Chronologisch woordenboek

2.3 Plaatsnamen in Latijnse bronnen

Toen de Romeinen rond 400 na Chr. uit ons land verdwenen waren, viel er een aantal eeuwen een doodse stilte in. In de vierde, vijfde en zesde eeuw waren er geen anderen die over de Lage Landen berichtten, en de Nederlanders zelf lieten ook niets van zich horen: het Frankisch uit deze eeuwen is slechts bekend uit latere bronnen (de achtste-eeuwse Lex Salica en Franse leenwoorden).

Pas in de zevende eeuw komen er voor het eerst in de Lage Landen geschreven Latijnse oorkonden, goederenlijsten, verhalende bronnen, inscripties en opschriften op munten. Vaak zijn de originelen hiervan verloren gegaan en kennen we alleen latere afschriften - waarin bij het overschrijven fouten kunnen zijn geslopen. In deze Latijnse teksten worden Nederlandse plaatsnamen of geografische namen genoemd, zoals de

namen van dorpen, boerderijen, polders, gebieden en wateren. De herkomst van lang niet alle plaatsnamen is bekend, maar van sommige weten we het wel, en in een deel daarvan kunnen moderne Nederlandse woorden worden herkend. Deze plaatsnamen geven dus een oude datering van Nederlandse woorden. Vooral oorkonden zijn hierbij interessant, omdat deze exact gelokaliseerd en gedateerd kunnen worden (hoewel er nog wel eens vervalsingen in omloop waren).

De oudste plaatsnamen staan beschreven in het Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200 van Künzel e.a. en in het Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) van Gysseling. Op basis van de plaatsnamen uit deze woordenboeken konden 210 Nederlandse woorden gedateerd worden tussen de zevende en de dertiende eeuw.Ga naar eind45 Na de dertiende eeuw spelen plaatsnamen in de dateringen geen rol meer, omdat er dan veel andere bronnen beschikbaar zijn.

Plaatsnamen bestonden vaak uit twee delen, die samen de plaats karakteriseerden, bijvoorbeeld ‘grote vliet’, ‘koude nes’, ‘smalle weg’, ‘kleine horst’. Soms leveren beide delen een oudste datering op, soms slechts één deel. Veelvuldig komen persoonsnamen voor in plaatsnamen, bij omschrijvingen zoals ‘woonplaats van X’, ‘land van Y’, ‘bos van Z’.

Plaatsen worden vaak genoemd naar een opvallend kenmerk. Bijvoorbeeld naar een bepaalde boomsoort of plant. Dit kan betekenen dat deze plant op de betreffende plek in overvloed groeide, of dat hij er juist zeer zelden groeide en/of dat er een verhaal of legende mee was verbonden. De achtergrond van de benoeming is vaak niet meer te achterhalen.

Plaatsnamen leveren de oudste datering voor de volgende plantennamen:

Ook plantendelen komen in plaatsnamen voor:

Er worden allerlei dierennamen in plaatsnamen genoemd. Ook hier verschilt de reden per plaats: omdat er veel van deze diersoort op die plaats zijn, of juist omdat er géén

exemplaren van die dieren zijn, of omdat er een speciale geschiedenis of band bestaat tussen de plaats en het dier - dikwijls hebben we geen idee waarom de plaats zo heet, soms zijn er, vaak lang nadat de naam was toegekend, redenen bij verzonnen. De volgende dieren treden in plaatsnamen op:

Woorden die met dieren verband houden, zijn:

Veel plaatsnamen hebben betrekking op het (natuurlijke) landschap, op de ligging van de plaats of op een speciaal kenmerk ervan. De plaats is moerassig (broek, donk, peel, zomp), aangeslibd (ham, groed, schor), hooggelegen (berg, haar, hil) of juist laaggelegen (dal, waard), een open plek in het bos (laar, loo), bosachtig (bos, vorst, woud), of ze ligt op een bepaalde grondsoort (geest, moer, veen, zand). Vandaar:

In een aantal plaatsnamen vinden we het gebruik van land voor akkerbouw en veeteelt terug. Daarnaast komen er diverse woorden voor die met de akkerbouw en veeteelt verband houden:

Het zal niemand verbazen dat een groot aantal namen verwijst naar de waterigheid van de Lage Landen. Bij de landschapsnamen kwamen al allerlei woorden voor ‘moerassige plaats, drassig land’ voor. Daarnaast komen de volgende namen voor water en omgeving voor, zowel natuurlijke als gegraven waterbronnen:

