Monumenten in Nederland. Gelderland

Doesburg

Stad, ontstaan op een hoge rivierduin bij de samenvloeiing van de Oude en de Nieuwe IJssel en gelegen aan de oude weg van Arnhem naar Münster. De nederzetting wordt voor het eerst in 884 genoemd als ‘Duisburch’. De in 1237 van stadsrechten voorziene nederzetting werd begrensd door de huidige Kloosterstraat, Boekholtstraat, Hogestraat en Windmolenstraat. Aan de westzijde spoelde de meanderende IJssel belangrijke delen van de bebouwing weg, waaronder rond 1340 de voorganger van de huidige Grote Kerk. Na 1343 kwam aan de zuidoostzijde een stadsuitleg (Ooipoortstraat, Meipoortstraat) tot stand. Bij de bouw van de nieuwe Grote Kerk verlegde men de Koepoortstraat iets naar

[p. 140]

Doesburg, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of St.-Martinuskerk (ziep. 140)
2	(Evang. Luth.) Gasthuiskerk (p. 141)
3	Grote Convent (p. 141)
4	Chr. Geref. kerk Herenstraat (p. 141)
5	Chr. Geref. kerk Ooipoortstraat (p. 141)
6	Stadhuis (p. 141)
7	Waag (p. 142)
8	Vleeshuis (p. 142)
9	Chr. school (p. 142)
10	Commandeurshuis van de Duitse Orde (p. 142)
11	Weduwenhuis (p. 142)
12	sociëteitsgebouw De Harmonie (p. 143)
13	pakhuis en fabriek Doesburgsche Mosterd (p. 143)
14	Zadelmakerij (p. 143)
15	Stoomkoffiebranderij (p. 143)
16	Alg. begraafplaats (p. 144)

het noordoosten. De stadsmuur had in de 15de eeuw vier poorten. In 1447 trad Doesburg tot het hanzeverbond toe, wat vooral in het begin van de 16de eeuw tot grote bloei leidde. In 1483 verlegde de bedding van de IJssel zich verder van de stad (de huidige Lamme IJssel). De vroegere situatie werd in 1552 door kanalisatie hersteld.

In 1586 viel Doesburg in Staatse handen, waarna het in 1606-'10 een nieuwe vestinggordel met negen bastions en vier ravelijnen kreeg. Een stadsbrand verwoestte in 1610 de bebouwing aan de Bergstraat en omgeving. In 1643 legde men een eerste schipbrug over de IJssel (in 1952 vervangen door een vaste brug). Tijdens de Franse bezetting in 1672-'74 zijn de vestingwerken geslecht, maar vanwege het strategisch belang van Doesburg kwam begin 18de eeuw ten oosten van de stad het Retranchement van Doesburg tot stand, bestaande uit de Hoge Linie (noordoostzijde) en de Lage Linie (langs de Oude IJssel). Het tussenliggende gebied heette het Molenveld. In de 19de eeuw vestigde zich aan de zuidzijde van de stad enige industrie, met als belangrijkste de in 1896 gestichte ijzergieterij Ubbink (nu Gieterij Doesburg). Pas in 1922 werd de vestingstatus van Doesburg opgeheven. Beschietingen en het opblazen van de toren van de Grote Kerk leidden in 1945 tot aanzienlijke oorlogsschade, waarbij ook de 19de-eeuwse synagoge verloren ging. De katholieke kerk uit 1811 werd in 1970 gesloopt. Na de oorlog verrezen op het Molenveld en in het gebied tussen de Lage Linie en de gekanaliseerde Oude IJssel nieuwe woonwijken. Meer nieuwbouwwijken ontstonden daarna ten zuiden van de Oude IJssel te Beinum.

