De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 149]

Marialoven

[p. 150]

⁺Salue Regina^*

Ontfermeghe Coninghinne v groeten wy¹
Ons leuens soetheyt / ende hope mede²
Ghegroet zijt / want wy roepen aen dy³
Als Eua kinderen / der ellendichede⁴
Dy weenende / suchtende / doen wy ons bede⁵
Int dal van tranen / beuaen met seere⁶
Ach onse voorspraeck / maeckt ons vrede⁷
Dijne ontfermeghe ooghen tonswaert keere
Ende Jesum die ghebenedijde Heere
Vrucht dijns buycx / tooght ons die / hierna
Goederthiere / oodtmoedighe zoete Maria.¹¹

+ RW B 2 v^o

* Hier volgt de latijnse tekst, die De Roovere tot voorbeeld heeft gediend:

Salve Regina misericordiae
Vitae dulcedo et spes nostra
Salve. Ad Te clamamus
Exules fili Eve.
Ad Te suspiramus gementes et flentes
In hac lacrimarum valle.
Eya ergo Advocata nostra
Illos tuos misericordes
oculos ad nos converte
Et Jesum benedictum
Fructum ventris tui nobis post
hoc exilium ostende
O clemens o pia o dulcis Maria.

1 Evenals in zijn parafrase van het Salve Regina gebruikt De Roovere hier de oorspronkelijke redactie, t.w. ‘Salve Regina Misericordiae’; de tegenwoordige, luidende: ‘Salve Regina, Mater Misericordiae’, die al gevonden wordt op een klok te Moissac uit 1270 (A.J. Koenders O. Carm. Maria in den Eeredienst der Katholieke Kerk II (A'dam 1932) bl. 82), kent de dichter blijkbaar nog niet; officieel werd ze trouwens pas sinds de herziene uitgave van het Romeins Brevier door Pius V in 1568; zie voor deze antifoon Chevalier Repertorium hymnol. nr 18147-50.

2 Ons leuens soetheyt vertaling van vitae dulcedo, een redactie die in de M.E. naast (de thans officiële) vita dulcedo in omloop was; ook Geert Groote vertaalt: ‘des levens sueticheit’ (Kronenburg Maria's Heerlijkheid in Nederland II, bl. 113).

3 want Het redengevend verband ontbreekt in het latijn.

4 Mogen we naast Evenkinder(en) kinderen van Eva, mensen (zie WNT VII, 2, 2994 een citaat a^o. 1472), ook de vorm Evakinderen veronderstellen? Anna Bijns heeft Evekinderen (uitg. Bogaers en Van Helten bl. 96); - ellendichede ballingschap, t.w. de aardse ballingschap, het aardse leven.

5 doen wy ons bede Zie de inleiding boven bl. 46.

6 beuaen met seere Zie de inleiding boven bl. 46.

7 maeckt ons vrede Zie de inleiding boven bl. 46.

11 oodtmoedighe genadige; - zoete Maria vertaling van dulci Maria (de oorspronkelijke lezing, aldus in het Kartuizer-brevier), waarvoor later in de plaats kwam: dulcis Virgo Maria.

[p. 151]

⁺Lof van Maria

Salue Maria Gods moeder ghepresen
Regina des hemels / dit is blijckelijck
Misericordie des zondaers wtgelesen³
Vita waer in niemant is v ghelijckelijck⁴
Dulcedo zijt ghy niemande beswijckelijck⁵
Et spes (naer mijn simpel vermonden)⁶
Nostra / dies roepen hoe arm hoe rijckelijck
Salue / die ons vanden helscen bant hebt ontbonden⁸
Ad te / die gheladen zijt met sware sonden⁹
Clamamus om te verweruene des hemels pant¹⁰
Exules zijn wy van deewich iolijt beuonden¹¹
Fili eue / dies wy roepen tallen stonden
Maria beschermt ons vanden helschen brandt.

Ad te / Al heues lucifers schare spijt¹⁴
Suspiramus om te commen binnen tshemels pleyn
Gementes / als die berooft zijn van tshemels iolijt¹⁶
Et flentes door alle zonden van ons gemeyn /¹⁷
In hac soe bidden wy troostersse alleyn
Lacrimarum / dat ghy ons arme sondaren versint¹⁹
ualle / daer wi v dienende zijn alteyn²⁰
Eya / dat ons ontferme v lieue kint²¹
Ergo / dat hy v bouen andere heeft bemint
Aduocata / zijt ghi in ons herte gheplant
Nostra dus ghy des vyants crachten verwint
Illos tuos / tot onse arme sondaren ontbint²⁵
Maria beschermt ons vanden helschen brandt

+ RW B 3 r^o

3 De dietse aanvulling zou misericordia veronderstellen, indien bij dergelijke parafraseringen de naamval niet verwaarloosd werd.