Menselijke bebouwing of menselijk ingrijpen in het landschap blijkt uit de volgende woorden:

Woorden die verwijzen naar transportmiddelen of het reizen door een plaats, zijn:

Twee namen verwijzen naar de mensen die in de plaats wonen of woonden:

Bijzonder is dat de oudste datering van drie lichaamsdelen gebaseerd is op het metaforisch gebruik, dat dus eerder gevonden is dan de letterlijke betekenis. Dat is uitsluitend te danken aan de aard van het materiaal, namelijk plaatsnamen. Mond wordt gebruikt als ‘monding’, schoot als ‘afgeschoten deel’. Staart is volgens Gysseling in de beeknaam Sterrebeek gebruikt omdat de bovenloop van de beek lijkt op een staart die een hoek van zestig graden vormt met haar benedenloop.

Woorden voor geografische eenheden zoals ‘plaats, gebied’ vinden we in:

Onderstaande namen verwijzen waarschijnlijk naar de vorm van een gebied. Opvallend is het grote aantal woorden voor ‘hoek, hoekvormig land’: dit was de oorspronkelijke betekenis van oord en winkel, en verder verwijzen horn en hoek naar deze betekenis:

Diverse werktuigen komen in plaatsnamen voor. Wellicht werden deze op de betreffende plaats vervaardigd, maar het kan ook zijn dat de plaats de vorm van dit werktuig had, wie zal het zeggen? Kouter zal gebruikt zijn in de afgeleide betekenis ‘stuk land dat in één dag met een ploegijzer kan worden geploegd’. Ook producten worden genoemd; van de plaats Tegelen is bekend dat deze zo heet omdat daar tegels werden vervaardigd:

Vernoemingen naar een religieuze plaats of functie vinden we in:

De ligging van een plaats wordt aangeduid door woorden zoals:

Plaatsen worden gekenmerkt door diverse bijvoeglijke naamwoorden:

Diverse kleurnamen komen in plaatsnamen voor:

We vinden twee voorzetsels en één telwoord in plaatsnamen (andere telwoorden zijn al ouder, denk aan twee in Twente uit 222-235 en aan de telwoorden uit de Lex Salica):

Tot besluit: er komen in de plaatsnamen ook werkwoorden voor, maar dat zijn er slechts heel weinig, welgeteld twee:

Het is interessant te bekijken welke woorden als onderdeel van een naam op het huidige Nederlandse grondgebied vóór 1200 het meest gebruikt zijn - beter gezegd: het meest overgeleverd zijn, want er is natuurlijk sprake van een zeker toeval: niet alle namen uit die periode zijn overgeleverd, en sommige namen zullen ouder zijn dan momenteel bekend is. Ik kom op de volgende frequentie:Ga naar eind46

Daarbij valt de hoge frequentie op van woorden voor ‘bos’; bedenke men daarbij dat Nederland in vroeger tijden aanzienlijk meer bebossing had dan tegenwoordig. Het gaat telkens om een andere vorm van begroeiing: een loo (81×) was een bos met open plekken, een woud (18×) was dicht en hoog, een bos (4×) was lichter, een vorst (3×) was een

gereserveerd bos waar de vorst of edelen bijzondere rechten hadden en dat ze als jachtterrein konden gebruiken, en hout (15×) ten slotte werd ook voor ‘bos van hoogopgaand hout’ gebruikt.

Het grootste deel van de woorden die we in plaatsnamen vinden, is erfwoord. Dat is logisch: het Nederlands was nog maar net bezig zich te ontwikkelen als aparte taal uit het Germaans. Bovendien duiden de meeste woorden algemene begrippen uit de natuur aan, die bij de Germanen allang bekend waren. Er zijn al wel enkele leenwoorden, maar die zijn allemaal al in de Germaanse periode geleend; het gaat om drie ontleningen aan het Keltisch (ambacht, duin, rijk), twee aan het Grieks (kerk, paap) en negentien aan het Latijn (kamp ‘stuk land’, kapel, kort, kouter, kruis, molen, monnik, munster, perk, put, sluis, tafel, tegel, tol, trecht, valk, vorst ‘bos’, wan ‘mand voor korenzuivering’, wijk). Niet toevallig zijn álle religieuze woorden uit deze tijd ontleend.