De (Herv.) Grote of St.-Martinuskerk (Kerkstraat 4) [1] is een laat-gotische driebeukige basiliek met driezijdig gesloten koor en een forse toren van drie geledingen met achtkantige naaldspits. De kerk werd vanaf 1343 gebouwd ten oosten van een door de IJssel weggespoelde voorganger. Het gedeeltelijk met tufsteen beklede schip, met aan de zuidzijde een aangebouwde sacristie, is wellicht vanaf 1380 naar één plan opgetrokken. In 1430 begon men met de bouw van de op oerstenen gefundeerde en deels met tufsteen beklede toren. Na een brand in 1483 volgde herstel van de kerk in 1493-1521. De zijbeuken werden daarbij langs de toren doorgetrokken en het huidige rijzige koor verrees (1517-'21). In 1548 werden de toren en de kerk opnieuw door brand getroffen; de gewelven van de middenbeuk stortten gedeeltelijk in. Herstellingen en verbouwingen onderging de kerk in 1552, na 1674, in 1717 en in 1850. Inwendig werd de kerk gerestaureerd in 1888-'90, uitwendig in 1919-'30. De toren werd in 1945 opgeblazen. Restauratie en herbouw volgden in 1959-'72. Het interieur van het schip wordt gedekt door houten netgewelven, aangebracht bij de restauratie in 1888-'90. De stenen netgewelven van de zijbeuken rusten op tegen de zuilen aangebrachte schalken. De zuilen zelf zijn na de overdracht van

[p. 141]

Doesburg, (Herv.) Grote of St.-Martinuskerk

de kerk aan de protestanten (1580) van schilderingen voorzien. Tot de kerkinventaris behoren talrijke kleine 16de- en 17de-eeuwse wapenzerken en een midden-17de-eeuwse preekstoel, koorhek en een herenbank. Het in 1945 verwoeste orgel is in 1971 vervangen door een orgel uit 1916 van E.F. Walcker, afkomstig uit de Zuiderkerk te Rotterdam. In de toren hangen drie klokken van Albert Hachman (1549), Peter van Trier (1639), Johan Philipsen en Willem Evers (1639). Acht van de klokken van het carillon zijn gegoten door François en Pieter Hemony (1654-'55).

De (Evang. Luth.) Gasthuiskerk (Gasthuisstraat 41) [2] is een laatgotische eenbeukige kerk met een recht gesloten koor en een smalle, asymmetrisch geplaatste toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De als St.-Antoniuskapel gebouwde kerk verrees vermoedelijk begin 15de eeuw bij een tussen 1337 en 1354 gesticht gasthuis. De toren is midden 15de eeuw toegevoegd en bevat een klok uit 1754. Oorspronkelijk had de kerk aan de noordzijde een smallere zijbeuk. Sinds 1735 is het gebouw bij de Lutherse gemeente in gebruik. Restauraties zijn uitgevoerd in 1870, 1919-'31 en 1967-'69. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een preekstoel (18de eeuw), een doopvont in de vorm van engel met schelp - kopie naar B. Thorwaldsen - (begin 19de eeuw) en een orgel door C.F.A. Naber (1845). Het gasthuishofje (Gasthuisstraat 21-37) bestaat uit een rij, oorspronkelijk 16de-eeuwse, eenlaags provenierswoningen, die hun huidige gepleisterde uiterlijk hebben gekregen rond 1840. Gasthuisstraat 21 heeft een verdieping en een classicistische deuromlijsting uit die tijd.

Het Grote Convent (Kloosterstraat 15) [3] is een geheel onderkelderd, langgerekt drielaags gebouw, dat waarschijnlijk in 1434 is opgetrokken voor het voorm. begijnenhuis (eerste vermelding 1334). In 1446 werd het begijnenhuis omgevormd tot het tertiarissenklooster Mariëngrave. Omstreeks 1732 heeft men het convent ingericht als arsenaal. Het thans nog resterende gebouw heeft een tweebeukige kelder met graatgewelven op bakstenen middenpijlers. De meeste kloostervensters en delen van de gevels met ezelsruggen zijn nog origineel. De ingang is rond 1700 gewijzigd en het dak is na 1752 verlaagd tot een mansardedak. Het voorm. brandspuithuis aan de zijde van de Kloosterstraat dateert uit 1890.

