Monumenten in Nederland. Limburg

Thorn

Kleine stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden aan de rand van het Maasdal. Rond 965 stichtten graaf Ansfried van Hoey en zijn vrouw Hereswit (ook Hilsondis genoemd) hier een benedictijnerklooster. Hun dochter Benedicta was de eerste

Thorn, Stad vanuit het zuiden met Maasplassen

[p. 358]

Thorn, R.K. Stifts- of St.-Michaëlkerk, plattegrond

abdis. In 995 schonk Ansfried de abdij aan het bisdom Luik. De Duitse keizer verleende in 1007 markt- en tolrecht aan de nederzetting. In de 14de eeuw groeide het klooster uit tot een wereldlijk stift voor hoogadellijke dames. Met de omringende gebieden werd het een soeverein vorstendom, dat in 1794 werd opgeheven. De 13de-eeuwse parochiekerk van Thorn werd afgebroken in 1817. De oorspronkelijk deels omwalde stadskern bestaat uit een ommuurde immuniteit tussen de Kloosterberg en de Hofstraat, een burgerlijk centrum rondom de Wijngaard en een agrarisch gedeelte ten noorden van de Hoogstraat. De bebouwing dateert grotendeels van na de stadsbrand in 1645 en heeft zich in de loop van de eeuwen verdicht. Pas na de Tweede Wereldoorlog is Thorn flink uitgebreid aan de noordzijde. Kenmerkend voor het beschermde stadsgezicht van dit ‘Witte Stadje’ zijn de wit gepleisterde of gekalkte huizen en de met Maaskeien geplaveide straten.

De R.K. Stifts- of St.-Michaëlkerk (Wijngaard 5) is een forse driebeukige kruiskerk voorzien van een vijfzijdig gesloten koor en een fors westwerk met flankerende ronde traptorens en een middentoren van twee geledingen met hoektorentjes en achtzijdige spits. De bouw van het westwerk begon mogelijk al eind 10de eeuw, maar werd pas rond 1100 hervat in kolenzandsteen. Inwendig heeft dit romaanse westwerk een half ondergronds gelegen tufstenen crypte met ribloze kruisgewelven op een vierkante middenpijler. Hierboven bevindt zich het ‘dameskoor’. Het romaanse oostkoor werd midden 13de eeuw vervangen door een mergelstenen koor met crypte in gotische stijl (wijding 1268). In de 14de eeuw heeft men het schip vernieuwd en ontstonden de dwarsbeuk en, aan de noordzijde, een koorknapenschool. Toen moet ook de crypte onder het koor inwendig in mergelsteen zijn vernieuwd, met nieuwe kruisribgewelven op achtzijdige middenzuilen met Maaskapitelen. In de 15de eeuw volgden de bouw van de sacristie tegen de noordzijde van het koor en diverse zijkapellen tegen de toen ook grotendeels vernieuwde schipzijbeuken. Door het aanbrengen van een gewelf in het zuidelijk nevenkoor ontstond een verdieping, waardoor het abdissenkoor - ook ‘vorstinnenkoor’ genoemd - werd gecreëerd (altaarwijding 1446). Het noordportaal - met kapittelzaal en archiefruimte - dateert uit 1485. De neten stergewelven van schip, viering en noordtransept zijn eind 15de eeuw aangebracht. Omvangrijke inwendige vernieuwingen vonden vanaf 1780 plaats. In 1814 werd de kerk als parochiekerk ingericht. Bij de exterieurrestauratie in 1860-'85, onder leiding van P.J.H. Cuypers, werden alle 18de-eeuwse venstertraceringen vervangen, kreeg het zuidelijke nevenkoor een groot venster en bouwde

[p. 359]

Thorn, R.K. Stifts- of St.-Michaëlkerk, interieur (1977)

men op het oude westwerk een hoge neogotische toren (1863-'72). Deze in baksteen met mergel beklede toren werd in 1944 gedeeltelijk verwoest, in 1949 hersteld en in 1955-'56 herbouwd. Erin hangt een klok uit 1495. Het kerkinterieur is in 1971-'72 gerestaureerd, het exterieur in 1994-'95 na een aardbeving in 1992.

