De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 391]

Refreinen int amoureus en int sot

[p. 392]

⁺Refereyn

Och Godt // wat lot // is my gheuallen¹
Dat ick // een stick // dus moet met allen²
Deruen die ick oydt liefst aensach
By haer // voorwaer // gheerne waer ick minlick
Mijn herte // lijdt smerte // seere inlick⁵
Ende langhe sal sonder verdrach^6
+ Ten betert Godt / diet al vermach.

Al tooghen // mijn ooghen // blijden schijn
Mijn sinnen // ghewinnen // al lijdens pijn
Wt swaer verlanghen / dits mijn gheclach
Haer deruen // doet steruen // sonder wonde
Hoe soudick // al woudick // teenigher stonde
Laten haers te doene ghewach¹³
Ten betert Godt / diet al vermach.

Och scheyden // met leyden // bedenck ick dy¹⁵
Soe langher // soe strangher // valts du my¹⁶
Dit dunckt my zijnde een hert ghelach¹⁷
Waer by // heeft sy // my dus ghelaten¹⁸
En can // aerm man // in gheender maten¹⁹
Ghemercken / wat doet op eenen dach²⁰
Ten betert Godt diet al vermach.

Princhelijck Vrouken // mijn trouken // ach²²
Plaecht // onversaecht // mijn eyghen tzijne²³
Sonder trueren // veel uren // hadden vrolic bejach²⁴
Maer ioleerden // bancketeerden // te biere te wijne²⁵
Hoet nv coempt / ware verloren pijne²⁶
Huer daer af te doene eenich gheurach
Want anders / en wordet te gheenen fijne²⁸
Ten betert Godt diet al vermach.

+ RW M 2 v^o

1 gheuallen te beurt gevallen.

2 stick poos; - met allen volkomen.

5 inlick hevig.

6 sal t.w. lijden.

+ M 3 r^o

13 Laten over haar te spreken.

15 leyden smart; - bedenck denk aan.

16 Soe - soe hoe - hoe.

17 zijnde zijn.

18 Waer by waarom.

19 in gheender maten geenszins, volstrekt niet.

20 doet? (de oorzaak is?).

22 trouken getrouwe?

23 Plaecht placht; - onversaecht = onversacht gestaag, constant.

24 hadden Versta: hadden wij.

25 *ioleeren (niet in MNW en WNT) bijvorm van jolen gekheid, pleizier maken.

26 coempt er mee staat.

28 te gheenen fijne geenszins.

[p. 393]

⁺Amoureuse groetenisse

Ionstelijck groeten minnelijck voorschreuen¹
Aen v die zijt mijnder herten strael²
Trueren werdt in mijn hert gheweuen
Ten sy v soete ionste reael⁴
Bouen allen vrouwen principael⁵
Die nv inne der werelt leuen
Medecijne substanciael⁷
Ghy muecht mijnder herten ghesonde gheuen.⁸

Gheuen muechdy my ghesonde
In allen vren in allen tijden
Och mocht ick leuen noch te stonde¹¹
Dat ghy ghaeft doch een verblijden
Ick soude te hueghelijcker lijden¹³
De sware quale die ick nv gronde¹⁴
Ende worpen altoos druck bezijden
In wat maertchen dat ickse vonde.¹⁶

Vonde ick noch dat ghy my ghaeft
Troost / daer ick in verblijden mochte
Mijn herte worde daer mede ghelaeft.
⁺ Heere Godt soe leefdick in vruechden zochte
Ist anders oock in v ghedochte²¹
Ten baedt my niet ghepijnt gheslaeft
Tware om niet al dat ick wrochte
Als een die verrotte willighen schaeft.

Schaefdick der verrotter willighen troncken
Drooghe stof dat waere mijn loon
Is my v vrientschap oock ontsoncken²⁷
Soe moet ick volghen den seluen thoon²⁸

+ RW H 6 v^o

1 voorschreuen stoplap? Of: er boven, vooraf geschreven? (Versta dan: vooraf schrijf (breng) ik U mijn hartelijke, minzame groet.

2 strael hier niet in eig. zin (pijl), maar fig.: liefde; of toch pijl, maar dan toegepast op de beminde (Gij, die mijn hart als een pijl hebt geraakt)?

4 ten sy zonder; - reael hartelijk.

5 principael de voortreffelijkste.

7 *substanciael goed, degelijk? Of effectief? (Niet in MNW en WNT).

8 ghesonde gezondheid.

11 te stonde op het ogenblik.

13 hueghelijcker opgewekter.

14 gronde eig.: peil, hier: doorlijd.

16 maertchen oorden.

+ H 7 r^o

21 oock echter.

27 ontsoncken ontvallen.

28 Dan zou het met mij ook zo gaan.

[p. 394]

 

Noch soude ick hopen op een verschoon²⁹

30

En ware der valscher nijders voncken³⁰

 

Die altoos pooghen om ghecroon³¹

 

Te worpene / daer voortijdts vruechden cloncken.

 

 

 

Cloncken mijn woorden als vedel snaren

 

Lieuelijck / soete ten beghinne

35

Soe ickse gheerne soude verclaren³⁵

 

By goeder rechter noyaelder minne³⁶

 

Al waerdy noch soe hert van sinne

 

V soude ontfermen mijn misbaren

 

Maer ruudtheyt / licht met my ten thinne³⁹

40

Dus moet ic leyder vruechden sparen.⁴⁰

 

 

 

Sparen moet ick der vruechden rijsen⁴¹

 

Die seer wanckele in my bloeyen

 

Ten sy dat ghy my wilt bewijsen

 

Dat uwe sinnen te mijwaerts vloeyen

45

Secretelijck sonder yemants moeyen⁴⁵

 

Der wroeghers heb ick groot afgrijsen⁴⁶

 

Of zijder quaet cruydt daden tusschen groeyen⁴⁷

 

Waer by coude van liefde in v mocht rijsen.