4 In tegenstelling tot zijn vertaling van het Salve heeft De Roovere hier een redactie gevolgd met Vita.

5 niemande *beswijckelijck die niemand in de steek laat.

6 vermonden zeggen.

8 die ... ontbonden, t.w. door haar Goddelijk Moederschap (Hier beginnen de uitspraken, die een aanstotelijk karakter dragen voor Protestantse oren; Maria gaat daarin de plaats innemen van Christus, hoe men ze ook probeert recht te praten).

9 zijt Lees zijn.

10 des hemels pant schat des hemels, de hemel.

11 deewich iolijt de eeuwige vreugde, t.w. de hemelse zaligheid.

14 heues lucifers schare spijt wrokt het duivelgebroed daarover.

16 entes abusievelijk niet kap. gedrukt.

17 gemeyn gemeenschappelijk.

19 versint in liefde aanneemt (dez. bet. in Dove Bitster, prol. r. 45); het verband tussen het latijn (Lacrimarum) en de Nederlandse aanvulling is blijkbaar losgelaten.

20 alteyn gedurig.

21 ons ontferme zich over ons ontferme.

25 ontbinden opendoen, openstellen, t.w. Illos tuos (waarbij gedacht moet worden aan genadegaven, of (reeds anticiperend) ogen?); - onse Lees ons.

[p. 152]

 

Misericordes wilt tonswaert ontsluyten

 

Oculos / dat sy onslieden niet en begheuen²⁷

 

⁺ Ad nos vertooghende des hemels conduyten /²⁸

 

Conuerte die door haer sonden suchten ende beuen

30

Et Jesum dat hi ons wil helpen wt sneuen³⁰

 

Benedictum bescermer des vyants quartier³¹

 

Fructum die aen v nam / het menschelijc leuen³²

 

Uentris tui / als hemelsche forestier³³

 

Nobis post hoc reyn maegdelic rozier³⁴

35

Exilium / wesende onser sielen onderstandt³⁵

 

Ostende naer dit leuen v lustich vergier³⁶

 

Die daghelijcx zijn roepende met herten fier

 

Maria beschermt ons voor den helschen brandt

 

 

 

O Clemens Princersse vol van ghenaden

40

O Pia vertroosteghe van Stede ende landt

 

O Dulcis / wilt de sielen staen in staden⁴¹

 

Maria beschermt ons voor den helschen brandt.

27 sy t.w. Maria's ontfermende ogen?

+ B 3 v^o

28 conduyten fonteinen (t.w. van genade) of: wegen?

30 sneuen ellende, rampzalige, zondige toestand.

31 quartier verblijf, woonstede (des vyants quartier de hel).

32 aen u nam van U (t.w. Maria) aannam.

33 forestier eigenlijk opzichter van een jachtgebied, een domein, hier: Heer; hemelsche forestier Heer des Hemels?

34 rozier rozengaard (Zie voor deze benaming van Maria Salzer S. 16, 184 (Rosengarten) en 68, 187 (Rosarium).

35 onderstandt bijstand.

36 vergier tuin, hof (u lustich vergier Uw lusthof, d.i. Uzelf); zie voor de benaming Hortus, enz. voor Maria Salzer Register i.v.

41 staen in staden bijstaan.

⁺Een andere Maria lof

Lof Bloeseme soet vol alder virtuyt¹
Weerdighe bruydt
Vander eewigher Drieuuldichede^2-3
Gloriose reene / der Enghelen iuyt⁴
Wt wyen dat spruyt

+ RW B 5 r^o

1 virtuyt bovennatuurlijk vermogen.

2-3 Sponsa Trinitatis, Bruid der H. Drievuldigheid, zal een contaminatie zijn van Sponsa Deitatis (of - S. Spiritus) en Templum Trinitatis en deze contaminatie zal wel door De Roovere zelf begaan zijn, want ik vond deze benaming nergens elders in de Middeleeuwse literatuur (zie voor de naam ‘Bruid der Godheid’ of ‘- van de H. Geest’ Salzer S. 98 ff; voor de ontvangenis van de H. Drieëenheid door Maria (vanwaar de benaming Templum, ‘woenst’ der Triniteit) mijn Middeleeuwse Kerstl. bl. 164).