Chr. Geref. kerken. De kerk Herenstraat 22 [4] is rond 1860 ingericht in een diep woonhuis met trapgevel en klauwstukken uit circa 1645. Dat gebouw kreeg toen neogotische spitsboogvensters. Ooipoortstraat 52 [5] is een neoclassicistische zaalkerk uit circa 1890.

Het stadhuis (Roggestraat 2) [6] is een gebouwencomplex waarvan de oorspronkelijke kern bestaat uit het schepenhuis (zijde Koepoortstraat) en het achterliggende stadswijnhuis, dat ook wel ‘Out Gelre’ werd genoemd. Het geheel onderkelderde stadswijnhuis kwam rond 1475 tot stand. De kelder heeft graatgewelven op zandstenen middenpijlers. Het schepenhuis met zijn hoge kap, trapgevel, korfboognissen, overhoekse pinakels en zeskantig geveltorentje ontstond in de tweede helft van de 15de eeuw. In 1663 trok men beide panden samen en kreeg de gevel aan de Roggestraat een zandstenen toegangspoortje in classicistische vormen, vermoedelijk naar ontwerp van stadsmetselaar Peter Engels. Van deze verbouwing stamt in de raadzaal de schouw (1663-'65), waarvan de boezem is voorzien van een in stucwerk uitgevoerde voorstelling van het Salomons oordeel, vervaardigd door Robbert Middewinter naar voorbeeld van een schilderij van P.P. Rubens. Bij de restauratie van het stadhuis in 1939-'40, naar plannen van N. de Wolf, is een 19de-eeuwse pleisterlaag verwijderd en

[p. 142]

Doesburg, Stadhuis, schouw in de raadzaal

heeft men op de hoek een St.-Martinusgroep aangebracht op de blauwe steen, een restant van de oude schandpaal. Verder is toen aan de noordzijde de oude Hoofdwacht - met een nieuwe gevel uit 1828 - bij het stadhuis getrokken. In 1968-'69 is het complex verder uitgebreid met het laat-gotische Hof Gelria (Koepoortstraat 1). Dit vroeg-16de-eeuwse dwarse huis heeft een zadeldak tussen trapgevels met ezelsruggen en een voorgevel met hoog opgaande korfboognissen. Het is in 1952-'53 gerestaureerd naar plannen van N. de Wolf. Tenslotte is het stadhuis in 1995 nog verder uitgebreid met naburige panden.

De voorm. waag (Koepoortstraat 2) [7], ook ‘Het Hoge Huis Gelria’ genoemd, is een hoog laat-gotisch pand, waarvan de kelder is voorzien van graatgewelven op bakstenen middenpijlers. Het 16de-eeuwse gebouw is in de 19de eeuw ingrijpend verbouwd. Bij de restauratie in 1947-'49, naar plannen van N. de Wolf, heeft men de huidige geveltop met trappen, pinakels en korfboognissen gereconstrueerd.

Het voorm. vleeshuis (Roggestraat 7) [8] stamt uit de 16de eeuw getuige de zijgevel met hoog aangebrachte spitsboognissen. In later tijd was hier de herberg ‘Het wapen van Amsterdam’ gevestigd.

De voorm. Chr. school (Nieuwstraat 2-4) [9], in 1907 gebouwd met een lagere school beneden en een MULO boven, biedt nu plaats aan het stadsarchief.

Het voorm. Commandeurshuis van de Duitse Orde (Kerkstraat 11) [10] werd in 1286 gesticht toen de orde het patronaatsrecht over de St.-Martinuskerk kreeg. Dit op een binnenterrein gelegen en sterk verbouwde dwarse huis gaat in zijn huidige vorm terug tot het midden van de 16de eeuw. In de achtkantige traptoren bevindt zich een wapensteen uit die tijd. Vanaf 1657 deed het gebouw als weeshuis dienst en in de 18de eeuw als concertzaal.