 

 

 

⁺Rijsen moet ick als Liebaert snel⁴⁹

50

Om dat wy als nv moeten scheyden

 

Vol lijdens ben ick en swaer ghequel

 

En suchten sal voortaen in my spreyden

 

Rouwelijck wil ick my seluen cleeden⁵³

 

Eens ter vruechden borch wordt mijn voortstel^49-5454

55

Hope heeft my soe in huer beleyden⁵⁵

 

Adieu schoon Lief vaert eewich wel.

29 verschoon gunst (verbaalstam van verschonen als znw, zoals veelvuldig bij Lawet.)

30 En ware als er niet waren.

31 ghecroon geklaag.

35 verclaren spreken.

36 noyaelder edel.

39 ruudtheyt ruwheid, plompheid, boersheid; - licht met my ten thinne is mijn metgezel.

40 leyder helaas; - sparen missen.

41 rijsen takken, twijgen (der vruechden rijsen is weliswaar rhetoricale beeldspraak, maar toch niet zo dwaas als het lijkt: rijs kan immers als ‘meitak’ symbool van vreugde zijn).

45 De typische hoofse geheimhouding voor de ‘nijders’, de afgunstige verklappers; de geliefde moet haar gunst heimelijk tonen.

46 wroeghers aanklagers (Zie de aant. bij r. 45).

47 Of voor het geval dat.

+ H 7 v^o

49 Rijsen opstaan; gedoeld wordt op het stereotiepe moment van scheiding der geliefden, zodra het dag wordt (het kernmotief van de dage- of wachterliederen). Hier valt het uit de toon, want het voorgaande was slechts klacht over de gescheidenheid, van een samenzijn wordt niet gerept; - Liebaert leeuw.

53 Rouwelijck als iemand die verdriet heeft.

49-54 De beginletters vormen het acrostichon ROVERE.

54 voortstel vooruitzicht, doel.

55 Hoop is mijn leidsvrouw.

[p. 395]

⁺Refereyn amoureux

Myn herte niet el dan druck besluyt¹
Ick vinde my seluen al swaer beducht²
Ick haecke tot den wint wordt zuydt
Want mijn lieffelijck lief reedt derwaerts wt
Dus coempt van daer den zoeten lucht
Mijn ooghen staen naer der coempste ter vlucht⁶
En segghe dit woordt van wijlen eer⁷
Daer lief daer ooghe / daer handt daer seer.⁸

O zuyderste lucht die my beraeyt⁹
Mijnen boesem ontdoe ick soe ick best mach
Mijn hertken is soe vele te bat ghepaeyt
Dat ick metten winde mach zijn bewaeyt¹²
Hy coempt van daer ick hem rijden sach
Al ist van trooste een cleyn beiach¹⁴
Tghesichte neempt derwaerts zijnen keer
Daer lief daer ooghe / daer handt daer seer.

Ick vanghe den windt / ick en hebs niet el¹⁷
Tconfoort is cleyne dat ick hier schouwe
Maer men pleech te segghene in een spel¹⁹
Een luttelken helpt den lecker wel^20
+ Diet nauwe staet / die nemet nauwe²¹
Dus stae ick als een bedruckte vrauwe
En haecke / ken wiste wat segghen meer
Daer lief daer ooghe / daer handt daer seer.

+ RW F 1 r^o

1 niet el niets anders.

2 swaer beducht in grote bezorgdheid.

6 Mijn ogen vluchten weg (in de richting van en) hakend naar zijn komst.

7 Het subject (ik) samengetrokken met het pron. poss. (mijn) van r. 6; - woordt van wijlen eer oude (traditionele) woord.

8 Mede op grond van r. 7 zou men hier een spreekwoord in willen zien; Harreb. geeft er twee: ‘Waar liefde, waar oog’ (het oog trekt naar het object der liefde), dl. II, 28 en ‘Daar het zeer is, daar is de hand’ of ‘Daar zeer, daar hand’, dl. III, 214, maar deze zegsww. zijn daar wel aan ons refrein ontleend. Het bestaan van het spreekwoord of de spreekwoorden wordt echter bevestigd door K. van Mander Grondt der Schilderconst 6, 19: ‘Een spreeckwoort isser ... waer hant waer seer, waer liefde waer ooge’ (WNT X, 2278).

9 zuyderste hier wel: zuidelijke, niet: zuidelijkste (lees misschien zuydersce); - *beraeyt eig. bestraalt, hier straalt, koestert.

12 Dat indien, vg. Stoett par. 327.

14 beiach baat (Versta: Al is het een schrale troost).

17 hebs Indien niet corrupt, dan een analogievorm (naar de 2^e persoon, of naar heb plus oorz. voorw. s).

19 pleech Zie voor deze vorm Van Helten par. 161, bl. 231; - in een spel als een aardigheid.

20 lecker lekkerbek (Deze regel als spreekwoord bij Harreb. II, 16).

+ F 1 v^o

21 Vg. onze zegswijze: ‘Die 't breed heeft, laat het breed hangen’, bij Erasmus no. 250: ‘daert ruym is, neemt ment ruym’ (Stoett Spreekww³ no. 332); vg. ook ‘het staet mi nouwe’ = het staat er voor mij bedenkelijk voor; - Diet voor wie het.