4 *iuyt vreugde (een typisch Zuidned. rederijkerswoord).

[p. 153]

 

Alder wereldt paeys ende vrede

 

Uwe suyuere sede⁷

 

Is tresoor / daer tgoddelijck fruyt⁸

 

Vant zijn besluydt⁹

10

Doch bid ick v / moeder in rechter bede

 

Versterckt mijnder broosscher sinnen ruydt¹¹

 

Om v te sprekene nv een saluyt.¹²

 

 

 

Ave der sondaren troosterinne

 

Waerdighe Goddinne¹⁴

15

Oueruloeyende moedre in alder duecht¹⁵

 

Alder vruchtbaerste tonsen ghewinne¹⁶

 

Oyt van beghinne¹⁷

 

Want hemel ende aerde in v verhuecht¹⁸

 

⁺ Uwe suyuer iuecht¹⁹

20

Track in puer oodtmoedigher minne

 

Met reynen sinne²¹

 

des Vaders cracht thuwaerts ghevuecht^20-2222

7 suyuere sede eig.: rein, maagdelijk wezen, hier - als rhetoricale stijlfiguur - ter omschrijving van Maria of Maria's schoot.

8 tresoor ondanks het ‘fruyt’ hier toch wel = schatkamer; zo immers moeten we de gangbare toepassing van Thesaurus, tresoor op Maria in de M.E. verstaan, vg. o.a. Sev. Bliscap 63-4 (uitg. Leendertz, Mnl. Dram. P. bl. 331):

Tresoor, daer alder werelt scat
In lach besloten;

vg. ook Salzer S. 532 ff., inz. ald. S. 533, r. 20-1: ‘Maria thesaurus, quia in ea ut in gazophylacio reposuit dominus ...’; - tgoddelijck fruyt Christus.

9 Vant zijn besluydt in besloten lag.

11 ruydt grof.

12 Om voor U een groet, begroeting, plechtig uit te spreken.

14 Goddinne een - ook naar R.K. opvatting - ontoelaatbare benaming voor Maria, die mij uit de middeleeuwse literatuur niet van elders bekend is; indien het niet een uit rijmnood ondoordacht gekozen hyperbool is - maar De Roovere gebruikt de naam ook elders, t.w. in Roouers schaeckspel ten loue van Maria r. 25 (Gods -) - zouden we reeds voor de 15e eeuw een overdrachtelijke betekenis van godin moeten aannemen, wat gesteund wordt door andere voorbeelden, waarin een naam of epitheton of een eigenschap van de profane geliefde op Maria wordt toegepast.

15 Versta: moedre oueruloeyende i.a.d.

16 tonsen ghewinne te onzen bate.

17 Van het begin af aan.

18 verhuecht verheugt zich

+ B 5 v^o

19 iuecht maagdelijkheid, of in het alg. jonkheid; overigens is iuecht gewoonlijk zelf een benaming voor Maria (zie de voorbb. in onze lit. in MNW III, 1052).

21 sinne gezindheid (des harten).

20-22 trok Christus tot U (des Vaders cracht = Christus naar middeleeuwse opvatting, op grond van Luc. 1, 35, vg. MK bl. 31. De gewone gedachtengang was in de M.E., dat Maria's ootmoet (nederigheid) Christus uit de hemel op aarde had getrokken (vg. MK bl. 32), waarnaast de oudere, door de Gothiek nieuw beleefde opvatting bleef bestaan van de caritas, de goddelijke liefde, die Christus noopte mens te worden, o.a. in Jacob van Maerlant's Eerste Martijn r. 342-3:

Jane trac soe themelsche broot
Hier neder in der magheden scoot

De ootmoet van Maria speelt wellicht door r. 20 heen.

22 des Vaders cracht Zie de aant. bij r. 19; - thuwaerts apo koinoe bij Track (r. 20) en ghevuecht (= gezonden); of in verband met de Mariologische sfeer alleen te betrekken op ghevuecht (= gericht).

[p. 154]

 

Dies ghy by hem alle dinck vermuecht²³

 

En zijt hooghe verheuen binnen tshemels thinne²⁴

25

Lof dan ghebenedijde Coninginne.

