Monumenten in Nederland. Overijssel

Diepenheim

Kleine stad, ontstaan langs de toegangsweg naar een burcht aan de westzijde van Diepenheim, ter plaatse van het huidige Huis te Diepenheim. De omgrachte nederzetting bestond slechts uit de bebouwing aan weerszijden van de Grotestraat en bezat reeds in 1422 stadsrechten. Tussen stad en kasteel ligt de in 1224 gestichte parochiekerk.

De Herv. kerk (Grotestraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Evangelist, is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor. De slanke westtoren van vier geledingen heeft een ingesnoerde achtzijdige spits; tegen de toren staat een gerfkamer met lezenaarsdak. Getuige een stichtingssteen is de kerk in 1679 in gotiserende trant herbouwd, waarbij van de laatgotische voorganger de westelijke sluitmuur en waarschijnlijk een deel van de toren behouden bleven. De korfbogige vensters, alle met middenstijl, zijn in zandsteen uitgevoerd. De toren heeft een 17de-eeuwse ingang met rondboog en ovaal bovenlicht en tweedelige, spitsbogige galmgaten. In de toren hangen klokken uit 1366, 1679 en 1760, de laatste gegoten door Christ Vogt.

Diepenheim, stad met zicht op Huis te Diepenheim

Het interieur wordt overdekt door een gestuct tongewelf; de sacristie of gerfkamer heeft een houten tongewelf. De zeszijdige eiken preekstoel met koperen lezenaar dateert uit 1690. Er staan sobere gestoelten voor de bezitters van de nabijgelegen havezaten, waaronder die van het Huis te Diepenheim (eind 17de eeuw) en die van de havezaten Nijenhuis, Warmelo en Westerflier (18de eeuw). Verder bevat de kerk een deels 17de-eeuwse ouderlingenbank en een orgel uit 1892 van G. van Druten. In de kerk liggen enkele, meest 17de-eeuwse grafzerken, waaronder die van Goderd van Batenborg en zijn echtgenote Margaretha Fockinck uit 1622. De pastorie (Grotestraat 3) is een dwars pand in neoclassicistische stijl uit 1871.

Diepenheim, Raadhuis

Op het voorm. kerkhof liggen de graven van de familie Schimmelpenninck van 't Nijenhuis, waaronder dat van G. Schimmelpenninck (†1860) en R. Schimmelpenninck (†1871).

Het voorm. postkantoor (Grotestraat 59-61) is een gepleisterd blokvormig pand met schilddak, gebouwd omstreeks 1875 in eclectische vormen; het heeft hoekpilasters en een middenrisaliet met balkon, overkragend op dragende figuren. Aan de rechterzijde staat een eenlaags aanbouw.

Het voorm. raadhuis (Grotestraat 19) is een gepleisterd neoclassicistisch gebouw met eclectische elementen. Het pand met schilddak en dakruiter werd in 1881 gebouwd naar plannen van J.C. Meijer. In de dakruiter hangen een 17de-eeuwse klok en een klok van Gerrit Schimmel uit 1819. Het gebouw dient nu als galerie en kantoor.

Woonhuizen. De Grotestraat heeft een karakteristieke bebouwing met eenlaagspanden. De eenvoudige dorpsboerderij 't Ambachtshuuske (Grotestraat 49) dateert uit omstreeks 1850 en is nu in gebruik als oudheidkamer.

Haaksbergerstraat 1 is een een-

[p. 127]

laags akkerburgerhuis met omgaand schilddak uit de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de achterzijde ligt een lagere aanbouw met lessenaarsdak en aan de zijde van de Grotestraat een inrijpoort. Uit omstreeks 1875 dateert Grotestraat 16, een eenlaags blokvormig woonhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet. Vergelijkbaar is Grotestraat 18 uit omstreeks 1890.

Het voorm. station (Lindelaan 8-12) is een fors tweelaags pand onder haakse zadeldaken in neorenaissance-trant. Het werd in 1908 gebouwd in opdracht van de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg Maatschappij aan de in 1935 opgeheven lijn Neede-Hellendoorn.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (Hazendammerweg 6) is in 1857 aangelegd op een hoger gelegen terrein in een vrij vochtig gebied ten noorden van Diepenheim. Het bevat uitsluitend 19de-eeuwse grafstenen. De Oude Alg. begraafplaats (Odammerweg ong.), in 1876 aangelegd ten westen van Diepenheim, telt een aantal 19de-eeuwse grafstenen.