[p. 396]

25

Princhelijck Lief diemen in eeren noomt

 

Daer ick eens sdaechs nae te siene pooghe

 

Maer tis een saecke die luttel vroomt²⁷

 

Te siene nae eene die niet en coomt

 

Dus seg ick als die tlijden dooghe²⁹

30

Daer handt daer seer / daer lief daer ooghe.

27 vroomt baat.

29 als die Versta: die (als expletief).

⁺Balade

Sulck mint dat hem is onghereedt¹
Hy waent dat hy haer herte weet²
Als sy hem toocht een schoon ghelaet
Hoe wel dat cranck is zijn beleedt⁴
Hy maeckt hem seluen alsoe breedt⁵
Oft al ware edele dat hem bestaet^6
+ De quade mare die van hem ghaet⁷
Belet zijn houwelijck dach ende nacht^7-8
Nochtans sy zijns gheen ghade en slaedt⁹
Sulck ketelt hem seluen dat hy lacht.¹⁰

Mach hy sneuen aen haer cleedt¹¹
Hy sal doen sulck een bescheedt
Van Roemene / daer noydt af was de daet
Al waent hy lief zijn hy is leedt¹⁴
Hy blaest datse hem noydt af en sneedt¹⁵
Haer selfs en weet sy gheenen raedt¹⁶
Al bloeyde in haer eens anders saet
.............
.............
.............^18-20

+ RW K 8 v^o

1 Sulck Er zijn er die; - onghereedt onbereikbaar.

2 dat hy haer herte weet dat zij hem liefheeft.

4 Hoewel het er bij hem maar heel pover voorstaat.

5 Hij geeft zichzelf zo'n air, doet zich zo groot voor.

6 Of ze allemaal van adel waren, die aan hem verwant zijn.

+ L 1 r^o

7 mare gerucht.

7-8 Men houde bij deze regels in het oog, dat hij het zo voorstelt.

9 Evenwel geeft ze niets om hem.

10 Deze zegswijze is behalve uit de Oude Nederl. Spreuken en Spreekwoorden ed. G.J. Meyer (1836) alleen uit rederijkersliteratuur bekend (Zie Van Dis Reform. Rederijkerssp. bl. 319, aant. op Prochiaen 2054).

11 sneuen raken (Zie voor deze bet. van sneven aen = ‘streifen’ (Franck) MNW op Sneven, Aanm. 3, dl. VII, 1410).

14 leedt onaangenaam (is leedt staat haar tegen).

15 blaest pocht.

16 Ze weet (zogenaamd!) geen raad (van verliefdheid)?

18-20 Ontbr.; wellicht mogen we r. 30 (die daar overcompleet is) hier invoegen op de plaats van r. 18.

[p. 397]

 

Als op haer is verweckt zijn sweedt²¹

 

Sy en can ghesien soe stuer noch soe wreedt²²

 

Sy en is zijnder herten toeuerlaat²³

 

Hoe seere sy voormaels wte smeet²⁴

25

Hy sal volcomen haer beheet²⁵

 

Toocht sy hem ionste sonder haet²⁶

 

Al is haer meynen loos ende quaet

 

Haer minne blijft zijnder sinnen pacht²⁸

 

Als waeniewaers spint hy broosch draet²⁹

30

Hy denckt nochtans dat sy hem acht

 

Sulck ketelt hem seluen dat hy lacht.

 

Prinche.

 

Sulck houdt hem zijnde dliefste dreet³²

 

In gheender manieren van haer gheveet³³

 

Ende dat hy is vander eerster dracht³⁴

35

Sulck seer hoouaerdich zijnen steert wt spreet

 

Sulck ketelt hem seluen dat hy lacht.

21 Als hij voor haar in hartstocht is ontstoken?

22 stuer bars.

23 Sy en dat ze niet, of ze.

24 wte smeet? naar buiten wierp, bijv. uit het venster (eventueel met de bedoeling iemand te treffen) past hier slecht; wellicht een fig. toepassing van het laatste?

25 volcomen vervullen; - beheet bevel.

26 haet vijandigheid.

28 pacht deel (zie WNT i.v. bet. 6), versta: wat zijn zinnen vervult.

29 waeniewaers gefopte.

32 *dreet vriend, geliefde.

33 gheveet gehaat.

34 vander eerster dracht van het hoogste belang.

⁺Sotte amoureusheyt.^*

Ick heete Pantken / mijn lief Pampoeseken¹
Dat gheerne een croeseken
Licht met vruechden daert niet en gheeft³
Ghy en saecht ten daghen noyt blijder droeseken /⁴
Alst appelmoeseken
Sijn buycxken al vol gheten heeft⁶

+ RW G 8 r^o

* Opschrift: Sotte amoureusheyt herinnert aan de sotte amoureuse, een genre dat vooral in de Noord-franse ‘Puys’, met name te Amiens werd beoefend, vg. E. Langlois Recueil d'Arts de seconde Rhétorique (Paris 1902) p. 175 en A. van Elslander Het Refrein enz. (Gent 1953) bl. 47 noot 24.

1 Pantken, Pampoeseken zelfbedachte namen?

3 Licht aan de mond brengt, drinkt; - daert niet en gheeft? Slaat t als subject op Pampoeseken (waar zij niets ‘geeft’ = voor geeft, betaalt?) of hebben we te doen met een onpersoonlijke constructie (waar het niets geeft, waar het pas geeft?).

4 droeseken drommel? Of liever = ons ‘schommel’.

6 Sijn = haar.

[p. 398]

 

Ick mindse soe dat mijn herte beeft

 

Godt wilse vercnapen⁸

 

Want alle de sorghe die in haer cleeft⁹

10

Dats eten en slapen

 

(Men schreue niet in ses vellen van schapen)¹¹

 

Als ick haer wille een pintken schincken

 

Hoe vriendelijck dat haer ooghskens pincken.

