1545.

Het Drielandenpunt (Viergrenzenweg 97) [22], gelegen ten zuiden van Vaals, is de plaats waar de grenzen van Nederland, Duitsland en België samenkomen. Het is tevens het hoogste punt van Nederland (323 m. boven N.A.P.). Op het Drielandenpunt staan een Duitse grenssteen uit circa 1545 met het wapen van de vrije rijksstad Aken, een Belgische grenssteen (nr. 193) uit circa 1823 en een Nederlandse gietijzeren grenspaal (nr. 1) uit 1843. Het Drielandenlabyrint is in 1992 aangelegd. De Wilhelminatoren (Viergrenzenweg 60) [23] is een houten uitzichttoren, gebouwd in 1904. In de nabijheid staat een uit circa 1930 daterende bunker (bij Viergrenzenweg 226).

De Esch (Eschberg 5) [24], gelegen ten westen van Vaals, werd in de eerste helft van de 18de eeuw als gesloten hoeve gebouwd door Laurenz Mefferdatis. Na de aankoop door Jacob Kuhnen kreeg het huis in 1776 het huidige classicistische aanzicht naar plannen van Joseph Moretti. De brede voorgevel heeft een verhoogde middenpartij met fronton en een gebeeldhouwde ingangsomlijsting. In 1897 werd het huis als klooster in gebruik genomen. De paters Camillianen lieten in 1908 de neoromaanse kloosterkapel (Eschberg 7-9) bouwen. Nu is De Esch in gebruik als hotel.

Huis Vaalsbroek (Vaalsbroek 1), ten westen van Vaals, werd na 1733 gebouwd voor Leonard Lamberts van Cortenbach, mogelijk naar ontwerp van Laurenz Mefferdatis, ter vervanging van een laat-middeleeuws kasteel. Lakenfabrikant Johann Arnold von Clermont liet het huis in 1761 verbouwen en voltooien naar plannen van Joseph Moretti. De tweelaags middenvleugel met souterrain heeft een dubbele bordestrap, geblokte hardstenen vensters en een schilddak met klokkentorentje. Twee lagere voorvleugels flankeren het met een hekwerk met hardstenen pijlers afgesloten voorplein. In het interieur zijn de stucplafonds gereconstrueerd. De tuinkamer bevat gerestaureerde 18de-eeuws doekschilderingen, die waarschijnlijk niet voor Vaalsbroek zijn gemaakt.

De oorspronkelijke formele tuinaanleg van het park werd vóór 1799 in vroege landschapsstijl gewijzigd, mogelijk naar ontwerp van Moretti. De centrale oprijlaan in de as van het hoofdgebouw zet zich achter het huis voort. Op een heuvel staat het door Moretti in 1788 ontworpen mausoleum van de familie Von Clermont, een vierkant paviljoen in Lodewijk XVI-stijl met tentdak en fronton.

Bij het huis behoort ook een tweelaags boerderij annex watermolen ‘Vaalsbroekermolen’ (Vaalsbroek 3),

[p. 375]

Raren bij Vaals, Woonhuis Rarenderstraat 73

gelegen aan een molenvijver bij de Zieversbeek. Deze middenslagmolen werd herbouwd in 1765 als spinmolen en is in 1857 verbouwd tot korenmolen. In 1860 heeft men een stoommachine bijgeplaatst, waarvan de vierkante schoorsteen nog aanwezig is. Eind 19de eeuw zijn de gebouwen van de spinnerij verbouwd tot woonhuizen. Rond 1905 is het houten waterrad vervangen door een ijzeren rad. De molen is tot circa 1960 in bedrijf geweest. In de directe omgeving van Huis Vaalsbroek is een modern hotelcomplex ontstaan.

Raren. Dit gehucht ten westen van Vaals is ontstaan in de middeleeuwen. De bebouwing van dit beschermde gezicht bestaat voornamelijk uit 16de-19de-eeuwse vakwerkpanden, veelal voorzien van een geschoord dakoverstek. Het deels 16de-eeuwse diepe vakwerkhuis Rarenderstraat 19 heeft een kelder met tongewelf en aan de voorzijde een op schoren uitkragende verdieping. Vergelijkbare 17de-eeuwse huizen zijn Rarenderstraat 73, met vrijstaande vakwerkschuur, het tweelaags huis Rarenderstraat 57-59 met overwelfde kelder, en het dwarse tweelaags huis Rarenderstraat 71, met aangebouwd schuurgedeelte. Jongere voorbeelden zijn het deels in baksteen vernieuwd 18de-eeuws tweelaags vakwerkpand Meelenbroekerweg 3, het 18de-19de-eeuwse L-vormige pand Rarenderstraat 65 met lage verdieping, het tweelaags huis Rarenderstraat 45 met losse vakwerkschuur, en de woonhuizen Rarenderstraat 62-62a en Rarenderstraat 67. De bakstenen hoeve Rarenderstraat 24 uit 1775 (sluitsteen) heeft getoogde kruiskozijnen en hardstenen segmentboogvensters.