Het landhuis Houboerweg 1, gelegen ten westen van Diepenheim, is een eenlaagspand met verhoogd middenrisaliet en samengesteld rieten dak. Het werd in 1926 gebouwd als burgemeesterswoning naar ontwerp van Tj.H. Koning.

Boerderijen. In de omgeving van Diepenheim zijn enkele oude boerderijen te vinden. Van de voorm. dwarshuisboerderij De Oude Sluis (Oude

Diepenheim, Huis te Diepenheim, plattegronden souterrain (l.) en bel-etage (r.)

Diepenheim, Watermolen Den Haller

Borculoseweg 6), gelegen aan de Schipbeek, diende het voorhuis als schippersherberg. De voor- en linkerzijgevel hebben 17de-eeuws metselwerk, zandstenen kruiskozijnen en een geblokte zandstenen deuromlijsting. De latei van die omlijsting toont het jaartal ‘1695’, de initialen van bouwheer Gerhard Jansen van der Sluis en de afbeelding van een zomp (binnenschip). De jaartalankers ‘1707’ wijzen op een vernieuwing van de balklaag en het dak. Het bedrijfsgedeelte met onderschoer is in 1916 ingrijpend vernieuwd. De Erve Nijhof (Watermolenweg 34) ligt op de plaats van een middeleeuwse voorganger van het Huis te Diepenheim, waaraan het rondgaande wegenpatroon nog herinnert. De langhuisboerderij stamt uit de eerste helft van de 19de eeuw en heeft een aangebouwde bovenkamer met daarin restanten van vakwerkwanden. Het interieur met wandbetimmeringen van de ‘grote keuken’ is nog grotendeels origineel. Watermolen. Ten oosten van Diepenheim ligt ‘Den Haller’ (Watermolenweg 32), een onderslag-watermolen op de Diepenheimse Molenbeek. De korenmolen bestaat uit een rechthoekig houten gebouw onder een schilddak dat deels op palen is gebouwd. De huidige gedaante dateert waarschijnlijk uit 1705. In de kademuren herinneren stenen aan herstel in 1654, 1751 en 1843. Het onderslagrad werd in 1959 vervangen door het huidige.

Het Huis te Diepenheim (Stedeke 1, 1A, 2,3) vormt de kern van een aan de westelijke rand van Diepenheim gelegen buitenplaats. Het is een laag, blokvormig landhuis met souterrain, dat aan de achterzijde in een plateau (‘De Kasteelbelt’) is ingegraven en waarboven zich een hoge bel-etage onder omgaand schilddak verheft. Het huis ligt op de plaats van de in 1177 gestichte burcht Diepenheim, die van 1331 tot de sloop omstreeks 1545 een bisschoppelijke grensversterking was. Fundamenten van het middeleeuwse kasteel zijn onder het huidige gebouw bewaard gebleven. Het landhuis werd in 1648 in opdracht van het echtpaar Bentinck-Van Bloemendael gebouwd in classicistische stijl. Waarschijnlijk in het laatste kwart van de 17de eeuw werden twee lage zijvleugels toegevoegd, waarvan de nog bestaande rechtervleugel de keuken herbergt. Het opschrift ‘in 't jaer 1707 verandert’ in de voorgevel herinnert waarschijnlijk aan de verplaatsing van de oorspronkelijk buitentrap naar de huidige plaats in de hal. G.J.C. Schimmelpenninck liet het huis in 1868 en 1886 moderniseren, waarbij boven de hal een lichtkoepel werd aangebracht of vernieuwd. Naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg werd het huis in 1905 verbouwd, waarbij rechts-

[p. 128]