Het interieur wordt grotendeels bepaald door de neoclassicistische vernieuwingen uit 1780-'88 naar ontwerp van de Luikse architect François Duckers. De toen gewitte wanden hebben neoclassicistische pilasters en lijsten. Van de oude kolommen van het schip heeft men de kapitelen en basementen afgehakt en voorzien van stucwerk. Het hoog- en kanunnikenkoor en het westelijke ‘dameskoor’ zijn uitgevoerd met weidse trapopgangen, balustraden en wandbekledingen van hout en stuc. Stucreliëfs van Franz Xavier Bader versieren de zijwanden van het dameskoor. Centraal in het westkoor bevindt zich het hoofdaltaar in Lodewijk XV-stijl, door Bader in 1769 vervaardigd voor de kartuizerkerk in Roermond en in 1796 naar Thorn overgebracht. Oudere interieuronderdelen zijn de resten van 15de-eeuwse gebeeldhouwde gewelfsleutels en gewelfen muurschilderingen in de Lambertuskapel, de archiefruimte en de sacristie. De Sacramentskapel bevat schilderingen uit het tweede kwart van de 16de eeuw. Tot de kerkinventaris behoren een hardstenen doopvont (15de eeuw), een laat-gotische kruisgroep (circa 1500), een Marianum uit het atelier van de meester van Elsloo (eind 15de eeuw), enkele 16de- 17de- en 18de-eeuwse beelden en altaarstukken en het deels in gekleurd marmer uitgevoerde barokke grafmonument met portretreliëf voor Clara Elisabeth van Manderscheidt-Blankenheim († 1688). Uit de 18de eeuw dateren de meeste kanunnikenbanken en biechtstoelen en de communiebank (1762). Het door Jean-François le Picard in 1745 gebouwde monumentale orgel is na verwoesting in 1944, gereconstrueerd in 1951 door orgelbouwer Vermeulen. Op het ommuurde kerkhof bevinden zich onder meer twee gietijzeren kruisen, één van N.H. Tonnaer († 1950). Het H. Hartbeeld werd in 1925 vervaardigd door J. Borgerhout. De pastorie (Wijngaard 11) is een waarschijnlijk in 1727 gebouwd tweelaags pand, dat in de 19de eeuw is voorzien van een fronton. Het interieur bevat een balustertrap en een laat-18de-eeuwse betegelde haard. De voorm. kapelanieën Trippaardstraat 1 en Hoogstraat 11 zijn eveneens 18de-eeuws.

Van het voorm. paleis van de vorstinabdissen en het klooster, gelegen ten zuiden van de abdijkerk, resteren sinds de afbraak na 1797 slechts enkele geveldelen en dienstgebouwen. De van laat-gotische natuurstenen vensters met accoladebogen (16de eeuw) voorziene muur aan de Hofstraat is mogelijk een overblijfsel van de voormalige façade van het paleis. Zo ook de puntgevel van de naastgelegen

[p. 360]

Thorn, Immuniteitspoort

schuur (Hofstraat 10). De achtergevel van die schuur heeft mergelstenen speklagen. De voorm. abdijkeuken of Hofferkeuken (Hofstraat 12), een zeven traveeën breed pand met zadeldak, is vermoedelijk 16de-eeuws van oorsprong, maar heeft rond 1800 zijn huidige uiterlijk gekregen. Van de deels met speklagen uitgevoerde immuniteitsmuur zijn gedeelten (16de-18de eeuw) bewaard gebleven langs de Kloosterberg en de Wijngaard. Slechts één immuniteitspoort (Kloosterberg ong.) is over van de vroeger in totaal zeven poorten. De rondboog van deze poort is opgebouwd van blokken hardsteen (17de-18de eeuw). Verder bevat de immuniteitsmuur ten zuiden van de grote poort een poortje met gotisch geprofileerde dagkanten en vlakbij het begijnhof een segmentboogvormige ingang. Onder aan de Kloosterberg staan twee bakstenen posten als overblijfselen van de immuniteitspoort aan de Thornerbeek. Van de nederhof van het kloostercomplex resteert de L-vormige boerderij ‘Neerhof’ (Hofstraat 14) met een oude zijgevel voorzien van steunberen (17de-18de eeuw) en een in de tweede helft van de 19de eeuw vernieuwde voorgevel. Erachter liggen de voorm. wagenschuur en het stalgebouw, beide uit de 18de eeuw.

