Dagboekfragmenten 1940-1945

Journalist, 48 jaar - Amsterdam
26 Februari 1941

- Aan de strijders. Dit is geen rhetoriek en ik zal mij bedwingen. In een stemming als die, waarin wij nu verkeren, vervallen we licht in woorden, die later - bij nuchtere beschouwing en in gewoner dagen, frases schijnen. We zijn opgewonden, vreemd en ver van onszelf en we lijken te zweven. Omdat het ongelofelijke is geschied en omdat het gedaan is met het gebaar van het doodgewone!

Aan de strijders. Vroeger toen Aai Pleysier en ik in onze kamer voor boven op de oude redactie van de ‘Voorwaarts’ te Rotterdam zaten, hebben we er vaak over gedebatteerd, getwist. Strijders, de leiders der vakverenigingen, omdat ze daverende redevoeringen wisten te houden en confereerden met de routine in vele jaren van praten verkregen? Strijders, de leden omdat ze trouw hun contributie betaalden en de vuisten hieven op de daarvoor geëigende ogenblikken? Nu is het: aan de strijders, want nu zijn zij het, hebben zij zich de erenaam waardig getoond. Voor recht, voor mensenliefde, voor een eerlijke waarachtige samenleving.

Dit zijn de feiten. Dinsdag is de staking ingegaan. Een aantal gemeentebedrijven ging voor. De stadsreinigingsdienst, de electriciteitsbedrijven, gas en waterleiding, tram. 't Was als een olievlek. Door de fabrieken, werkplaatsen en kantoren van particuliere bedrijven ging de boodschap: ‘Ze staken!’ En in drommen verlieten de arbeiders, kantoorbedienden, ateliermeisjes hun werkplaatsen.

Door de stad vlogen de berichten van mond tot mond. ‘De Amsterdamse Droogdokmaatschappij, De Scheepsbouw, de Vries Lenz, Fokker, overal staken ze! De ponten varen niet meer! De trams rijden niet!’

De mensen vlogen de straat op. Er waren er velen die huilden van geluk en ontroering. De een schreeuwde het naar de ander. Men praatte, instrueerde, een ieder had het gevoel, dat hij iets moest doen! Doen, al was het alleen maar draven van de ene groep naar de andere!

Lege straten. Geen trams, bijna geen auto's. Ook bij een zeer groot aantal expediteurs grote en kleine, hadden de arbeiders en chauffeurs het werk neergelegd. De winkels waren bijna overal gesloten. Staking - algemene staking! Tegen de jodenvervolging, tegen

de onmenselijkheid, tegen het ‘aan ons de straat!’ van WA en ander Mussertgeboefte.

Lege straten. Tot tien uur. Toen - opeens - reed een tramwagen de remise in de Kromme Mijdrechtstraat uit. Het publiek stormde van de Amstellaan en de Rijnstraat naar de remise. 's Morgens was het al geprobeerd en mislukt. Een bestuurder van lijn 16 was uitgereden, maar een oude conducteur had zich dwars over rails voor de tram gegooid!

‘Rij dan, als je durft, fascist! Verrader!’

De man had niet gedurfd en was teruggereden. En nu, plotseling weer!

In de remise waren honderden trambestuurders en conducteurs. Voor hen had een der directieleden een toespraak met dreigementen gehouden. Dit directielid behoorde tot de N.SB. Zijn speech werkte niet: de mannen bleven op de rails staan. Toen sommeerde de NSB.er een agent om de rails vrij te maken. De agent beraadslaagde eerst met een hoofdagent, die verderop stond Toen gebeurde het. De rails werden vrijgelaten, de tram reed uit...

In wilde golven vlogen weer de berichten van mond tot mond: ‘De staking is verloren. Uit de remise in de Havenstraat zijn ze al uitgereden!’ 't Was een gerucht, verspreid door de fascisten, maar 't werkte. Er stonden mannen met twintig en vijf-en-twintig dienstjaren tussen de stakers en zij allen wisten wat ze riskeerden...

Maar 't gerucht was spoedig gecontroleerd en onjuist bevonden. De berichtgeving werkte ‘terug!’ ‘'t Is niet waar! Ze staken nog in de Havenstraat! Haal de jongens terug! De wagens van de straat!’

De mensen holden van vluchtheuvel tot vluchtheuvel. Er waren enkele bestuurders, die de seinen niet wilden begrijpen en doorreden, anderen knikten: begrepen! Vlak voor mijn huis zag ik een een wagen van lijn 25 rijden. Een aantal mannen van de rioleringswerken - stakers - vlogen de straat over en gingen op de rails zitten. De bestuurder belde. De mannen keken op noch om. Hij belde weer.