 

 

 

Tis in mijn herte een dyamantken

15

Ende huer callantken¹⁵

 

Ben ick eenpaerlijck sonder vercoelen¹⁶

 

Als ick met haer drincke een quantken¹⁷

 

Godt loondtse Pantken¹⁸

 

Seydt sy gheringhe / dats blijde gheuoelen¹⁹

20

Pampoeseken seg ick voor al mijn boelen²⁰

 

Hebtstu proper sede²¹

 

Dan seegtse Pantken / laet staen dijn loelen²²

 

Du foolster mede²³

 

Dan lachtse met rechter minnelijckhede

25

⁺ Men soudes nemmermeer voldincken

 

Hoe vriendelijck dat haer ooghskens pincken.

 

 

 

Sy gaet met eenen bruynen Coocxkene²⁷

 

Ende vanden Roocxkene²⁸

 

Soe zijn haer handekens peper wit

30

Haer mondeken dat rieckt vanden loocxkene

 

Van haren ghesproocxkene³¹

 

Soe is ontsteken mijnre herten pit

 

Waer Paesschen hier door minnen verhit³³

 

Wy houweden ghereedt³⁴

8 vercnapen eig.: aan zich onderwerpen, dienstbaar maken, hier: in zijn hoede nemen?

9 cleeft is.

11 schreue zou kunnen schrijven.

15 callantken gezel.

16 eenpaerlijck gestaag.

17 quantken volgens J.F. Willems (Belg. Mus. 9, 193) een zekere gemengde drank; het woord zou dan samenhangen met quan(t)selbier. Men zou ook kunnen denken aan kwant = kwantum (vg. voor deze aanduiding uitdrukkingen als: een pint(je) -, een druppel drinken).

18 loondtse lone het U.

19 gheringhe terstond.

20 boelen vrijen.

21 Heb jij de juiste geaardheid, ben jij de aangewezen persoon.

22 loelen jokken, gekkernij.

23 folen spotten.

+ G 8 v^o

27 bruynen zwart (t.w. van het vuil); - Coocxkene volgens Willems (t.a.p.) uit fr. coccine scharlaken kleed. Godefroy noch d'Hauterive noemen coccine; Littré geeft als bet.: dierlijke stof (t.w. van de cochenille, die de scharlaken verfstof levert).

28 e.v. Roocxkene - loocxkene - ghesproocxkene speelse, rhetoricale verlengingen t.w.v. het rijm van rook-look-ghesprook.

31 ghesproocxkene woorden (zie MNW op Sproke).

33 Paesschen Tijdens de vasten worden geen huwelijken voltrokken.

34 houweden trouwden; - ghereedt terstond.

[p. 399]

35

Ende als ick haer wille verclaren dit

 

Lachtse duymen breedt

 

Hy en leeft niet die ten vollen weet

 

Als ick segghe Pampoeseken ghaen wy drincken³⁸

 

Hoe vriendelijck dat haer ooghskens quincken.³⁹

 

Prinche.

40

Ghelijcke treckt tot ghelijcken

 

Natuere can selden haer helden mincken⁴¹

 

Ick en liete v nemmermeer vol gheblijcken

 

Hoe vriendelijckdat haer ooghskens quincken.

38 ghaen wy laten wij gaan.

39 quincken schitteren (hetzelfde als pincken, waarvoor het hier en in r. 43 is vervangen).

41 helden mincken begeerte, neiging beteugelen (of sterker: verloochenen?).

⁺Refereyn int zotte

Een gaey // wel fraey // nisch frisch ioncwijueken¹
Ghewrocht // gecnocht // wel gent int lijueken²
Quam laesten // met haesten // ghegaen om wijn
Een Rutere // een clutere // wel vroom int stijueken⁴
Sprack tot haer // voorwaer // waert v gherijueken⁵
Een stick // soe wild ick // wel by v zijn⁶
Dat quick // sprack click // wa ghy cockijn⁷
Laet wesen // van desen // meet vol mijn maetken⁸
Hy stacxse // doen sprackse // v boor is fijn
Ghemaeckt // gheraeckt // soe hebdijt gaetken¹⁰

+ RW G 3 r^o

1 gaey lustig; - nisch hier: mal, dartel (vg. WNT op Nesch).

2 met een smal middeltje? - gecnocht getailleerd? - wel gent Lees met St seer nouwe of emendeer naar St in wel nouwe.

4 Rutere willekeurig gekozen of eventueel als iemand, die goed kan ‘rijden’; - *clutere grappenmaker (WNT VII, 2, 4437-8 citeert één plaats uit de litt., t.w. Everaert); - stijueken dim. van stive blaasinstrument, een soort fluit of schalmei, hier in obscene toepassing.

5 tot haer Lees met St daer; - waert u gherijueken indien het naar Uw zin zou zijn.

6 stick poosje; - soe wild Lees met St wil.

7 quick dier (De toepassing op vrouwen alleen bij rederijkers, zie WNT op Kwik (IV); - click Het verband schijnt een bijw. te verlangen met de bet.: snel (in de wdbb. is click znw.); - wa wel; - cockijn scheldnaam als vleinaam gebruikt, vg. ons schelm, schooier, schavuit.

8 Laet wesen van desen praat er maar niet meer over, het is in orde.

10 Ghemaeckt Lees met St volmaect.

[p. 400]

 

Het liep // doen riep // dat vroulijck vaetken

 

Ach smul // meet vul // wat cost ick coopt¹²

 

Al hortet // al stortet // mijn liefste sauernaetken¹³

 

Gheen maetken vol voor douer loopt.