Het voorm. begijnhof, ook wel ‘Pottenhuis’ genoemd (Kloosterberg 1), is een langgerekt gebouw met hardstenen vensteromlijstingen. Op een ingangsomlijsting in de noordgevel staat het jaartal ‘1772’. Het gebouw is ook in gebruik geweest als pottenbakkerij van het stift.

Het voorm. munthuis (Daalstraat 3) is een bescheiden L-vormig pand met mogelijk middeleeuwse kern, waarvan de voorgevel een 18de-eeuws uiterlijk heeft. Thorn bezat al muntrecht in de 10de eeuw. Het munthuis werd officieel in 1582 opgeheven, maar de abdissen konden het slaan van munten nog tot in de 17de eeuw voortzetten.

De voorm. Oude School (Hofstraat 4-6) werd rond 1700 opgericht toen de kloosterschool te klein werd. Het tweebeukige diepe pand heeft puntgevels voorzien van vlechtingen en muizentandlijsten. De jaartalankers ‘1701’ zijn mogelijk herplaatst toen de gevels werden herbouwd.

De Grote Hegge of ‘Hof van Thorn’ (Waterstraat 9) is een oorspronkelijk omgracht L-vormig huis. Het bestaat uit een 15de-eeuwse onderkelderde mergelstenen hoofdvleugel, voorzien van kruiskozijnen en een deuromlijsting met gebeeldhouwde bovendorpel, en eveneens 15de-eeuwse haaks aangebouwde mergelstenen zijvleugel. De stallen en schuren (17de-18de eeuw) aan de binnenplaats zijn thans deels verbouwd tot restaurant. In de westelijke schuur bevindt zich een restant van een 16de-eeuwse grenspaal met wapen. Aan de zuidzijde staat een vrijstaande tiendschuur (18de eeuw).

Huis Groenenberg (Onder de Bomen 2) is een groot L-vormig landhuis, gebouwd kort na 1759 voor notaris Frische op de plaats van een al in 1337 vermeld huis. De aanbouwen dateren uit de 19de eeuw en uit 1908.

Kanunnikenhuizen. Kenmerkend

Thorn, Woonhuis Hoogstraat 33 (1951)

voor Thorn zijn de voorname, wit gepleisterde of gekalkte huizen, waar in het verleden de kanunniken en kanunnikessen woonden. De meeste zijn dwarse huizen met een verdieping. De meer aanzienlijke panden hebben hardstenen venster- en deuromlijstingen. Van vóór de stadsbrand van 1645 dateert het forse kanunnikenhuis Hoogstraat 33 met een fraaie gezwenkte topgevel voorzien van de jaartalankers ‘1630’. De muizentandlijsten lopen door langs de vooren de achtergevel. De voorgevel is in de 18de eeuw gemoderniseerd. Het diepe huis Hofstraat 5 heeft een puntgevel met muizentandlijsten. De drie ingemetselde kanonkogels worden gezien als een herinnering aan de Vrede van Munster (1648). De achtergevel is uitgevoerd met mergelstenen speklagen en een muizentandlijst. Inwendig is een tegelschouw van belang. Een belangrijke bewoonster was kannunikes Clara Elisabeth van Manderscheidt-Blanckenheim. Het hoekpand van Hoogstraat 8-10 werd deels in de 17de eeuw (mogelijk 1625) en deels in de 18de eeuw gebouwd en het geheel kreeg rond 1860 eclectische vensteromlijstingen met kuifornamenten. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft ook het dubbele huis De Kraak (Beekstraat 2-4). Bij een verbouwing in 1710 voor kanunnik Mathias Radoux kwam de rechter zijvleugel tot stand en kreeg het huis het huidige uiterlijk met hardstenen vensteromlijstingen. De karakteristieke sierbestrating met het devies ‘Lex est quod cumque notamus’ (de wet is datgene waarop wij acht moeten nemen) is

[p. 361]

aangebracht bij de restauratie in 1960. Tot het huis hoort verder het dienstgebouw Beekstraat 6.

