Monumenten in Nederland. Groningen

Bellingwolde
(gemeente Bellingwedde)

Dorp, ontstaan in de 11de eeuw op een zandrug op de scheiding van klei en veen in het noorden van Westerwolde. Tot de inpolderingen in de 16de eeuw had het regelmatig te lijden van Dollard-overstromingen. Vanaf het eind van de 18de eeuw ontwikkelde het zich tot een rijk landbouwdorp. Met name in het derde kwart van de 19de eeuw leidde dit tot veel bouwactiviteiten, waarbij aan de hoofdweg grote boerderijen ontstonden en ten oosten daarvan stroken lintbebouwing van landarbeiderswoningen. Na de oorlog zorgden uitbreidingen voor een verdichting aan de noord- en zuidzijde van het lintdorp.

De Herv. kerk (Hoofdweg 227), oorspronkelijk gewijd aan St.-Jacobus, is een eenbeukige laat-gotische kerk met versmald, driezijdig gesloten koor en een vrijstaande toren. De door de Dollardvloed van 1509 zwaar beschadigde oudere kerk werd in 1527 op de huidige plek herbouwd. Bij de bouw werd materiaal gebruikt van de afgebroken kerk van Ulsda. Schip en koor kregen forse steunberen; die aan de zuidzijde zijn mogelijk aan het eind van de 18de eeuw gesloopt toen aan de oostzijde ook een toegang met poortomlijsting is gemaakt. Tegen de westzijde bouwde men rond 1890 een consistoriekamer. Bij een restauratie in 1929 werd de kerk ontpleisterd. Aan de zuidzijde van het koor zit een laag venster.

Het inwendige wordt overdekt door korte tijd na de bouw aangebrachte kruisribgewelven; het koor heeft ook een zesdelig kruisribgewelf. De ribben staan op schalken, bestaande uit een kraagsteen, een korte colonnet en een laatgotisch kapiteel. Tot de inventaris behoren een preekstoel met achterschot en klankbord uit 1660, gemaakt door meester Christopher. Het orgel is, blijkens een opschrift in een cartouche met Lodewijk XVI-vormen, in 1797 gebouwd door H.H. Freytag en F.C. Schnitger jr. In de kerk liggen diverse 17de-eeuwse grafzerken.

De vrijstaande toren staat op enige afstand ten noordoosten van de kerk en bestaat uit een met een balustrade afgesloten, rijzige vierkante onderbouw uit 1720 en een achtkante lantaarn met naaldspits uit 1909. In de lantaarn hangt een klok uit 1697, gegoten door Johan en

[p. 75]

Bellingwolde, Rechthuis van Westervolde

Mamees Fremy. De pastorie (Hoofdweg 223) werd in 1913 herbouwd.

De voorm. Geref. kerk (Hoofdweg 130) is een eenvoudige zaalkerk met geveltoren en uitgebouwd ingangsportaal, gebouwd in 1918.

Het voorm. rechthuis van Westerwolde (Hoofdweg 235) is een rechthoekig gebouw met trapgevels geleed door zaagtandlijsten en - voor Groningen gebruikelijke - kloostervensters. Het in 1956-'57 ingrijpend gerestaureerde pand draagt de jaartalankers ‘1643’, maar de kern is vermoedelijk ouder. Oorspronkelijk bestond het uit een zaal en een gedeelte met kelder en opkamer. Het rechthuis werd gebruikt door de drost van Wedde. Sinds de verplaatsing van het gerecht naar Winschoten in 1811 dient het als woonhuis.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis annex hotel-café Hoofdweg 162 is een fors tweebeukig pand waarvan beide beuken een schilddak met hoekschoorstenen hebben. Het oudste deel werd gebouwd in 1836, toen het raadhuis van Oude Schans hierheen werd verplaatst. Rond 1870 volgde een verdere verbouwing en uitbreiding. Het doet uitsluitend dienst als hotel-café sinds de bouw van het nieuwe raadhuis Hoofdweg 158 in 1915, uitgevoerd in ‘Um 1800’-vormen. Sinds 1968 is dit het raadhuis van de gehele gemeente Bellingwedde.

De voorm. marechausseekazerne (Hoofdweg 45-49) dateert van omstreeks 1920. Het forse pand met uitspringend middendeel is vergelijkbaar met die panden te Vlagtwedde.

Woonhuizen. Het langgerekte bebouwingslint telt vrij dicht langs de weg een aantal interessante, overwegend dwarse woonhuizen. Deze zijn veelal gebouwd voor notabelen of renteniers. In feite nog laat-empire van vormgeving is Hoofdweg 241 uit 1857. Meer eclectisch vormgegeven is Hoofdweg 164 van omstreeks 1860, met pilasters aan weerszijden van de deur. Bij Hoofdweg 221 uit 1880 bevindt een dergelijke deuromlijsting zich in een doorgaand middenrisaliet. Vergelijkbaar, maar met zadeldak en geheel gepleisterd, is Hoofdweg 163 van omstreeks 1870. Het pand Hoofdweg 237 zal rond 1890 zijn gebouwd en kreeg omstreeks 1905 aan de rechterzijde een winkelgedeelte. In late chaletstijl uitgevoerd is Hoofdweg 127 uit omstreeks 1905. Vergelijkbaar zijn de panden Hoofdweg 242-244 uit 1909, maar deze hebben iets meer jugendstil-invloeden. De dokterswoning Rigtersborg (Hoofdweg 109) is een goed verzorgd voorbeeld van wederopbouw-architectuur van omstreeks 1950.

