Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse

Het woud der verwachting

Wie na Een nieuwer testament, de derde historische roman van Hella Haasse, haar eersteling in het genre ter hand neemt, wordt getroffen door grote verschillen. Vooreerst is Het woud der verwachting een heel omvangrijk boek: de herdruk van 1990 telt 594. pagina's. Ten dele heeft dat te maken met de stijl die de schrijfster in dit boek hanteert: een breedvoerige epische verteltrant, met veel terzijdes, met een grote aandacht voor niet altijd even relevant lijkende details. Verder valt op dat Haasse de lezer als een kind aan de hand houdt, meevoert langs locaties en door breinen van personages, van wie hij alles komt te weten. Er blijft niet veel te raden, er valt nog minder te reconstrueren, want het levensverhaal van Charles d'Orléans (1394-1465) wordt, met inbegrip van diens familiale voorgeschiedenis, strikt chronologisch verteld. Simon Vestdijk, die zelf historische romans op zijn naam had staan als De nadagen van Pilatus (1938) en De vuuraanbidders (1947) - vormtechnisch gesproken experimentele romans als men ze vergelijkt met Het woud der verwachting - karakteriseerde in een recensie Haasses roman als volgt: ‘Ik houd het ervoor, dat de romanvorm hier een façade is, en dat we in wezen te doen hebben met “histoire romancée”, een geromanceerde biografie subs. kroniek, die grotendeels reeds in de standaardwerken lag verscholen. Hierdoor wordt de leeswaarde van het boek niet verkleind, maar wel de verdiensten van de schrijfster, van wie wij, na haar debuut, de novelle Oeroeg, iets anders hadden verwacht dan dit nauwelijks op originaliteit aanspraak makende “navertellen” der geschiedenis.’¹⁰

De opmerkingen van Vestdijk zijn, hoewel streng geformuleerd, zeker ter zake. Inderdaad wijkt Haasse voor de grote verhaallijn niet af van wat over Orléans en zijn tijd bekend is. Als zij historische gegevens aanvult met haar fantasie, betreft dat niet, zoals in Een nieuwer testament, het vullen van de open plekken in het leven van de historische hoofdpersonen, maar de voor een leesbaar verhaal noodzakelijke couleur locale. Dat die traditionele opzet van Het woud der verwachting, geschreven in de stijl van de door haar als kind ‘verslonden’ negentiende-

10 S. Vestdijk, ‘Het woud der verwachting. Historische roman van Hella Haasse’, in: Het Parool, 1 juli 1950.

[p. 78]

Brief aan de dichter en criticus D.A.M. Binnendijk, d.d. 3 augustus 1949. Binnendijks vertaling van het gedicht werd inderdaad opgenomen in Het woud der verwachting (1949). Ook werden er vertalingen van Charles d'Orléans' gedichten opgenomen van de hand van P.C. Boutens, J.H. Leopold en Gabriël Smit.
Collectie Letterkundig Museum
3 Aug. '49./ Zeer Geachte Heer Binnendijk,/ Gaarne zou ik in mijn roman/ ‘Het Woud der Verwachting’ over/ Charles d'Orléans, het door U/ vertaalde rondeel ‘Hun haren/ waaien los en blond’ opnemen./ Het spreekt vanzelf dat dit/ in een noot wordt vermeld./ In de hoop, dat U er geen/ bezwaar tegen heeft,/ met gevoelens van hoogachting/ HS van Lelyveld-Haasse