Het weduwenhuis (Hogestraat 3) [11] is een laat-gotisch dwars huis met zadeldak tussen trapgevels. Het wordt voor het eerst vermeld in 1429. In de 16de eeuw woonden er arme leerlingen van de Latijnse School (‘Arme Klerkenhuis’), van 1663 tot 1753 de rector (‘Rectoers Huys’) en van 1811 tot 1970 een aantal weduwen.

Woonhuizen. Er zijn een opvallend veel oude huizen in Doesburg bewaard gebleven, al zijn ze veelal in later tijden verbouwd, van topgevels ontdaan of ingrijpend gerestaureerd. Tot de oudste behoort 't huys Optenoort (Meipoortstraat 59), een midden-15de-eeuws diep huis. Begin 16de eeuw werd het vergroot en van een insteek en een nieuwe kap voorzien. Toen zal ook aan de achterzijde de trapgevel met ezelsruggen zijn gebouwd; die aan de voorzijde is bij een restauratie in 1963 gereconstrueerd. De grote laat-middeleeuwse panden zijn overwegend dwarse huizen met zadeldaken tussen trapgevels voorzien van ezelsruggen. Bij de rijkere voorbeelden wordt de voorgevel geleed door korfboognissen, waarin de vensters zijn opgenomen zoals bij de in de eerste helft van de 16de gebouwde voorm. herberg De Pauw (Koepoortstraat 26), gerestaureerd in 1955, en Huize Pniël (Veerpoortstraat 31), gerestaureerd in 1969. Ook op andere plaatsen komen korfboognissen voor, bijvoorbeeld in de voorgevel van het diepe pand Koepoortstraat 12 en in de lange zijgevel van Huis de Lomberd (Veerpoortstraat 22). Van het laatste type - met korfbogen in de zijgevel - zijn er oorspronkelijk meer geweest. Gevels uit dezelfde tijd zonder korfbogen hebben de huizen Bergstraat 67-69, Kerkstraat 2, Ooipoortstraat 15, Kosterstraat 9 en het iets jongere huis Koetsveldstraat 11-15. Het diepe huis Gasthuisstraat 3 heeft een vroeg-16de-eeuwse kapconstructie, moerbalken met gotische peerkraalconsoles en een midden-16de-eeuwse traptoren. Andere panden met een 16de-eeuwse kern zijn Gasthuisstraat 1, Koetsveldstraat 9, Kloosterstraat 22, het Fraterhuis (Paardenmarkt 12-14), Huis Deventer (Veerpoortstraat 11), De Oude Smidse (Veerpoortstraat 5) - een illustratief voorbeeld van de restauratieopvatting waarbij alle bouwsporen in het zicht zijn gelaten - en de dwarse eenlaagspanden Hof van Wisch (Paardenmarkt 22-24) en Paardenmarkt 16-20. Het in de kern laat-16de-eeuwse Huis Schoonhoven (Meipoortstraat 32) is een dwars hoekhuis met een zijgevel met maniëristische in- en uitgezwenkte geveltop met overhoekse pinakels. Een vergelijkbare, maar gezien de vlakke pinakels (pilasters) rond 1600 stammende gevel, heeft het laatmiddeleeuwse huis Gasthuisstraat 20.

Uit het begin van de 17de eeuw dateren de diepe huizen Koepoortstraat 6 (1607) en Bergstraat 43 (1611), die later hun geveltop hebben verloren, en Veerpoortstraat 19 en Bergstraat 17, die zijn voorzien van een gezwenkte geveltop. Trapgevels uit die tijd hebben: Bergstraat 40 (1611), Kerkstraat 9, Meipoortstraat 39 en Meipoortstraat 41-43 (1623). Het huis Per angusta ad augusta (Kosterstraat 19) bestaat uit een 16de-eeuws achtervleugel, een haakse tussenvleugel en een rond 1640 nieuw aan de straat gebouwde vleugel. De laatste is omstreeks 1875 verbouwd. Het rijkste voorbeeld van 17de-eeuwse huizenbouw vormen de Baerkenhuizen (Koepoortstraat 29-31), twee diepe huizen uit 1649 met trapgevels voorzien van klauwstukken. De kwabmotieven van de klauwstukken en het toegangspoortje zijn laat-maniëristisch van vorm en verwant aan het werk dat Emond Hellenraet in Zutphen uitvoerde.