 

 

15

Hoe gaet // hoe staet // sprack dat calantken¹⁵

 

Dat dier // sprack fier // boort noch aen tcantken¹⁶

 

O manneken // mijn canneken wilt vol meten

 

⁺ Ick en mach // o wach // ay vuyl plauantken¹⁸

 

Verstaeft // verslaeft // sluts als een wantken¹⁹

20

Cockijnken // u wijnken // is al versleten²⁰

 

Hoe tdoomken // of roomken // hem sy ontseten²¹

 

Sprack hy // tis vry // noch goedt van smaken²²

 

Dat lack // dier sprack // dat moet ick weten²³

 

Het coelt // het spoelt // soe wel die caecken

25

Hy schreyde // sy seyde // wat gaen wy maken²⁵

 

Flauwaert // blauwaert // zijdy ontcnoopt²⁶

 

Eest niet // vol siet // noch meer salt laken²⁷

 

Gheen maetken vol voort ouerloopt.

12 smul snoeper (met betrekking tot mingenot, zie WNT op Smul (I), bet. 2); - wat wat het ook.

13 hortet-stortet Lees met St horti-storti; - horten stoten; - storten morsen; - sauernaetken? De Bo heeft savernette kaakslag, oorveeg.

15 calantken snaak, guit.

16 dier sprack fier St heeft nel (lees vel) sprac wel; het is moeilijk uit te maken, welke lezing oorspronkelijk is.

+ G 3 v^o

18 *plauantken deugniet, schooier (alleen bij rederijkers in gebruik, vg. WNT op Plavant).

19 Verstaeft in elkaar gezakt? Het enige, dat er in de verte op lijkt, vind ik bij Kil.: barsten, springen, splijten (gezegd van vaten ten gevolge van de droogte). Of moeten we denken aan ‘de bom is gebarsten’, eig.: de spon (stop) is er uit gevlogen, t.w. uit het vat? - verslaeft krachteloos, uitgeput (vg. MNW i.v.); - sluts slap; - wantken dim. van want (een soort handschoen)? Vg. ons ‘slap als een vaatdoek’.

20 cockijnken Zie de aant. bij r. 7; - wijnken Lees met St twijnken draad.

21 Hoe ... hem sy Al was hem; - ontseten eig. ontgaan, hier missen, er af zijn; - doomken damp (hier ter aanduiding van de eerste frisheid als van juist opgediende spijzen).

22 Inversie t.w.v. het rijm?

23 lack dartel, wulps.

25 gaen wy maken is er aan de hand.

26 *blauwaert (niet in MNW en WNT) synoniem van Flauwaert futloze kerel, slappeling; - ontcnoopt eig. losgemaakt, hier: uitgeput, futloos?

27 St heeft Meet vol / lieue mol te min salt laken, een lezing die aantrekkelijker lijkt dan die van RW; - laken Het is moeilijk een keuze te doen uit de diverse betekenissen van dit werkwoord in onovergankelijk gebruik, te meer daar niet duidelijk is, welke toepassing we hier moeten maken: tekortkomen, tekortschieten of druppelen, lekken?

[p. 401]

 

Hy lutste // hy clutste // noch wat aent bommeken /²⁹

30

Sy creuelde // hy steuelde // sy speelden mommeken /³⁰

 

Hy greepse // doen peepse // recht als een gans

 

Int donckere // den Jonckere // wijsde zy tblommeken³²

 

Hy dancktese // doen janctese // rechts als een stommeken

 

Hy swichte // sy lichte // tvat stappans³⁴

35

Hy duchte // sy suchte // en sprack och hans³⁵

 

Al leket // versteket // doch nederwaert³⁶

 

Ghy sult // ghevult // noch vinden bijcans

 

Mijn cruycxken // o buycxken // den wijn niet spaert³⁸

 

Want minlick // versinlick // verstaet den aert³⁹

40

Haeltmet // betaeltmet // ghedout ghehoopt⁴⁰

 

Dus meet my // soe weet ghy // waer hy bevaert⁴¹

 

Gheen maetken vol voort ouerloopt.

 

Prinche.

 

Tvrouken vroylick // frisch moylick // was poylick⁴³

 

Den wijn // die fijn // daer werdt ghestoopt⁴⁴

45

Godt danck // sy dranck // en sanck seer vroylick

 

En sprack reyn // greyn // mijn roostken droopt⁴⁶

 

Gheen maetken vol voort ouerloopt.

29 lutste friemelde; - clutste knoeide, zeurde (ook thans nog in gebruik voor sexuele aanraking), beide werkwoorden, inz. klutsen ter aanduiding van handelingen dienend om de spon weer te herstellen in zijn functionele positie; - bommeken spon (hier in obscene toepassing voor penis).

30 creuelde was onrustig, bewoog zich (als gevolg van een sexuele prikkeling); - steuelde? Freq. van steuen rigescere? Of = steun, aanmoediging krijgen (t.w. van haar creuelen)? Toch niet = stivelen doorsteken, doorboren? - speelden mommeken eig.: gaven een vertoning (eig. als gemaskerden), hier in toepassing op het spel der liefde.

32 tblommeken het bloempje (in obscene toepassing voor de vulva).

34 swichte hield op of bedaarde (post eiaculationem?); - lichten oplichten, optillen? Of: legen (urineren)? stappans terstond.

35 duchte werd beducht, benauwd (er onder).

36 leket druppelt hij; - versteket doch nederwaert duw hem toch naar beneden? St heeft tvat (het duwen dus in coitu?).