Het 18de-eeuwse kanunnikenhuis Beekstraat 3-5 is een dwars pand met haakse achtervleugel en een vooruitspringend koetshuis (tweede helft 18de eeuw). Het huis Hoogstraat 6, met de jaartalankers ‘1729’, was de woning van kanunnik Karel Philips baron van Dalwigh. Hoogstraat 2-4 is de eind 18de eeuw gebouwde woning van de stiftdames gravin Felicitas van Merode en prinses Leopoldine van Arenberg. De brede lijstgevel is voorzien van hardstenen segmentboogvensters en een monumentale ingangspartij met een als timpaan voor het mansardedak opgeknikte daklijst. Links staat het bijbehorende laat-18de-eeuwse koetshuis. Wijngaard 5-7 is een 18de-eeuws dubbel huis, waarvan de voorgevel in de tweede helft van de 19de eeuw is gewijzigd. Aan de achterzijde bevindt zich een korte zijvleugel. Op nummer 5 woonde van 1778 tot 1802 de stiftdekanes Clementine van Hessen-Rheinfels-Rotenberg. In het grote L-vormige 18de-eeuwse huis Wijngaard 9 woonde kanunnik en rector Jan Reinier Broeckmeulen, die tijdens de Franse bezetting de abdijkerk en de kapel O.L. Vrouwe onder de Linden voor afbraak behoedde. Het kleinere kanunnikenhuis Wijngaard 12 dateert blijkens de gevelsteen uit 1773.

Overige woonhuizen. Uit de 17de eeuw stammen de met jaartalstenen gedateerde huizen Daalstraat 5 (1627) en Hofstraat 3 (1688). Een concentratie van monumentale huizen bevindt zich langs de Hoogstraat. Volgens de gevelsteen dateert Hoogstraat 34 uit 1714. Een mogelijk 18de-eeuwse kern heeft het dubbelpand Hoogstraat 12-14, waarvan de vensters bij nummer 14 rond 1860 eclectische omlijstingen met kuifornamenten hebben gekregen. Andere grote huizen met een mogelijk 18de-eeuwse kern zijn Hofstraat 1, Daalstraat 9 en Bogenstraat 17. Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateren de grote panden Wijngaard 14-28 en Wilhelminalaan 7. Talrijk zijn de vier traveeën brede huizen met een asymmetrisch geplaatste ingang, zoals het in de kern 18de-eeuwse huis Bogenstraat 1 (ingangspartij 19de

Thorn, Huis De Kraak (1951)

eeuw) en verder Bogenstraat 8, Hoogstraat 28 (19de eeuw) en Hoogstraat 23 (1853). De opvallende lijstgevel van Bogenstraat 7 heeft neoclassicistische gevelopeningen met rijke pleisterwerkversieringen (circa 1875). Sierpleisterwerk met eclectische details tonen de 19de-eeuwse panden Bogenstraat 15, Bogenstraat 33-35 (voorheen bierbrouwerij ‘De Zwaan’) en Hofstraat 7 (1878). Aan de Hoogstraat zijn de grotere huizen voorzien van koetspoorten. Bij Hoogstraat 26 is de poort opgenomen in een muur terzijde van het huis. Met de verdichting van de stad in de 19de eeuw werden dergelijke poorten overbouwd als zijvleugel van het huis. Dit is te zien bij Hoogstraat 20, 32 en 37 en Trippaardstraat 7. Bij veel huizen is de doorrit opgenomen in de gevelcompositie, zoals bij Hoogstraat 19 (1864), 24 en 30 (circa 1890; ‘Harmonie St. Michaël’). Het rond 1890 gebouwde forse huis Daalstraat 10 heeft een gevel met grote spaarvelden. Eveneens groot is het rond 1900 opgetrokken pand Hoogstraat 40-42, dat vroeger als woonhuis annex hoefsmederij diende.