Vooral in de 18de-eeuw kregen in opzet oudere panden een nieuwe voorgevel. Van een tuitgevel voorzag men het diepe pand Roggestraat 5 en van lijstgevels

[p. 143]

de diepe huizen Ph. Gastelaarsstraat 7 (Lodewijk XV-consoles), Koepoortstraat 20, 35 en 37. Het huis Kloosterstraat 5 heeft een deur in Lodewijk XIV-vormen. In de late 18de eeuw in empire-vormen verbouwd zijn de huizen Ph. Gastelaarsstraat 15, Koepoortstraat 39, Kosterstraat 35 en Gasthuisstraat 10-12 - met een voor die tijd karakteristieke erker - en de eenlaagspanden Ph. Gastelaarsstraat 9 en De Rode Leeuw (Kosterstraat 25). Begin 19de-eeuw ontstonden eveneens enkele panden in empire-vormen, met deuromlijstingen in ionische vormen, zoals Ph. Gastelaarsstraat 19, Ph. Gastelaarsstraat 21 en Koepoortstraat 46. Het in dezelfde tijd gebouwde statige herenhuis Koepoortstraat 44 heeft van 1891 tot 1933 als kantongerecht dienst gedaan. Voorbeelden van vroeg-19de-eeuwse dwarse eenlaagspanden zijn Nieuwstraat 11, 9 en 5-7; achter de laatste bevindt zich een muurrestant van het rond 1422 gestichte en in 1586 verwoeste klooster St. Catharina op den Berg (Kleine Convent). In de minder dicht bebouwde delen van de binnenstad bevonden zich vanouds stadsboerderijen. Deze zijn veelal in de 19de eeuw verbouwd, zoals Herenstraat 19, die in 1805 een nieuwe gevel kreeg evenals Paardenmarkt 6 rond 1887. De boerderij Nieuwstraat 13-15 is vroeg-19de-eeuws.

In de tweede helft van de 19de eeuw bouwde men in de binnenstad forse herenhuizen in neoclassicistische vormen, zoals Koepoortstraat 40 (1871) en Koepoortstraat 48-50 (circa 1870), of in eclectische vormen, zoals Kerkstraat 21 (circa 1875) en Koepoortstraat 42 (circa 1875). Grote herenhuizen bouwde men vooral ook aan de randen van de binnenstad. Hier werd overwegend in neoclassicistische stijl gebouwd; Het Hoge Huis (Ooipoort 15) dateert uit 1855 en de huizen Koepoortstraat 42, Korte Veerpoortstraat 5 en Paardenmarkt 8 kwamen rond 1860 tot stand. In sobere neoclassicistische vormen liet J.W. Doyer in 1862 de herenhuizen Burg. Flugi van Aspermontlaan 6-8 bouwen. Meer uitgesproken van vorm is het uit circa 1870 stammende herenhuis Veerpoortwal

Doesburg, Winkel Gasthuisstraat 14-16, pui

1. De laat-19de- en de 20ste-eeuwse bouwkunst is in Doesburg spaarzaam vertegenwoordigd. De oude huizen Koepoortstraat 14 en 28 kregen tussen 1905 en 1910 nieuwe voorgevels. Geheel nieuw verrees Veerpoortstraat 35 rond 1908 met chalet- en jugendstil-elementen. J.C.M. Hoijinck liet in 1911 op de hoek van Bergstraat en Boekholtstraat een blokje woningen bouwen met een - in die tijd opvallend - plat dak.