38 o lees mijn? - sparen hier trans.: onthouden aan?

39 versinlick zorgvuldig; - verstaet den aert (stoplap) begrijp goed, let er wel op.

40 Haeltmet haalt men het; - ghedout ghehoopt? Naar St verwacht men: drincktmet i.p.v. ghedout; dan zou ghehoopt volop, eig. boordevol, kunnen zijn.

41 waer hy bevaert hoe het gaat?

43 was poylick dronk.

44 *ghestoopt (niet in MNW en WNT) in het vat gegoten, gebotteld.

46 greyn schat; - roostken lees roosken; - droopt druipt, druppelt.

[p. 402]

⁺Refereyn int zotte

Een nauwe Maechdeken plach inde somere¹
Voor sinte Christoffels met zeepe te sittene²
Haer vryer die was Joseph de droomere
Maer hy viel te flau haer te verhittene
Want om haer landeken omme te spittene
Was haer van noode een wijder spade
Aldus soe pijndese haer te vittene⁷
Hoe sy haer pluenis quijte dade
Dies vandt zy eenen tot hueren rade^9
+ Want zijn aenschijn stont op tscreepe¹⁰
Segghende / als zijns hebbende zade¹¹
Ey Leckaert hoe gheerne eedtse zeepe¹²

En doe seydt hy / ic en achts een hoseken¹³
Zeepe tetene zijn vuyle manieren
Mettien hadse een galeyers doseken¹⁵
Vol zeepen / becleedt met lauwerieren
Sy sprack / Lief wilt nv vruecht hanthieren
Eedt hier af / eert al gaet te quiste¹⁸
Doen greep hy tdoseken in een verfieren¹⁹
Peysende / het waer quaet dat hijt miste
Hy babbelde / niet wetende vanden liste²¹
Sy loech hem hebbende binnen den reepe²²
Ende seyde / als die de loosheydt wiste
Ey Leckaert hoe gheerne eedtse zeepe.

Noch seydt hy ick en doe / al zijt ghi my geckende
Maer dit doseken heeft wat anders in
Al sprekende wordt hy schuymbeckende
Ghelijck een zueghe meer noch min
Hy spooch / hy blies / doe loech haer sin²⁹

+ RW G 8 v^o

1 nauwe listig, geslepen.

2 Waarom zij juist voor sinte Christoffels met zeep moet zitten, ontgaat mij.

7 haer te vittene zich er toe te zetten, haar best te doen.

9 eenen t.w. een vond, een list; - tot hueren rade in haar belang.

+ H 1 r^o

10 stont op *tscreepe was bleek en mager (vg. De Bo op Schreep).

11 als zijns hebbende zade hem ‘zat’ zijnde?

12 hoe gheerne eedtse zeepe wat eet je graag zeep (‘zeep eten’ zal een figuurlijke betekenis hebben gehad, die ons thans niet meer bekend is).

13 een hoseken (van hoos windvlaag?) iets van geen waarde.

15 galeyers van aardewerk.

18 te quiste verloren.

19 in een verfieren in een vlaag van moed, flinkheid.

21 babbelde bewoog de kaken.

22 binnen den reepe te pakken, eig. in haar macht?

29 haer sin zij.

[p. 403]

30

Wetende ick hebben nv int streck

 

Ende om meer lachens doen beghin

 

Stackse hem een coecxken inden beck

 

Van spaenscher zeepe / twas al te gheck

 

Hy swalcht voor caes / twas vander leepe

35

Hy walchde / ende sy dede een ontdeck

 

Ey Leckaert hoe gheerne eedtse zeepe.

 

 

 

Prinche als vroukens haer vrijers moede zijn

 

Sy messense met eenen loosen greepe

 

⁺ En segghen wantse noch onder de roede zijn

40

Ey Leckaert hoe gheerne eedtse zeepe.

+ H 1 v^o

⁺Refereyn int sotte

Hoort ghi gelubecte van hoofde nisscherkens¹
Die ghister een buyle vielt en heden een gat
Sint Talpins ongheluckighe visscherkens^3
+ Der pijnen ghewoone / ende tetene half sadt
Waghenaers die dickent maken haer badt⁵
In diepe straten met laste verstelt⁶
Ian tachter kinders al bachten nat⁷
Mishoude ter eerster missen ghemelt⁸
Die anderen menighen trap ontelt⁹

+ RW M 3 r^o

1 *gelubecte onnozelaars, vg. De Castelein, Const v. Rhet. 21: gheluwe ghebect (eig. met gele snavel, dus jong, onervaren) en WNT IV, 663; - *nisscherkens dim. van nischaard sukkelaar, onnozele hals (zie WNT IX, 1852, 2025).

3 Talpins? Een gefingeerde heilige? (van talp wieg of oude matras (WNT i.v.) of van talpe, mlat. talpa mol of graafwerktuig? Of verwant aan talpaeldinc zeker soort aal (MNW i.v.)? Of is (met dittografie of met t uit Sint) Alpinus († ca. 510) bedoeld (maar dan blijft het verband mij duister)? Of S. Albinus? Of is Sint Alphen (van of geassociëerd met alf) bedoeld, die genoemd wordt in Hs. Trou Moet Blycken G, fol. 130 v^o (‘een Sint alphens hooren kint’)?

+ M 3 v^o

5 Waghenaers voerlui.

6 verstellen niet verder kunnen, blijven steken (in MNW alleen bekend uit Kil. en De Bo).

7 Ian tachter kinders schuldenmakers? - al bachten nat berooid? Vg Voorleden Tijt 258 (uitg. N. v.d. Laan, Rederijkersspelen (1932) bl. 19): ‘Hoe menigen maeckt gij (t.w. Magere Tijt) achter nat’ en Harreb. 2, 117: ‘hij is achter nat, hij zal bankroet maken’.