 

 

 

Maria goddelijcke balsemiere²⁶

 

Spetie diere²⁷

 

Onsprekelijck voetsels elcker creatuere²⁸

 

En gheene soe schoone / wijs van bestiere

30

Soe goederthiere

 

Soe reyne / soe edel / soe net / soe puere

 

O suyuer figuere³²

 

Ontfermt mijns hoe ick my regiere³³

 

Want ghy zijt der ghenaden duere³⁴

35

Dus ist al van soeten coluere³⁵

 

Dat al dat leeft / in v verchiere^35-3636

 

Want Godt v bouen al glorifiere³⁷

 

 

 

Gratia Sijt ghy Godts wtuercoorene

 

Hoochste gheboorene

40

Excellente Princhersse bouen al

 

Lelie binnen den scherpen doorne⁴¹

23 Versta: als voorspreekster, pleitbezorgster van het mensdom.

24 tshemels thinne rhetoricale omschrijving voor hemel.

26 balsemiere balsemboom; de toepassing op Maria is vrij zeldzaam (de vergelijking met de balsem (Gileads) is gewoner), vg. echter de overeenkomstige gedachtengang in Br. Philipp's Marienleben r. 9762: ‘Du bist bezeichent bî dem poume des balsams und der cynamôme wand dîn lîp vil reine und heilic hât al die werlt gemachet sêlic’.

27 Spetie diere kostbare specerij, geneesmiddel; voor de zeer geliefde toepassing op Maria vg. Sev. Bliscap r. 879-80: ‘Ghi sijt een specie, die can genesen / Hen allen die hopen in uwer gracie’.

28 voetsels voedsel.

32 figuere vrouw; figure was in de M.E. een geliefde benaming voor vrouw (in bonam partem) en werd ook op Maria toegepast (zie de plaatsen in MNW 2, 803).

33 hoe ick my regiere concessief (hoe - t.w. hoe slecht - ik mij ook gedraag)? Of = over mijn leven, (levens)gedrag en dan een nadere bepaling van mijns? Vermoedelijk is de zin echter corrupt; de strofe telt een regel te weinig en blijkens het rijmschema moeten we die hier zoeken. We zullen dan moeten lezen:

Ontfermt mijns ............. iere
............... hoe ick my regiere

34 der ghenaden duere een elders niet aangetroffen, ofschoon voor de hand liggende benaming voor Maria; gewoonlijk heet Maria deur of poort (ianua, porta) des hemels of des levens.

35 zie voor het mann. geslacht van coluer Kolthoff bl. 53.

35-36 versta: zo wordt al wat leeft in U getooid met een schone kleur? Of moet men Dat (r. 36) consecutief opvatten en verstaan: zo krijgt alles een schone kleur, zodat enz.?

36 verchiere de bekende rhetoricale conj. pro ind.

37 *glorifiere verheerlijkt, verheft (glorifieren = mnl. glorificeren); voor de uitgang, zie de aant. bij r. 36.

41 Lelie binnen den scherpen doorne de lelie is een bekend zinnebeeld voor Maria (op grond van haar reinheid), vg. Salzer op Lilie en Lilium. Het verband met de doorn(en) wordt - oorspronkelijk en gewoonlijk van Maria als Roos - op verschillende wijzen gelegd, doorgaans als ‘zonder dorens’, vervolgens als opgegroeid uit de dorens (t.w. van het Jodendom, vg. MK bl. 41) of als bloeiende bloem in tegenstelling tot de sicca spina Eva (aldus Bernardus Tractatus ad laudem glor. virg. matris) of als lelie onder de dorens der ‘wereldse dochteren’ (Hoogl. 2, 2), vg: ‘floruit ... virgo sancta inter filias, ac si lilium inter spinas, (Ildephonsus van Toledo Sermo 1 in ass. Virg. aang. d. Salzer S. 149); de laatste - bijbelse - toepassing is blijkens r. 43 door de dichter bedoeld.

[p. 155]

 

Niemant te toorne⁴²

 

Groeyende nae der schriftueren gheschal⁴³

 

Godts liefste ghetal⁴⁴

45

Hoe ick naer v lof pijne te spoorne⁴⁵

 

Poocht my te hoorne⁴⁶

 

Al ben ickx onwaerdich groot en smal⁴⁷

 

Ick kenne ghy zijt des duechts toeual⁴⁸

 

⁺ Uwe name heeft macht den vyant te stoorne⁴⁹

50

Oodtmoedichste voor den vadre tonsen oorboorne⁵⁰

 

 

 

Plena roose minnelijck ontloken⁵¹

 

Uwe soete roken

 

Doorvlieghen den hemel onbeschouwelijck⁵³

 

Gods liefste begheeren heeft v beloken⁵⁴

55

Ende zijt ghedoken⁵⁵

 

Naest hem als moeder / ende gheen so vrouwelijck⁵⁶

 

Dies onbenouwelijck⁵⁷

 

Vanden Propheten was ghesproken⁵⁸

 

De sonden ghewroken

60

Van Adams mesdaet / zijn wel ende ghetrauwelijc^59-60

 

Doch moeder al valt mijn leuen flauwelijck⁶¹

 

Behoet my voor des vyandts stoken

 

Want door v so heeft hy de helle ghebroken⁶³

42 Tot niemands schade.

43 vg. de aant. bij r. 41; - gheschal stem (der schriftueren gheschal rhetoricale omschrijving van Schriftuere).