- Wou jij rijen as ze allemaal staken?

De wagen ging de remise in.

In vreemde nummers reden omstreeks half elf de tramwagens over de Amstellaan. Lijn 3, 5, 18, 22! Langs de Berlagebrug de remise weer in. In de Kromme Mijdrecht eruit, aan de Amsteldijk er weer in. Gewonnen. De stilte keerde! De straat was leeg. Op

straat vlogen mensen, die elkaar tevoren nog nooit gesproken hadden, elkander om de hals! Gewonnen!

- We zullen het winnen, zei een oude bestuurder die met mij mee liep de Rijnstraat in. we moeten het winnen. Het publiek moet het begrijpen: we vechten toch niet voor onszelf!

Het publiek begreep het, Goddank! Er zijn enkelingen geweest, die op de enkele rijdende trams hadden willen springen, maar ze waren òf tegengehouden òf er weer afgesleurd door de anderen met meer begrip en gevoel en gemeenschapszin.

De lege straat! En deze mensen, mensen, die voor het eerst sinds maanden weer ronduit praatten, die hun mening uitschreeuwden, tartend, zelfbewust. Dit is onze dag! Onze dag! Onze dag! - We zullen ze laten zien wie hier de baas is, schreeuwde een man over het volle Willinkplein!

Amsterdams agenten liepen tussen het publiek. Ze maanden aan tot kalmte, zelfbeheersing. Ze genoten zelf en dit deed ieder goed!

De Grüne kwam in overvalwagens. 't Was elf uur in de morgen, toen de eerste overvalwagen volgeladen met Grüne over t Willinkplein rondreed. Ogenblikkelijk was het parool uitgegeven: - Doorlopen! Ze geen gelegenheid geven!

De mensen verspreidden zich rustig, keken alleen naar de Grüne, die met het geweer aan de voet zat, met blikken van: ‘Wacht je!’

Ze deden niets en reden door. Als ze toen wel iets geprobeerd hadden, waren de gevolgen niet te overzien geweest.

Staking. Overal. De grote en de kleine fabrieken, zaken en kantoren.

Berichten van relletjes. In de Kinkerbuurt wordt geschoten. In West zijn er al doden gevallen.

De Grüne schoot op een paar jongens, die ageerden op een vluchtheuvel in de Rijnstraat bij de Amstelkade. Toen reden ze weer door!

Een aanval op het A.N.P. afgeslagen. Het moet een groep jongelui zijn geweest!

De angst sloeg in het hart der heersers. Het A.N.P. kreeg dadelijk het bevel, dat verschillende berichten betreffende de arisering van zaken en andere soortgelijke maatregelen der bezettende macht ‘vandaag niet aan de kranten mochten worden doorgegeven!’ De hele ochtend en middag seinde de telex aan de bladen in de provincie: ‘Over de staking en de relletjes in Amsterdam mag niets gepubliceerd worden!’ En aldus kwam ieder, die nog niets wist van

de actie in Amsterdam te weten, dat er wat gaande was en de wildste geruchten vlogen door het land!

Woensdagmiddag kwart voor één!

Wij blijven idioten. Ik ben zojuist naar huis gehold om .... het ANP. te kunnen horen. In je, diep, onuitroeibaar diep zit toch in weerwil van alles het gevoel, dat men dit toch zo maar niet kwam verzwijgen, dat men er toch iets van zal moeten zeggen. Natuurlijk is dat eigenlijk idioot!

- Binnenlands nieuws, kondigde een beminnelijke marqué aan ... De besprekingen tussen de vertegenwoordigers van Japan en de heer van Hoogstraten hebben gisteren 3½ uur geduurd! Buitenlands nieuws --

Dat was het A. Nederlands P.!

Je gaat de straat weer op. Je kunt niet thuis zitten. Geen N.SB-er te zien. De heren horen plotseling ‘de stem van het volk!’ Ze blijven binnen. Waar is de W.A van Mussert, die toch de straat voor zich heeft opgeeist en die pochte, dat zij de straat reeds had? Geen zwartje te zien!

3 uur - Steeds verder breidt zich de staking uit. Van alle zijden komen de berichten. Aan de overkant van het IJ heeft alles de gehele dag stilgelegen. Er vaart slechts één pont: met Duitsers bemand!

De scheepswerven staken!

In de Zaanstreek wordt gestaakt.