8 Mishoude ongelukkig gehuwden; - ter eerster missen bij gelegenheid van de vroegmis? (Toch niet: de eerste mis na het huwelijk?); - ghemelt bekendgemaakt?

9 Die elkaar vaak ontrouw zijt.

[p. 404]

10

Quaetslaghers die altoos hebben den tuck¹⁰

 

Rompelborsen / ghildebroers qualijck int gheldt¹¹

 

Sulck als ick ben maeckt plaetse en veldt¹²

 

Staet betacht men saeydter gheluck.¹³

 

 

 

Hoordt oock nv alle ghy venus dreetkens¹⁴

15

Die vingherkens dout of int oorken ruynt¹⁵

 

Ende susterkens / die matten doen metten geetkens /¹⁶

 

Tsauonts onder de crane alst weder bruynt¹⁷

 

Wiens capellanen zijn meest voor knyen gecruynt /¹⁸

 

Oude cordewaghencruyers ende sackdraghers¹⁹

20

Wiens habijten met lappen meest zijn doorthuynt²⁰

 

Voort gheborsten volders ende hase Iaghers²¹

 

Hanghemans / hondtslaghers / Cafcoenvaghers /²²

 

En Suypers ghewuene te lijdene druck

 

Cruepele / blinde / steinders ende claghers

25

Makelghen / potspinneghen ende cantknaghers²⁵

 

Staet betacht men saeydter gheluck.

 

 

 

Hoort Canonicken van sinte Cristoffels oordene²⁷

10 Onfortuinlijken, pechvogels die altijd de stoot opvangen, de klap krijgen? Of: kwaaddoeners die altijd wat hebt? (*quaetslagher niet in MNW en WNT).

11 *Rompelborsen (niet in MNW en WNT) versta: bezitters van gerimpelde, d.i. lege beurzen; - ghildebroers fuifnummers (Deze bet. niet in MNW en WNT, ofschoon het woord in Jacob van Oistvoren's Blauwe Scuut r. 259 in MNW aangehaald, zo moet worden verstaan; (zie voor ghilde pretmaker C. Kruyskamp Dichten en Spelen van Jan van den Berghe bl. xv).

12 sulck zulken, zodanigen.

13 Staet betacht? Is betacht een plaatsbepaling, t.w. de plaats waar men geluk zaait? Of juist waar geen geluk is (zie r. 38)? Lees Staet bet acht (bet acht = achteruit, achterwaarts, vg. MNW i.v. Achter II, 4 en Bet, 3^e art. II, 4, e (dl. I, resp. kol. 21 en 1136)? Of lees Slaet bet acht? (Of: Staet bedacht?).

14 *Venus dreetkens eig. lievelingen van Venus, dus: lichte vrouwtjes (vg. Venusdier, -dochter enz.).

15 dout knijpt (t.w. als middel om te lokken of te strelen) of knipt (met de vingers) om te lokken; - ruynt fluistert.

16 matten metten, nachtdienst (hier in obscene toepassing); - geetkens gaatjes.

17 crane hier in obscene toepassing; - alst weder bruynt als het donker wordt.

18 voor knyen gecruynt op de knien liggen of kaal op de knieën als gevolg van het vele op de knieën liggen.

19 cordewaghencruyers (kruiwagen)kruiers.

20 *doorthuynt doorschoten? (niet in MNW en WNT).

21 gheborsten eig. ontborstelde (van borstels ontdane) gevilde? (Dit zou een aardige woordspeling geven met volders, maar dit werkwoord is in Die Rose r. 9518 (de enige bewijsplaats in MNW) zwak vervoegd). Anders zouden we aan Verdam's 2^e artikel in de bet. 3) moeten denken: gebrek hebben, maar - afgezien van de zeldzaamheid van deze betekenis - bevreemdt dan het part. praet. Kan het misschien een figuurlijke toepassing zijn van bet. 1): breken, dus: gebreken van de arbeid of de ouderdom? - *hase Iaghers? (niet in MNW en WNT), de figuurlijke toepassing is bij gebrek aan andere vindplaatsen niet te achterhalen; of hier in eig. bet. en dan: stroper?

22 Hanghemans beulen; - hondtslaghers zij wier beroep het is loslopende honden op te vangen en te doden; - Cafcoenvaghers schoorsteenvegers (ook bij De Dene Test. 221a en Kil.).

25 Makelghen koppelaarsters; - *potspinneghen? (niet in MNW en WNT); - *cantknaghers (niet in MNW en WNT) korstenknabbelaars? Waarop doelt De Roovere? Op armen, bedelaars of ouden van dagen? (Is cant = brood, dan zou gedacht kunnen zijn aan hen, die alleen van brood moeten leven; valt de nadruk op knaghers, dan aan hen, die niet meer behoorlijk kunnen bijten).

27 Canonicken van sinte Cristoffels oordene zij die met huidziekten (of liever: jeuk) zijn geplaagd (zie D.H. Kerler Die Patronate der Heiligen (Ulm 1905) op Christoffel en A. de Cock Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent 1891) bl. 126, 250, 297).