44 Gode welgevalligste (de superlatief van liefghetal is tot dusver niet opgetekend).

45 spoorne streven, trachten (Hoe ... spoorne object (evenals my in r. 46) van Poocht te hoorne.

46 Poocht te wilt (de gewone betekenis ‘tracht’ past hier niet).

47 groot en smal geheel en al.

48 kenne erken, weet; - toeual toegang? (MNW 8, 490).

+ B 6 r^o

49 De afkeer en vrees van de duivel voor de naam Maria is algemeen bekend, denk slechts aan ons spel van Mariken van Nieumeghen; voor de macht van Maria over de duivel zie men o.a. C.G.N. de Vooys Legenden en Exempelen, 2^e druk, bl. 186 e.v.

50 tonsen oorboorne te onzen bate.

51 roose Zie voor deze zeer geliefde benaming voor Maria MK bl. 40 e.v.

53 *onbeschouwelijck? De bet. onberispelijk (MNW op Onbeschouden) past hier slecht; hebben we soms te doen met een afleiding van beschouwelijck zichtbaar?

54 heeft u beloken houdt U omvat, omringt U.

55 ghedoken hier zoveel als geplaatst (de bet. ‘verbergen’ voor duken past hier niet).

56 hem t.w. Christus; - vrouwelijck vreugdevol.

57 dies waarover; - *onbenouwelijck vrijuit, voluit (niet in MNW en WNT).

58 Ik ken geen bijbeltekst, die De Roovere hier op het oog gehad kan hebben.

59-60 Een vreemde syntaxis, indien we lezen moeten: D.s.v.A.m.z.w. ende g.g.

61 valt is (vallen wordt in rederijkerstaal zeer vaak in verzwakte betekenis, t.w. ongeveer die van een koppelwerkwoord, gebruikt); - flauwelijck krachteloos (mijn leuen versta: zedelijk leven, of anders wellicht een omschrijving van het pron. pers.).

63 hy t.w. Christus.

[p. 156]

 

Dominus / vrauwe / bouen alle vrauwen

65

Heeft v beschauwen⁶⁵

 

Vercoren ter werelt / voor eenich yet⁶⁶

 

Hy liet hem cruycen / gheesselen / hauwen⁶⁷

 

Sijn bloedt wtdauwen⁶⁸

 

Van wien is ons meer vruechts gheschiet

70

Al ons verdriet

 

Veriaechde v dracht / bloeme vol trauwen⁷¹

 

Dies sonder flauwen

 

Ghy zijt reynst bouen al ghewiet⁷³

 

U lof allen louen te bouen vliedt⁷⁴

75

Dats door v moederlijck betrauwen⁷⁵

 

Oock coempt ghy elck sondaer by in rauwen⁷⁶

 

 

 

Tecum is alle solaes vercreghen⁷⁷

 

⁺ Ghy hebt ghedreghen

 

Die hemelen niet mochten / maer woech te swaere⁷⁹

80

De Goddelijckheydt die heeft gheleghen

 

Net ghedweghen⁸¹

 

In uwe menschelijckheyt voorwaer⁸²

 

Vooren noch naer⁸³

 

En is gheen sulck iolijt bedeghen⁸⁴

85

Tonser zeghen

 

Als van v hoochste Princersse eerbaer⁸⁶

 

Dies is v lof in een eewich iaer⁸⁷

 

Van allen tonghen salich gheneghen⁸⁸

 

Want ghy zijt bouen natueren pleghen.⁸⁹

65 u beschauwen Versta: U te beschouwen, het beschouwen van U, dus: Uw aanblik.

66 voor eenich yet boven iets anders, boven alles.

67 hauwen slaan.

68 wtdauwen uitduwen, uitdrukken (t.w. uit het hoofd door de doornenkroning)? Of = uitdauwen, als dauw doen neerdalen van het lichaam, t.w. bij geseling en kruisiging; of is hier gedacht aan het bloed-zweten in de hof? Dit zou het best passen in de kennelijke anti-climax.