eeuwse historische romans, bij verschijnen zeker, maar ook nu nog grote groepen lezers kan boeien, blijkt wel uit het feit dat het boek nog steeds wordt herdrukt en inmiddels ook in het buitenland met enthousiasme is ontvangen. Interessanter wellicht dan de evidente verschillen tussen beide romans zijn de overeenkomsten. Weliswaar liggen er zo'n tien eeuwen tussen de perioden waarin zij zijn gesitueerd, maar er is toch een opvallende parallel tussen het begin van de vijfde en dat van de vijftiende eeuw: het eerst genoemde tijdperk is dat van het einde van de profane oudheid, het tweede dat van het ‘herfsttij der middeleeuwen’.¹¹ En zoals het leven van Claudianus in Een nieuwer testament wordt bepaald door het conflict tussen heidendom en christendom, zo geldt voor Orléans in Het woud der verwachting dat de interne strijd in Frankrijk tussen de concurrerende huizen van Bourgondië en Orléans en de honderdjarige oorlog met Engeland zijn levensloop sturen. Hij wordt na de moord op zijn bewonderde, dominante vader Louis ongewild de belangrijkste representant van zijn geslacht; hij wordt gevangen genomen tijdens de slag bij Azin-

Omslag van het eerste deel van Het woud der verwachting (1949) dat door Haasse werd opgedragen aan Chrisje, haar in april 1947 gestorven dochtertje. Op het omslag een afbeelding van een hoofs tafereel op een middeleeuws tapijt.
Omslag Susanne Heynemann. Collectie Querido

Omslag van het tweede deel van Het woud der verwachting (1949) een afbeelding van een ridder op een middeleeuws tapijt.
Omslag Susanne Heynemann. Collectie Querido

11 Het beroemde gelijknamige werk van de historicus Johan Huizinga uit 1919 heeft de schrijfster blijkens haar aan de roman toegevoegde literatuurlijst geraadpleegd.

[p. 79]

Haasse neemt in maart 1989 met vertaalster Anita Miller op de uitgeverij in Chicago de vertaling door van Het woud der verwachting, dat in oktober 1989 onder de titel In a Dark Wood Wandering. A Novel of the Middle Ages bij de Academy Chicago Publishers zal verschijnen. Miller baseerde zich voor haar vertaling op een Engelse vertaling van Lewis C. Kaplan, beambte op een postkantoor, die zichzelf in zijn vrije tijd Nederlands leerde door van 1950 tot aan zijn dood in 1957 te werken aan een Engelse vertaling van Het woud der verwachting. Twintig jaar later kwam het manuscript toevallig boven water bij een brand in het appartement van zijn vrouw. In Publishers Weekly (28 april 1989) merkt Miller over de samenwerking met Haasse op: ‘We've been crying, we've been laughing, [...] crying from the power of the story and laughing at the impossibility of translating idioms.’
Collectie Hella S. Haasse

Paperback van de Engelse vertaling van Het woud der verwachting (Londen 1991) door Lewis C. Kaplan en Anita Miller. De vertaling was al eerder in hardcover verschenen bij Academy Chicago Publishers (Chicago 1989) en bij Hutchinson (Londen 1990)
Omslag Jane Thomson. Collectie Hella S. Haasse

Franse vertaling van Het woud der verwachting (Parijs 1991) door Anne-Marie de Both-Diez. Op het omslag een middeleeuwse afbeelding van de Tower aan de Thames, waar Charles d'Orléans gevangen zat.
Collectie Hella S. Haasse

Italiaanse vertaling van Het woud der verwachting (Milaan 1991) door Cristina Hess. Op het omslag een detail van de verluchting door de gebroeders Van Limburg bij de maand april in het getijdenboek Les très riches heures du Duc de Berry (ca. 1416).
Omslag Enzo Aimini. Collectie Hella S. Haasse

Spaanse vertaling van Het woud der verwachting (Barcelona 1992) door Javier García Alves. Op het omslag een detail van de verluchting door de gebroeders Van Limburg bij de maand april in het getijdenboek Les très riches heures du Duc de Berry (ca. 1416).
Omslag Ripoll Arias. Collectie Hella S. Haasse

[p. 80]