Het sociëteitsgebouw ‘De Harmonie’ (Roggestraat 3) [12] dateert uit 1850. Het is een gepleisterd neoclassicistisch pand met een gevel voorzien van zijrisalieten.

Winkels. Vanaf het midden van de 19de eeuw kregen diverse oudere huizen winkelpuien, zoals Koepoortstraat 13 (circa 1850), Meipoortstraat 22 (circa 1875), Kerkstraat 38-40 (circa 1875) en Roggestraat 16 (circa 1880). Eén van de weinige geheel nieuw gebouwde woon- en winkelpanden is Kerkstraat 55, opgetrokken in 1901 in verblendsteen en voorzien van neorenaissanceelementen. Het mooiste voorbeeld van een winkelpui in jugendstil-vormen is die van Gasthuisstraat 14-16, gemaakt in 1904 voor de fietsenmaker P.K.R. Bier. De pui van Ooipoortstraat 20 (circa 1912) is hiervan een latere versie.

Pakhuizen. Het mogelijk 18de-eeuwse pand Ph. Gastelaarsstraat 3 is een goed voorbeeld van een woonhuis met pakhuisgedeelte. Het hoge pakhuis Ooipoortstraat 55 verrees in 1884 naar plannen van J.W. Boerbooms met neogotische details. Uit circa 1890 dateren het brede pakhuis Boekholtstraat 2 - met een opvallend trijshuis - en het pakhuis Boekholtstraat 22 [13], dat sinds 1975 plaats biedt aan de mosterdfabriek ‘Doesburgsche Mosterd, vh. J. Burgers & Zn.’. Het uit circa 1910 stammende pakhuis Ooipoortstraat 34 heeft jugendstil-details.

Bedrijfspanden. Uit 1904 dateert de zadelmakerij Ooipoortstraat 3 [14], uitgevoerd met jugendstil-details. De stoomkoffiebranderij (Heiligegeeststeeg 4) [15] is in 1910 voor W. van der Bold gebouwd in de achtertuin van Koepoortstraat 25.

Verdedigingswerken. Langs de Lindewal, de Burgemeester Nahuyssingel en de Meipoortwal bevinden zich restanten van de vestinggordel uit 1606-'10, in de 19de eeuw tot park omgevormd. Nog goed in het landschap herkenbaar zijn de twee linies van het in 1701-'30 naar plannen van Menno van Coehoorn ten oosten van de stad aangelegde Retranchement van Doesburg: de Hoge Linie met zeven lunetten en twee redouten op de vleugels (Bretange en Orange) en de Lage Linie langs de Oude IJssel. De Hoge Linie, die

[p. 144]

Doesburg, Alg. begraafplaats, poortgebouw

in 1807 van batterijen werd voorzien, is in 1948-'49 hersteld.

Begraafplaatsen. Op een voormalig 17de-eeuws ravelijn werd in 1829 de Alg. begraafplaats (Meipoortstraat 67) [16] aangelegd naar plannen van J.D. Zocher jr. Naar zijn ontwerp of dat van stadsarchitect E. Zandbargen verrees het gepleisterde poortgebouw met dorische halfzuilen in neoclassicistische stijl (neo-Grec). Tot de belangrijkste graftekens behoort de marmeren graftombe - momenteel zonder baldakijn - voor mw. G.C.H. de Gijselaar († 1872), gemaakt door J.B. Leverman. Andere interessante graven zijn die van G.A.F. van Wijck (†1841) met obelisk op piëdestal, de tekenaar A.W.M. Ver Huell (†1897), met vrouwenbeeld, en de door gietijzeren platen gedekte graven van W. de Waynes van Brakel (†1843) en fabrikant W.H. Ubbink (†1936). De R.K. begraafplaats (bij Kraakselaan 22), aangelegd in 1830 op het Molenveld, heeft ingangspijlers met siervazen in Lodewijk XV-stijl (circa 1750) en een baarhuisje uit circa 1850.