71 dracht Kind.

73 ghewiet van onkruid (der gebreken of zonden) gezuiverd? Of liever: part. van (ge)wien wijden en dan gewijd, geheiligd?

74 vliedt gaat (eig. ‘vliegt’ van vlien in de bet. 6), vg. MNW IX, 629).

75 betrauwen trouw.

76 coempt ... by nadert troostend, troost; - in rauwen die berouw heeft.

77 solaes vreugde.

+ B 6 v^o

79 niet mochten Versta: niet konden, t.w. dragen; bedoeld is Christus. - maer woech te swaere bekende samentrekking van het subst. in verschillende naamval (hemelen hier resp. nom. en dat.).

81 gedweghen eig. part. praet. van dwaen, hier met perf. aspect ongeveer hetzelfde als net zuiver, rein.

82 menschelijckheyt menselijk lichaam.

83 vooren noch naer nimmer (zie voor deze en derg. rhetoricale stijlfiguren Erné Twee spelen bl. 64)

84 bedeghen ontstaan, geworden (de bet. van bedien in rederijkerstaal is verzwakt tot vrijwel een koppelwerkwoord, t.w. worden (vg. Eng. to grow in I shall grow mad).

86 eerbaer edele.

87 in een eewich iaer voor eeuwig?

88 geneghen geprezen? (van nigen buigen voor, eerbiedigen, hulde bewijzen? Zo ja, dan is deze bet. nog niet gesignaleerd).

89 Gij gaat de natuur te boven.

[p. 157]

90

Benedicta tu ghy dan zijt

 

Sonder verwijt⁹¹

 

Moeder int hoochste Paradijs

 

Sacristie / daer al tswereldts iolijt⁹³

 

In is beurijdt⁹⁴

95

Van Jesse spruytende dwaerdich rijs⁹⁵

 

Ghy hebt den prijs

 

Caritatiuighe die teewigher tijdt⁹⁷

 

Ons voren strijdt⁹⁸

 

Om af te weerene des wereldts afgrijs⁹⁹

100

Die v dan dienen / zijn seker wijs

 

Dies seg ick met innigher herten verblijdt

 

Lof hoochste Princersse ghebenedijdt.

 

 

 

In mulieribus soetste name

 

Hoochst sonder blame¹⁰⁴

105

Die Moyses vandt / zijdy notable¹⁰⁵

 

Gheglorificeert in dhoochste vraeme¹⁰⁶

 

Soot v betaeme¹⁰⁷

 

⁺ Ter rechter handt des vaders curable¹⁰⁸

 

Voor tsvyandts cabele¹⁰⁹

110

Behoedt ons / die ghebetert hebt tonbequame¹¹⁰

 

Van Adame

 

Soe ons oorcondt schriftueren parabele¹¹²

 

Ick bid v reyne maecht ende abele¹¹³

 

Helpt my doch wte den dolende trane¹¹⁴

115

Ghy vermoghes by uwen Sone eersame.¹¹⁵

91 Sonder verwijt met ere (of liever in de functie van een adj. bij Moeder: geëerde? In dat geval kan r. 90 gemakkelijker betrokken worden op int hoochste Paradijs van r. 92).

93 Sacristie Zie voor de vergelijking van Maria met de sacristie Salzer S. 10 en 20; de gewone combinaties zijn sacrarium spiritus sancti en -domini, het eerste o.a. in de Proza-Theophilus (ed. J. Verdam, Amsterdam 1882) bl. 158: ‘O spieghel alre oetmoedicheit ende exempel aller duechden, o sacrastie des heilighen gheests’; De Roovere heeft gedacht aan Schatkamer des Heren, want tswereldts iolijt is Christus.

94 beurijdt veilig bewaard.

95 Zie voor Maria als virga e radice Iessae MK bl. 120 e.v.

97 *Caritatiuighe een uitsluitend in rederijkerstaal aangetroffen afl. van caritatijf, een eveneens alleen daar voorkomend adj., (zie WNT i.v.) = liefderijk.

98 Ons strijdende voorgaat, voor ons strijdt.

99 afgrijs gruwel.

104 sonder blame smetteloze.

105 Die Moyses vandt Heeft De Roovere hier het oog op het Brandende Braambos (Exod. 3, 2), type van Maria in haar maagdelijk moederschap (vg. MK bl. 125)? - notable aanzienlijke, verhevene.