Smalle huizen met twee of drie bouwlagen komen ook veelvuldig voor. Gevels uit de 18de eeuw hebben Hoogstraat 15, Trippaardstraat 3 (1739) en het van een dwarse achtervleugel voorziene huis Daalstraat 7. In de 19de eeuw met bepleistering en natuurstenen vensteromlijstingen vernieuwde gevels zijn te vinden bij Bogenstraat 3 en 5, en het drielaagse huis Hoogstraat 18, dat een zonnewijzer heeft met het jaartal ‘1828’. De uit 1877 daterende gevel van Wilhelminalaan 11 is uitgevoerd met eclectische vensteromlijstingen met kuifornamenten en heeft een middenrisaliet bekroond door een puntgevel met serliana-venster.

Voor een dorps karakter zorgen de talrijke dwarse eenlaagspanden. Een van de oudste is het huis Bogenstraat 16 met de jaartalankers ‘1664’ en tandlijsten bij de dakrand en de zijtopgevels. In dit kleine pand stichtte de stiftsdame Clara Elisabeth van Manderscheidt-Blanckenheim een godsdienstlokaal of ‘Christelijk leerhuis’. Het huis Bogenstraat 24 dateert blijkens een gevelsteen uit 1751. Ook van 18de-eeuwse oorsprong is het langgerekte pand Daalstraat 11. Dit huis heeft een inrijpoort en een kleine aanbouw met puntgevel. Van de bescheiden diepe huizen met voornamelijk 18de-eeuwse topgevels zijn Bogenstraat 4 en 18 goede voorbeelden. De topgevels van Bogenstraat 20 en 26 heeft men in de 19de eeuw afgeknot en gepleisterd. Een rijkere afwerking - met rustiek pleisterwerk en geprofileerde vensteromlijstingen met kuiven - vertoont Trippaardstraat 20. Het dubbele huis Kloosterberg 2-4 dateert

[p. 362]

Thorn, Boerderij Wijngaard 3

uit de eerste helft van de 19de eeuw. Markant op een tweesprong gesitueerd is Wilhelminalaan 42 (circa 1900). In neorenaissance-stijl en met mansardekappen uitgevoerd zijn het kleine eenlaagspand Wilhelminalaan 14 (circa 1900) en het brede tweelaags huis Wilhelminalaan 36 (circa 1905). Het woon- en winkelpand Hoogstraat 16 (circa 1910) heeft een ranke jugendstildecoratie met banden en sierlijke lijnen in gekleurde baksteen. Expressionistische elementen als tandlijsten, siermetselwerk en een inpandige portiek bezit het tweelaags huis Beekstraat 12 (circa 1925); expressionistische details vertonen verder Trippaardstraat 30 (circa 1925) en Wilhelminalaan 21 (circa 1932). Zakelijk-expressionistisch van vorm zijn het huis Wilhelminalaan 15 (circa 1925), de villa Akker 29 (circa 1933) en het door A. Corstjens ontworpen woonhuis annex café Steegputstraat 9 (1938). Bij Bogenstraat 21 (circa 1930), een woonhuis met garage naar ontwerp van V. Tonnaer, is de invloed van het functionalisme te herkennen. Wal 18 is een goed voorbeeld van traditionalistische wederopbouwstijl (circa 1950).

Boerderijen. Het dorpse karakter van Thorn wordt mede bepaald door de nog aanwezige langgevelboerderijen, die tegenwoordig als woonhuis in gebruik zijn. Een mogelijk 16de-eeuwse oorsprong heeft Wijngaard 3. De kleine 17de-eeuwse boerderij Bogenstraat 11 heeft een gepleisterde, mergelstenen gevel en sierankers. Uit de eerste helft van de 18de eeuw stammen Waterstraat 1, 3 en 5; de laatste heeft een gevelsteen met het jaartal ‘1833’. Grotere 19de-eeuwse voorbeelden, met tweelaags voorhuis en doorrit, zijn Trippaardstraat 5 en Holstraat 13-15 (1871). Sober is de boerderij Wal 16 met de jaartalankers ‘1866’ in de rechter zijgevel. Niet gewit is de laat-19de-eeuwse boerderij Wilhelminalaan 28-30. Om een boerderij een beter aanzien te geven werden de gevels soms gepleisterd. Bij Bogenstraat 12 hebben de topgevel en een deel van de linker zijgevel eind 19de eeuw een blokbepleistering gekregen.