Duitse vertaling van Het woud der verwachting (Reinbek bei Hamburg 1993) door Maria Csollány. Al in 1957 was er een vertaling in het Duits verschenen bij S. Fischer Verlag in Frankfurt am Main. Op het omslag een verluchting van een meifeest door de gebroeders Van Limburg in het getijdenboek Les très riches heures du Duc de Berry (ca. 1416).
Omslag Susanne Müller. Collectie Hella S. Haasse

court (1411) en brengt een substantieel deel van zijn leven, zo'n kwart eeuw, als persoonlijk gijzelaar van de Engelse koning in diverse Britse kastelen door. Na zijn terugkeer in Frankrijk is hij een oude man, wiens politieke rol is uitgespeeld, zo hij die ooit heeft gehad... Zijn ontwikkeling is er eerder een naar binnen: zijn ballingschap heeft geleid tot zelfonderzoek en zelfaanvaarding, waarvan hij in poëtische vorm verantwoording heeft afgelegd.

Daarmee krijgen we zicht op een tweede punt van overeenkomst: ook in Het woud der verwachting gaat het om een bewustwordingsproces van de hoofdpersoon, om het ontdekken van de eigen identiteit en creativiteit. Om dat te laten zien neemt de schrijfster in haar verhaal in toenemende mate gedichten op van Orléans, in Nederlandse vertalingen onder anderen van de met hem zo verwante Leopold. De lezer kan dan zien hoe ‘de werkelijkheid’ in literatuur wordt getransformeerd, waardoor een afspiegeling tot stand komt van wat de schrijfster zelf met de roman als geheel heeft gedaan.

Een derde parallel dient zich aan, als men let op de relaties tussen de perioden die in de romans de achtergrond vormen en die waarin de teksten tot stand zijn gekomen. Al eerder is terloops gewezen op de actualiteitswaarde van Een nieuwer testament voor contemporaine lezers: de jaren zestig waren die van geloofsvernieuwing en discussie over de kernen van het christendom. In de contemporaine kritiek is dit aspect ook duidelijk herkend, getuige de opmerking van de criticus Willem Brandt: ‘De lezer, die zich enigszins van de kerkelijke en godsdienstige problematiek onzer dagen op de hoogte gehouden heeft, en [...] weet wat er in het twintigste-eeuwse Rome van het concilie is omgegaan, zal bij dit “Nieuwer Testament” van het Rome der vijfde eeuw niet zonder begrip of herkenning naar Claudianus luisteren.’ ¹²

Ook ten aanzien van Het woud der verwachting zijn er verbindingslijnen tussen de beschreven periode en de tijd waarin de roman ontstond, te weten de laatste maanden van de tweede wereldoorlog: zowel de omgeving van de schrijfster als die van haar hoofdpersoon zuchtte onder het juk van een bezetter en werd geteisterd door oorlogsgeweld. Men leerde leven met het besef dat elke dag de laatste kon zijn. En zowel van Charles d'Orléans in zijn Britse kastelen als van Hella Haasse, gevlucht van Amsterdam naar Leiden,¹³ kan men zeggen dat zij zich in leven hielden door hun ervaringen te transponeren in een nieuwe, onverwoestbare werkelijkheid.

12 Willem Brandt, ‘Een nieuwer testament’, in: id., Pruik en provo, Amsterdam 1967, p. 191.

13 Over haar vlucht met man en dochtertje (Chrisje, gestorven in 1947; aan haar is de roman opgedragen) van Amsterdam naar Oegstgeest/Leiden schreef zij in Zelfportret als legkaart (p. 177). Zie ook Hella Alofs, ‘Leven en werk van Hella S. Haasse’, in: Bzzlletin 91, dec. 1981, p. 13. In het interview met Diepstraten (op. cit., noot 2) zegt ze over de roman, die ze na de oorlog voltooide: ‘Mijn man kan niet begrijpen dat ik me [...] bezig hield met de Middeleeuwen. Maar ik zag verwantschap tussen wat er toen gebeurde en wat er zich in Europa had afgespeeld.’ (Hella S. Haasse. Een interview, 's-Gravenhage 1984, p. 69).