Gronsveld
(gemeente Eijsden)
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen in het dal van de Maas en voor het eerst vermeld in 1068. Gronsveld werd in 1498 een Vrije Rijksheerlijkheid en rond 1580 een graafschap. Het dorp had te lijden van een grote brand in 1895. Aan de weg van Maastricht naar Luik ontwikkelde zich lintbebouwing. Na de Tweede Wereldoorlog zijn aan weerszijden van deze weg uitbreidingswijken gerealiseerd.
De
R.K. St.-Martinuskerk (Kerkplein 6) is een eenbeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde staande toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Kort na de eerste vermelding van de kerk in 1281 verrees de mergelstenen toren, die in de 15de of 16de eeuw werd verhoogd. In de toren hangt een door Causard en zoon gegoten klok (1869). Het is opmerkelijk dat het laat-gotische mergelstenen koor in de 16de eeuw tegen de zuidzijde van de toren werd gebouwd. In 1579 werd de kerk in brand gestoken. Met behoud van toren en koor - waarvan het gewelf in 1657 was ingestort - volgde in 1690-'99 de herbouw in classicistische vormen met een geleding van (niet zuivere) dorische pilasters van mergelsteen. Een verhoging van het koor kwam in 1705-'11 tot stand en in 1787-'89 werd in de zuidoosthoek een sacristie toegevoegd. De kerk is
Gronsveld, R.K. St.-Martinuskerk
gerestaureerd rond 1895, (na oorlogsschade) in 1947-'48 onder leiding van A.J.N. Boosten en opnieuw in 1982. Het interieur is voorzien van stucgewelven (vernieuwd 1947-'48) en een wandgeleding met ionische pilasters. Met de inventaris heeft het geheel een barokke uitstraling. Tot de inventaris behoren een communiebank (circa 1700) en een hoofdaltaar, zijaltaren, preekstoel en koorlambrizering in Lodewijk XIV-vormen (circa 1710). De schildering van de Kroning van Maria in het hoofdaltaar is van Engelbert Fisen (1710) en toont het alliantiewapen van Jan Frans van Bronckhorst en Maria-Anna van Törring-Jettenbach. Zij schonken ook het in 1712 door Philip le Picard gebouwde orgel. De kruiswegstaties zijn vervaardigd door F. Stuflesser (1922). Onder het moderne altaar ligt de zwartmarmeren grafzerk voor Willem van Bronckhorst († 1563) en zijn vrouw Agnes van Bylant († 1615).
Het kerkhof is voorzien van een toegang met twee 18de-eeuwse hekpijlers en bevat diverse oude grafkruisen (1554-1718) en een grafsteen voor G.A. Hubertus († 1884). Zowel de pastorie (Kerkplein 4) als de kapelanie (Kerkplein 2) zijn gebouwd rond 1890 en vertonen neorenaissance-details. Het H. Hartbeeld dateert van 1921.
De voorm. R.K. lagere school (Kerkplein 8) is een forse tweelaags gangschool met neogotische details, gebouwd in 1886 naar ontwerp van architect Ubachs.
Kasteel Gronsveld (Rijksweg 68) is mogelijk ontstaan in de 13de eeuw als mottekasteel. Dit vormde het uitgangspunt voor de rond 1300 tot stand gekomen rechthoekige aanleg met ronde hoektorens. Na verwoesting in 1594 werd het kasteel in dezelfde vorm herbouwd. Het in 1634 in handen van een roversbende gevallen kasteel werd na de herovering ontmanteld. Het oostelijke deel bleef eerst deels gespaard, maar na verdere afbraak in 1827 bleef slechts de ruïne van de zuidoostelijke toren over. De fundamenten van de noordoostelijke toren vormden de basis voor het in 1833 in opdracht van A.A. Gadiot gebouwde rijzige landhuis, dat rond 1880 werd verbouwd in neogotische vormen en toen onder meer arkeltorentjes kreeg. Gelijktijdig
Gronsveld, Kasteel Gronsveld, poortgebouw (1987)
bouwde men tegen de resten van de noordelijke kasteelmuur een oranjerie. Het opvallend rijke
poortgebouw Rijksweg 70, met hoger opgaande poorttoren, verrees in 1881 in een Frans aandoende stijl met neogotische en neoclassicistische elementen.
Woonhuizen. Het forse mergelstenen herenhuis Rijksweg 91, uitgevoerd met hardstenen vensteromlijstingen, dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw en is in 1858 verbouwd. Soberder van vorm zijn de 18de-eeuwse, in mergel opgetrokken, (agrarische) dwarse huizen Rijksweg 2, Rijksweg 4, Broekstraat 5 (1714) en Stationsstraat 19 (1714). Jugendstil-elementen vertoont de forse villa Rijksweg 45, gebouwd in 1906 in opdracht van notaris Habets.
Boerderijen. Het forse dwarse huis Rijksweg 79-81 is vermoedelijk het uit 1690 stammende oude Leenhof. De bakstenen voorgevel heeft mergelstenen speklagen, de mergelstenen rechterzijgevel bakstenen speklagen. De hardstenen vensteromlijstingen dateren uit circa 1800. De uit 1791 stammende L-vormige mergelstenen hoeve Rijksweg 109 heeft in het woongedeelte een hardstenen bolkozijn. Daarnaast bevindt zich aan de straat een schuurgedeelte met inrijpoort. Bij de 18de-eeuwse L-vormige vakwerkhoeve Rijksweg 119 staat het schuurgedeelte juist verder op het erf en bij de 18de-eeuwse L-vormige hoeve Rijksweg 164 staat de schuur
Auteursrechtelijk beschermd