De watermolen ‘Kraekermolen’ (Beekstraat 13) is een onderslagmolen op de Thornerbeek. De molen wordt al vermeld in 1310, maar het huidige gebouw dateert uit de 18de eeuw. Boven de voordeur bevindt zich een stenen beeldje van St. Nepomuk. Bij een verbouwing in 1880 werd het gebouw vergroot en het waterrad ingebouwd. Restauraties vonden plaats in 1964-'66 en rond 1975. De voorm. molenaarswoning (Beekstraat 16) is een fors 18de-eeuws pand met onder één dak een aan de straatzijde uitspringende schuur.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. stroopfabriek ‘De Hof’ (Eind 1-3) is een rijzig pand uit circa 1830, gebouwd voor de familie Sniekers. De bepleistering heeft men rond 1890 aangebracht. De in rijke neorenaissance-stijl uitgevoerde fabrikantenwoning Trippaardstraat 34 werd rond 1895 gebouwd als kantoor en woonhuis bij de voorm. stoomdakpannenfabriek ‘Hendrik van de Boel’.

Pompen. De barokke pomp aan de Bogenstraat (bij nr. 8) stamt uit 1740 (vernieuwd 1979).

Curieus is de mogelijk laat-19de-eeuwse gietijzeren pomp annex lantaarnpaal

Thorn, Stoomdakpannenfabriek ‘Hendrik van de Boel’, kantoor en fabrikantenwoning

aan de Wijngaard (bij nr. 8).

Gedenktekens. Het Monument Motke (bij Wijngaard 4), bestaande uit een gebroken zuil op een voetstuk met bronzen portretreliëf, is opgericht in 1874 ter ere van P.H.B. Motke, inspecteur-generaal van Financiën. Het St.-Barbarabeeld aan de Wilhelminalaan is een monument ter ‘Bescherming van onze mijnwerkers’ uit 1951 van de hand van J. Adams.

Wegkapellen. In het buitengebied van Thorn bevinden zich enkele zogeheten niskapellen; kleine compacte bouwsels met een in hardsteen omlijste beeldnis. De St.-Hubertuskapel (Ittervoorterweg ong.) uit 1769 heeft een smeedijzeren kruis. De andere dateringen slaan op restauraties in 1823 en 1989. De St.-Antoniuskapel (Boekenderweg ong.) werd in 1742 opgericht door Anthon Henckens (gerestaureerd 1923). De St.-Rochuskapel (bij Trippaardstraat 26) heeft eveneens een 18de-eeuwse oorsprong (gerestaureerd 1962).

De kapel van de O.L. Vrouwe onder de Linden of ‘Loretokapel’ (Kapel 4), gelegen ten noorden van Thorn, is een recht gesloten kapel met een aangrenzend hoger deel en een verbindende beuk aan de achterzijde. De kapel werd in 1673 gesticht door Clara Elisabeth van Manderscheidt-Blankenheim en gebouwd door Wilhelm Boiens, stadsmetselaar van Roermond. Het ontwerp was gebaseerd op de ‘Santa Casa’: het huis van Maria, dat in de 13de eeuw van Nazareth naar Loreto (I) was overgebracht. De kapel werd in 1811 aan de westzijde vergroot. De zijbeuk met

[p. 363]

biechtkapel kwam rond 1880 tot stand. Inwendig heeft de kapel rijke stucplafonds, in het oudste deel in barokke vormen met geschilderde medaillons (1773), ontworpen door Balthazar van Drogenbroeck, en in het westelijke deel in empire-stijl (1813) door V. Dambacher. Het barokke altaar met aansluitende betimmering werd in 1681 gemaakt door Guillielmus Kerricx de Oude uit Antwerpen. Het naastgelegen huis De Hooge Berkt (Kapel 2), de rectorswoning, is gebouwd in 1676.

De boerderij ‘Zegershof’ (Segershof 1), gelegen ten oosten van Thorn, is een grote gesloten hoeve, die in 1899 werd gesticht door baron Dydevalle uit Brugge (B). De midden- en hoekdelen van de gevelvlakken eindigen in topgevels en zijn voorzien van siermetselwerk en smeedijzeren muurankers. Het woongedeelte links van de poort bevat een pronkkamer. Verder omvat het complex een zogenoemde zijlangsdeelschuur, een grote koestal en een voerplaats.