Diepenheim, Warmelo

achter een aanbouw met traptorentje werd toegevoegd. Baron De Vos van Steenwijk liet naar ontwerp van M. en H. Meijerink in 1925-'27 aan de achterzijde een verdieping toevoegen met een zaal en bibliotheek in neo-régence-stijl. In het huis bevinden zich vier, waarschijnlijk van elders ingebrachte, schouwen uit de eerste helft van de 18de eeuw. De toegang tot het voorplein bestaat uit een brug en een uit 1685 daterend, grotendeels zandstenen poortgebouw met gebosseerde gevels, toskaanse pilasters en gebogen frontons. Het voorplein wordt geflankeerd door twee met schilddaken gedekte bouwhuizen, waarschijnlijk uit het laatste kwart van de 17de eeuw. Waarschijnlijk heeft de ‘kasteelbelt’ toen ook zijn geometrische, aan de vestingbouw ontleende vorm gekregen. Ten oosten en noordoosten van het huis ligt een 19de-eeuwse landschappelijke parkaanleg met slingervijvers. Tijdens de verbouwing van 1925-'27 werd ook de aanleg op de ‘kasteelbelt’ veranderd, naar ontwerp van H.A.C. Poortman. Aan het begin van oprijlaan staat een smeedijzeren toegangshek uit omstreeks 1900. De tegenover het huis gelegen dienstwoning (Lochemseweg 3) werd omstreeks 1925 gebouwd in de vorm van een kleine dwarshuisboerderij.

Warmelo (Stedeke 11), een voorm. havezate gelegen ten westen van Diepenheim, is een omgracht huis met een brede maar ondiepe frontvleugel en een smallere achtervleugel. De frontvleugel werd waarschijnlijk in het eerste kwart van de 17de eeuw in maniëristische stijl gebouwd en kreeg later een schilddak. In de 19de-eeuwse dakruiter hangt een klokje van Wilhelm Fremy uit 1731. De in 1875 in opdracht van de weduwe F.A.B.A. Coninck Westenberg-Robidé van der Aa gebouwde achtervleugel sluit in stijl aan op de frontvleugel. In deze achterbouw is muurwerk opgenomen van een oude dwarsvleugel die de frontvleugel verbond met een hoge achtervleugel. Het basement van die gesloopte achtervleugel vormt nu de grondkering van het achterterras. Bij een restauratie van het huis in 1927-'29, in opdracht van de weduwe H.L.W. Creutz-van den Santheuvel en naar ontwerp van H.C. Jorissen, kreeg de voorgevel een nieuwe middenpartij. Binnen heeft het huis nog een gang met 17de-eeuwse ribloze kruisgewelven en een kelder met tongewelf. Uit het midden van de 18de eeuw dateren een gesneden trapleuning en een schoorsteen met rijk gesneden rococo-boezem. De andere interieuronderdelen komen van elders en zijn voornamelijk bij de restauratie van 1927-'29 ingebracht.

De bouwhuizen aan weerszijden van het voorplein hebben elk in het midden een inrijpoort, met zandstenen strek; die van het linker bouwhuis draagt het jaartal 1777. Het rechter bouwhuis dateert waarschijnlijk uit het laatste kwart van de 17de eeuw. Het voorplein is toegankelijk via een toegangshek met zandstenen hekpijlers in Lodewijk XVI-stijl. Naar ontwerp van H.A.C. Poortman werd vanaf 1927 op het terrein tussen binnen- en buitengracht een groot aantal geometrische tuinen in neostijlen aangelegd, terwijl daarbuiten een landschappelijk park tot stand kwam. De oprijlaan voerde tot voor kort naar de Grotestraat. Daar staat een smeedijzeren toegangshek uit de tweede helft van de 19de eeuw, geflankeerd door de eenlaags dienstwoningen Lochemseweg 1 en Grotestraat 2 uit omstreeks 1920.

Het landhuis Nijenhuis (Nijenhuizerlaan 11), ten oosten van Diepenheim, verrees in 1656 in opdracht van Gerard van Hoeuvell. Het verving een laat-middeleeuws huis. Daaraan herinnert een steen in het fronton van het middenrisaliet. Naar plannen van Philips Vingboons ontstond een blokvormig classicistisch landhuis met souterrain en omgaand schilddak. W.C. Boers liet in 1791-'94 het huis enigszins moderniseren naar ontwerp van A.M. Sorg. In opdracht van G. Schimmelpenninck kreeg het front in 1856-'58 achtzijdige hoektorens met steile schilddaken, hetgeen het huis een kasteelachtige allure verschafte. Bij een verbouwing in 1913 verrezen naar plannen van M. Meijerink twee vierkante hoekpaviljoens bij de achtergevel.

Ondanks de toevoegingen bleef de 17de-eeuwse hoofdstructuur grotendeels behouden. Huis en voorplein zijn omgeven door één gracht.