106 dhoochste vraeme de hemel (eig. het hoogste geluk, de hoogste zaligheid).

107 betaeme betaamt (met de bekende conj. pro ind.).

+ B 7 r^o

108 *curable achtbaar (Hwb; niet in MNW en WNT).

109 cabele eig. kabeltouw, hier keten, strik.

110 tonbequaeme de misdaad (eig. het lelijke, schandelijke).

112 oorcondt betuigt; - schriftueren parabele eig. gelijkenissen der Schrift, hier een rhetoricale omschrijving voor de H. Schrift.

113 abele schone.

114 trane lees trame (× eersame); opmerking verdient echter, dat ook in Lof van Maria beg. Alsoe een mast r. 11 tranen voor tramen (?) staat); wat hebben we te verstaan onder de dolende trame? De bett. balk, lat, onderlaag, tand (MNW VIII, 640) passen niet, evenmin de bet. stang of boom (t.w. van een kar, ploeg of weefgetouw) bij De Bo op Traam (of toch, en dan fig.: gareel?).

115 vermoghes versta: vermoghets kunt dat, hebt daar macht over; - eersame geëerde.

[p. 158]

 

Et benedictus bouen allen goede

 

Van Dauids bloede

 

Spruytende moeder / edele / excellent^117-118

 

Die hem nae recht te vollen gheuroede¹¹⁹

120

Is seker moede

 

Der wereldt / dies vlecht ick dy omtrent^120-121121

 

Als een glendt¹²²

 

My aerm sondaer neempt in v hoede

 

Bloeyende roede¹²⁴

125

Laet my in uwen dienst zijn resident¹²⁵

 

Lof wiens glorie niet en hendt

 

Maer iubileert inder minnen gloede

 

Lof wyens gratie vloeyt bouen allen vloede.

 

 

 

Fructus uentris uwe Suene

130

Was de ghuene¹³⁰

 

Die ons allen verloste wter noodt

 

Met zijnder passien in tslijdens gheduene¹³²

 

Sonder teghenstuene¹³³

 

Voor ons steruende die bitter doodt

135

O Moeder minioodt¹³⁵

 

Beschermpt my voor tsondich ghebluene¹³⁶

 

Ghy zijt ghewuene

 

⁺ Ontfermich te zijne cleyn ende groot¹³⁸

 

O Maria schoone Roose roodt

140

Aenhoordt ghy tghebedt niet vanden sondaren

 

Soe en is ons werck niedt weert twee snaren.¹⁴¹

 

 

 

Tui louick met nijghende kinne

 

Lof troosterinne

 

Lof tempel der Godtheydt alder meest¹⁴⁴

117-118 Volgens een oeroude traditie stamt Maria uit het huis van David, vg. MK bl. 21.

119 Die hem gheuroede die verstandig is.

120-121 moede der wereldt de wereld, het wereldse leven moede.

121 dy omtrent om U (heen).

122 glendt omheining, omrastering (t.w. om daarbinnen te vluchten voor het wereldse gedoe?).

124 Bloeyende roede Bedoeld is de bloeiende roede van Aäron, een bekend symbool van Maria, vg. MK bl. 123.

125 resident eig. woonachtig, hier: standvastig?

130 de ghuene degene.

132 *gheduene (= gedoen), hier zoveel als het ondergaan; tslijdens gheduene is een afschuwelijke stoplap, na het woord passie ook volkomen overbodig; of moeten we in tslijdens gheduene betrekken op het volgende (r. 133-4)?

133 teghenstuene tegenstand (vg. MNW op Gestune).

135 minioodt lieve, geëerde.

136 *ghebluene? blijkbaar zoveel als geleef, gedoe (Het woord is tot dusver nergens elders aangetroffen).

+ B 7 v^o

138 cleyn ende groot geheel en al, volkomen.

141 Dan baten al onze inspanningen ons niets (twee snaren in de bet. van mnl. twee peren, bonen, etc. nergens elders aangetroffen).

144 aldermeest hier: allerhoogst?

[p. 159]

145

Lof tresoor der saligher minne¹⁴⁵

 

Lof Coninginne

 

Lof die ontloock der Godtheydt keest¹⁴⁷

 

Sijt mijn volleest¹⁴⁸

 

Godts alder liefste reynste vriendinne

150

Gods Keyserinne

 

Salich beschudt voor alle tempeest¹⁵¹

 

In uwen handen beueel ick mijnen gheest

 

Dat ick mach comen ter glorien inne

 

Dat bid ick met oodtmoedighen sinne.