De Hembrug, Werkspoor, de vuilverbranding, overal!

In de Raadhuisstraat zijn relletjes!

In de Kinkerbuurt schiet de Grüne!

Ze schieten over de grachten lukraak de straten in!

De ziekenhuizen liggen vol met doden en gewonden!

Relletjes op de Dam en de Nieuwendijk!

Om vier uur loop ik op straat en plotseling sta ik tegenover mijn oude opmaker van ‘Het Volk’. Hij pakt me beet en schreeuwt het uit:

- Wij staken! Weet U dat! Wij staken!

Dat is het Wonder. De zetters, drukkers, opmakers, de arbeiders van het nu toch fascistische ‘Volk’ hebben het werk neergelegd. Met hun kameraden. Zij zijn niet veranderd! Zij zijn dezelfden ge-

bleven, wat zij ook hebben moeten horen, drukken en verspreiden! Het Volk staakt.

Het Handelsblad staakt niet.

- Als de ‘Telegraaf’ het ook doet, doen wij mee, hebben de zetters daar gezegd tegen de mannen van ‘Het Volk’ die hen kwamen wekken.

De Telegraaf staakte niet, dus legde men aan het Handelsblad ook het werk niet neer!

- En voor ons staat het toch nog heel anders dan voor hen, zei mijn oude opmaker. Wij staan toch nog in een heel wat gevaarlijker positie!

Inderdaad. Dit mag nooit vergeten worden. Het technische personeel van ‘Het Volk’ heeft gestaakt. Uit overtuiging en solidariteit!

Om vijf uur in de middag gaat er een schreeuw over de Amstellaan:

- Ze rijden uit! De tram rijdt uit!

Het blijkt. Vier wagens van lijn 25 en één van lijn 9 zijn uitgereden. Een tweede bestuurder van 9 heeft het nog geprobeerd, maar een stelletje jonge mannen uit de Vechtstraat kon nog net op tijd op de rails plaats nemen!

Vier van 25! Met N.S.B.-bestuurders en conducteurs!

- Wat is dat? Wat moeten die?

- D'r zijn d'r een paar, die zo graag werken, gromde een oude bestuurder als antwoord. We onthouden ze!

Ze hebben gereden en het was een tragische vertoning. Dat was dan het tramverkeer van de N.SB. Een wagen ging, een uur later ongeveer kwam hij terug. Leeg.

Zelfs de N.SB-ers zagen het in: ze reden de remise weer in.

Gewonnen!

Er komen berichten over de radio-centrale. Alleen over de radio-centrale:

‘Op bevel van de S.S en Polizeiführer moeten hedenavond alle café's en andere openbare instellingen in Amsterdam om 7 uur voor het publiek gesloten worden! Na half acht mag zich niemand meer op straat vertonen!’

Alleen over de centrales. Toestelbezitters kunnen het niet eens horen.

- Zegt het aan Uw buren, die geen centrale-aansluiting hebben, verzoekt de stem.

Alleen op de centrale. Niet over de radio natuurlijk. Ook in de krant staat niets. Zó bang zijn ze.

Gewonnen

Om half negen wordt het programma der radiocentrales (je blijft dat vervelende gedreun van Duitse platen en Duitse ‘muziek’ maar doorstaan, omdat je ‘op iets zit te wachten!’) om half negen wordt dat programma dan opnieuw onderbroken. Een nieuwe ‘mededeling!’

‘Terwijl nog de beestachtige moord op een Nederlands nationaal socialist in het jodenkwartier in Amsterdam in aller herinnering is, werd in de avond van de 19e op de 20e Februari in het joodse emigrantenkwartier in de van Woustraat een geheime vergadering gehouden. Een Duitse veiligheidspatroelje, die naar binnen ging werd bestookt met een bijtend vocht, terwijl er op deze politiemannen ook werd geschoten.

Er werden enige gevangenen gemaakt, doch het merendeel der samenzweerders wist te ontsnappen.

Bij wijze van vergeldingsmaatregel worden nu 400 volbloed joden naar een Duits concentratiekamp gezonden

Elke demonstratie zal met kracht onderdrukt worden.

Demonstranten worden neergeschoten.

Op staking staan de zwaarste straffen!’

Deze voordracht werd voor de microfoon (van de Amsterdamse centrales) gehouden door de heer L.G. Wybrandts Marcussen, die het met de door zijn meesters gewenste intonaties in nadruk in de huiskamer bracht. De heer L.G. Wybrandts Marcussen, die niet aan politiek doet!