Boerderijen. Het langgerekte bebouwingslint van Bellingwolde is vooral van belang vanwege de vele imposante boerderijen. Gezamenlijk geven die een goed beeld van de ontwikkeling van het Oldambster boerderijtype. De boerderijen liggen alle iets verder van de weg en worden dikwijls aan de voorzijde omzoomd door een siertuin. Van enkele boerderijen stamt de eerste vermelding al uit de 18de eeuw, maar door latere verbouwingen is daar veelal weinig meer van te zien. Dit geldt bijvoorbeeld voor Hoofdweg 66, dat na 1897 ingrijpend is verbouwd. Hoofdweg 306 van omstreeks 1850 behoort als geheel tot het oudste type. Het heeft een onderkelderd voorhuis, de ingang opzij en een enkele krimp. De topgevel is voorzien van drie reeksen zaadzoldervensters en

Bellingwolde, Krimpenboerderij Hoofdweg 306

Bellingwolde, Dwarshuisboerderij Hoofdweg 263

een gevelsteen met de afbeelding van een paard. Een blokvormig voorhuis met lage zolderverdieping en omlijste ingang in eclectische vormen heeft Hoofdweg 222, gebouwd in 1859 voor N.S. Rookmaker. Boerderijen met een dubbele krimp, een ingang aan de voorzijde, een hogere verdieping en een afgewolfde gevel zijn Hoofdweg 37, gebouwd in 1878 voor P.L. Dinkla, en Hoofdweg 119, eveneens uit 1878, voor H. Oterdoon. Een dwars eenlaags voorhuis met verhoogd middenrisaliet heeft de geheel gepleisterde boerderij Hoofdweg 86, gebouwd in 1875 voor G.H. Diddens in eclectische vormen. Van de Elma Heerd (Hoofdweg 136), met dwars voorhuis, is bekend dat het in 1879 werd herbouwd voor E. Muntinga door timmerman J.G. Sluiter.

De ontwikkeling van het voorhuis tot volwassen gepleisterd ‘landhuis’ in eclectische vormen vindt haar hoogtepunt bij de in 1893 voor J.E. Botjes en E.R. Addens gebouwde heerd Hoofdweg 263. G. Dallinga liet in 1895 de heerd Hoofdweg 245 bouwen met een zelfde opbouw met middenrisaliet. In de gevel zijn twee beelden aangebracht. De tuin heeft een tuinhuisje en toegangshek uit dezelfde tijd. Stilistisch vergelijkbaar, maar uitgevoerd als twee bouwblokken met daartussen een loggia, is Hoofdweg 165 uit 1895-'96, gebouwd voor A.E.C. Rookmaker. De tuin is aangelegd in Engelse landschapsstijl. Tot de latere ontwikkeling behoren de villaboerderij Hoofdweg 252, herbouwd in 1901 in neorenaissance-vormen voor H. Addens (recent na afbraak van de schuur tot appartementen verbouwd) en de boerderij Oudeschanskerweg 4, herbouwd in 1928.

[p. 76]

Windmolen ‘Veldkamps Meul'n’ (Hoofdweg 314) is een hoge, ronde stellingmolen, geheel van baksteen en gebouwd in 1855 als koren- en oliemolen voor R.H. Mulder. In 1869 verloor de molen door storm zijn kap. In 1960-'62 is de molen gerestaureerd en na stormschade in 1974 en 1976 nog eens hersteld. De molenaarswoning (Hoofdweg 312) met krimpen en aangebouwde schuur stamt uit de bouwtijd.

Bruggen. Over het in 1911-'17 aangelegde Vereenigd of B.L. Tijdenskanaal liggen de Lethebrug (Kanaaldijk Westzijde 1) en de Wijmeersterbrug (Kanaaldijk Westzijde 11). Beide bruggen zijn vernieuwd in 1928-'32, de brugwachterswoningen dateren van de eerste aanleg. Nabij de Wijmeersterbrug staan twee kazematten uit 1939 van het type stekelvarken.

Het bushuisje (bij Hoofdweg 263) van de Groninger Autobusdienst Onderneming stamt uit de jaren vijftig.

Verdedigingswerken. Ten oosten van Bellingwolde, langs de Duitse grens, bevinden zich een oorspronkelijke 17de-eeuwse ruitvormige redoute (Molenpad ong.) en de flêche de Lethe (Batterijweg ong.). De laatste is een V-vormig aardwerk met open keel, opgeworpen in 1797. Beide aardwerken behoorden tot de in 1851 opgeheven Eerste Linie van de Eems.