[p. 405]

 

En ghasthuys muyters qualijck inde pluymen²⁸

 

Die doxel fremeneuren pleghen te vermoordene /²⁹

30

Sonder wet oft vonnisse tusschen den duymen

 

En quadebeleyders die anderen tlandt doen ruymen /³¹

 

Die in hueren voedt / eer vinden eenen doren

 

Dan nobels inde borse / by costuymen³³

 

⁺ En weeldekens die aten haer wittenbroodt voren³⁴

35

Roemers van vrouwen / wreedt versworen³⁵

 

Stinckende voor vrou Venus als den buck³⁶

 

Cappoenders teender oude placke weerdich geboren³⁷

 

Men seydt ons aldus al hebben wijs thoren³⁸

 

Staet betacht men saeydter gheluck.

 

Prinche.

40

Dits al volcxken van cleynen proffijte

 

Verslaghers die stelen menighen huck⁴¹

 

Schoelien / bradende den harinck om de kijte⁴²

 

Hier te ghapene baedt niet een mijte,

 

Staet betacht men saeydter gheluck.

28 *ghasthuysmuyters (niet in MNW en WNT). Muyter is hier wellicht een figuurlijke toepassing van de jachtvogel (MNW op Muter, 1^e art.) en dan zou gedoeld kunnen zijn op hen, die reeds geruime tijd (in elk geval langer dan een jaar) in het armhuis zitten. Men zou bij muyter ook kunnen denken aan vogels die ruien, hun veren verliezen of verloren hebben; daarop wijst de volgende bepaling: qualijck inde pluymen slecht in de veren (muyten = morren is wel niet bedoeld).

29 doxel fremeneuren (= minderbroeders) de vlooien.

31 quadebeleyders met een analogisch suffix (vg. quabeleet bij De Castelein Const v. Rhet. 244, Kil.: Quaetbeleyd, Fland. j. deughniet, nequam, prodigus en Stallaert 2,1 23): deugnieten, hier inzonderheid voor degenen die anderen op de slechte weg brengen, zodat ze het land moeten ruimen? (Of staat anderen voor: elkander en tlandt doen ruymen wellicht fig. voor: sterven?).

33 nobels goudstukken; - by costuymen gewoonlijk.

+ M 4 r^o

34 weeldekens weeldekinderen, zij die weelderig leven; - voren voorheen, vroeger, vg. Tuinman Spreekw II, bl. 44: ‘Die zijn wittebrood voor eet, moet zijn roggebroood na eten’.

35 versworen trouweloos.

36 Stinckende voor gehaat bij.

37 Cappoenders (zie voor deze gewestelijke bijvorm van capoen WNT VII, 1, 1510) stakkerds, arme drommels (dezelfde bet. in Kalff Trou Moet Blycken bl. 12); - oude placke Kil:. Fland. j, xl. mijten. Dit geldstuk zal hier bedoeld zijn en teender oude placke weerdich geboren zal betekenen: wier gehele bezit een ‘oude plak’ niet te boven is gegaan.

38 wijs thoren wij er verdriet van.

41 Verslaghers hier wel geen doodslagers (MNW i.v.); - die stelen menighen huck?? Mag men huck in verband brengen met hucken = stiekeme, kromme dingen doen? (Stijevoort XLI, 18, uitg. Lyna en Van Eeghem 1, bl. 80: ‘Tuolc is nu alomme soe loos dat huckt’).

42 *Schoelien arme drommels (deze betekenis is niet van elders bekend); - bradende den harinck om de kijte (= kuit), vg. Harreb. I, bl. 284b (ontleend aan deze plaats?) in toepassing op verkwistende lekkerbekken. Bij Idenau Lot van Wijsh. 123: iemand een dienst doen op hoop van zegen (WNT III, 1, 983). In onze tekst echter kennelijk in dezelfde bet. als bij Plantijn: ‘Oleum et operam perdere’, vergeefse moeite doen (WNT V, 2213-'14).

Varianten in St XXX, fol. 43v^o (xxxii v^o), uitg. Lyna en Van Eeghem dl. I, bl. 61 e.v.: 1 nisch frisch ontbr. - 2 geknocht / gewrocht seer nouwe - 4 c. vaste ende styueken - 5 S. daer v. - 6 stic wil - 7 c. hoort desen c. - 8 vaetkyn - 9 vwe stoc i. - 10 volmaect

11 ontbr. - 12 Ach smul - 13 horti al storti tlieflick maetkyn - 14 maete en is v. - 15 staet h. gaet - 16 nel s. wel - 17 och m.m.c.w. toch v. - 18 En mach o w. help v. - 19 verslaecht / versaecht slict a. - 19 twynken - 20 v coemken syn r. is hem o. - 22 smake - 23 l. diet s.d. sal i. - 24 spoilt h. coilt s.w.d. taken - 25 gadi m. - 26 verknoopt - 27 Meet vol lieue mol te min s. - 28 maete en is

29 Hy lutste hy clutste - 30 Hy c. sy s. ende spoilden tonneken - 32 Die ioncker int doncker dansede blommeken - 33 recht - 34 ontbr. - 35 e.s. nochtans - 36 v. tvat n. - 37 noch ontbr. - 38 v mutzeken / myn butzeken / oft wyn en s. - 39 Steect styf / catyf / v niet en vervaert - 40 men haeltene men betaeltene / men drinckten gehoopt - 41 Nu meetti / soe weetti / waer dat vaert - 42 mate en is - 43 Vrylic / tis noch tylic / boret vat wel - 44 want den wyn / goet ende fyn vindi g. - 45 Vromelic volcomelic laet lopen tvat snel - 46 ende ommer / goet slommer / men rooskens droopt - 47 mate en is

34 swalcht verslond het; - twas vander leepe 't was gemeen? Of is er verband met ‘van de leep’ (hebben, krijgen, enz.) = er van langs (WNT op Leep (III)?. - 35 dede een ontdeck verklaarde, sprak. - 38 messen lozen, zich ontdoen van.