De salon in het zuidelijke paviljoen heeft een neo-Lodewijk XVI-interieur, waarbij de wanden zijn voorzien van beschilderde behangsels (omstreeks 1800) met landelijke taferelen. Het interieur in het noordelijke paviljoen is afgewerkt in neo-Lodewijk XIV-stijl. De wanden zijn bespannen met een serie, van elders afkomstige, gobelins uit omstreeks 1700 met arcadische voorstellingen. In het voorhuis staat een natuurstenen neorenaissance-schouw met het wapen van de familie Schimmelpenninck. Een ernaast gelegen zaal heeft een waarschijnlijk laat-18de-eeuws, gestuct interieur met schouw in Lodewijk-XVI-stijl.

Aan weerszijden van het voorplein staan lage bouwhuizen met schilddaken uit de tweede helft van de 17de eeuw. Omstreeks 1810 werd de Nijenhuizerlaan aangelegd en veranderde men de directe omgeving in landschapsstijl. Toen is ook de gracht tussen huis en voorplein gedempt. Ten

[p. 129]

Diepenheim, Nijenhuis

oosten van het huis ontstond in 1888 naar ontwerp van H.A.C. Poortman een landschapspark en rond het huis ontwierp Poortman een neobarokke tuinaanleg. Het terrein bevat verder een 18de-eeuwse rechthoekige moestuin met een oranjerie uit omstreeks 1900, en een langgerekt eenlaags dienstgebouw (Nijenhuizerlaan 17) uit omstreeks 1914 met een werkplaats en tuinmanswoning. Op het landgoed 't Nijenhuis staan verschillende boerderijen uit de tweede helft van de 19de eeuw, bijvoorbeeld boerderij ‘Keuzekamp’ (Nijenhuizerlaan 1) en de uit omstreeks 1860 daterende voorm. langhuisboerderij ‘Witzand’ (Nijenhuizerlaan 3). Tot het landgoed behoort verder het woonhuis Watermolenweg 7, omstreeks 1880 gebouwd op een T-vormige plattegrond. Het met riet gedekte eenlaags voorhuis heeft afgeschuinde hoeken en een middenrisaliet.

Westervlier (Deventerdijk 10) is een buitenplaats aan de Schipbeek, gelegen ten zuidwesten van Diepenheim. Het landhuis werd in 1729 gebouwd in opdracht van de weduwe Wilhelmina van der Sluys, ter vervanging van een omstreeks 1570 door Palick van Heerdt gestichte havezate. Het blokvormige huis heeft een zandstenen middenrisaliet, een omgaand schilddak en een vroeg-20ste-eeuwse dakruiter. In 1889 werd het huis in opdracht van de familie Schimmelpenninck verbouwd.

Het langgerekte bouwhuis (Deventerdijk 6-8) is in het midden van de 19de eeuw gebouwd met gebruikmaking van bouwmateriaal van de voorganger; omstreeks 1910 heeft men het aan de zijde van het voorplein uitgebreid met een dwarsvleugel. Het terrein rond het huis kreeg in 1838 in opdracht van G. Thin van Keulen een landschappelijke aanleg. Nabij het huis staat de langhuisboerderij ‘'t Houw’ (Deventerdijk 4), die oorspronkelijk tevens herberg was. Er staat nog een 19de-eeuws tolhek met tariefbord. Tot de pachtboerderijen behoort onder andere de langhuisboerderij ‘De Viersprong’ (Lochemseweg 1), die in 1838 aan de voorzijde werd uitgebreid met het voorm. jachthuis, voorzien van halfronde voorgevel met omgaande galerij. De boerderij heeft nu een horecafunctie en is onlangs gemoderniseerd.

Peckedam (Goorseweg 30), gelegen ten noordoosten van Diepenheim, is een buitenplaats met een villa in cottage-stijl, gebouwd in 1898 voor mevrouw H.F.W.E. van Hogendorp-Schimmelpenninck naar ontwerp van J. van de Goot en C.J. Kruisweg. Rond het L-vormige huis met aangebouwd koetshuis ligt een landschappelijke aanleg met exoten, waarschijnlijk aangelegd door de tuinarchitect H. Poortman, die hier van 1916 tot 1953 ook woonde. Ten noordoosten van het huis bevinden zich restanten van

[p. 130]

de grachten van een in 1826 gesloopte, gelijknamige havezate.