 

 

155

Iesus Christus ons alder behòedere /

 

Eerwaerde Moedere

 

Wilt voor ons bidden ter lester huere

 

U eyghen Sone / ons Godt ons broedere

 

Der gratien voedere¹⁵⁹

160

Dat hy ons verleene zijn rijcke puere

 

Reyn edel fluere¹⁶¹

 

Der ghenaden oueruloedere¹⁶²

 

Noydt gheene goedere¹⁶³

 

Is hy tot elcken creathuere

165

O blomme alder soetste van ghuere

 

Om v te louene ben ick een spoedere¹⁶⁶

 

Lof wijse vrouwe / noydt gheen vroedere.¹⁶⁷

 

 

 

⁺ Amen hemelsche suyver reyne¹⁶⁸

 

Neempt in dancke mijn salutatie¹⁶⁹

170

Touwer waerdicheyt clare fonteyne¹⁷⁰

145 tresoor Zie de aant. bij r. 8.

147 die ... keest, eig.: die het merg der Godheid ontsloot, dus: die het aanzijn gaf aan; - ontloock ontsloot, het aanzijn gaf; - der Godtheydt keest eig.: het merg der Godheid, hier een rhetoricale omschrijving voor Christus.

148 volleest hulp.

151 beschudt beschutting; - tempeest storm.

159 voedere hier: schenker; - puere Hier een epitheton ornans zonder nauwkeurig te bepalen inhoud, zoveel als: heerlijk.

161 *fluere bloem.

162 *oueruloedere die doet overvloeien (van)?

163 Eig.: nergens een betere (t.w. die de mensen gunstiger, genadiger gezind is); voor goeder als comp. v. goet zie WNT V, 298, waar o.a. verwezen wordt naar Coornhert 1, 272d), hier in verband met r. 164: allergenadigst.

166 spoedere ijveraar; het woord spoeder is in het mnl. uiterst zeldzaam, Verdam heeft slechts één plaats opgetekend; (in rederijkerstaal maakt het in de typisch-rhetoricale omschrijving een spoeder sijn + oorz. voorw.) carrière.

167 noydt gheen vroedere allerwijste.

+ B 8 r^o

168 suyver reyne als samenkoppeling gebruikte, in betekenis vervaagde eretitel voor Maria.

169 Neempt in dancke stereotiepe captatio benevolentiae, die hier ondoordacht, want als gericht tot Maria minder gepast, uit kracht van gewoonte is ingelast; - salutatie hetzelfde als saluyt (r. 12), groet, begroeting, t.w. in de kunstige vorm van een lofdicht.

170 Touwer waerdicheyt tot Uw eer; - fonteyne zie de aant. bij ABC van Maria r. 2.

[p. 160]

 

Heb ickt ghewrocht by uwer gratie

 

Vercorene iont my doch de spatie¹⁷²

 

Eer dat de doodt mijn herte beswaert

 

Noch te louene uwe iubilatie¹⁷⁴

175

In meer singhen dijns lofs schoon rooseghaert¹⁷⁵

 

Sijt mijns behoudt / ter laetster vaert¹⁷⁶

 

Dat ick dan comme ter glorien stede

 

Ende by v blijue dienaere vermaert¹⁷⁸

 

Reyn bouen alle reynelijckhede¹⁷⁹

180

Oirlof sonder oirlof neem ick hier mede¹⁸⁰

 

Ontfermt mijns Maria / ick en gheerne niet el¹⁸¹

 

Vercoorne moeder aenhoordt mijn bede

 

Ende hen allen die in reynder zede¹⁸³

 

Roeren v lof / brengtse alsoe wel¹⁸⁴

185

Eewich in glorien / Emanuel.¹⁸⁵

172 spatie tijd.

174 iubilatie heerlijkheid, zaligheid.

175 In ... lofs in (nog) meer lofzangen (voor de willekeur in de afwisseling van dijn en u(w) t.o.v. Maria zie J.A. Vor der Hake De aanspreekvormen in het Nederlandsch enz. (Utrecht 1908) bl. 194; - rooseghaert Zie voor deze tamelijk frequente benaming van Maria Salzer S. 184.

176 mijns behoudt Men zal wel moeten lezen mijn behoudt of anders mijns gehoudt; - ter laetster vaert op de laatste reis, bij het sterven.

178 dienare vermaert als (Uw dienaar) bekend gemaakt, geprezen? Of is dienaere corrupt en heeft er oorspronkelijk een woord gestaan voor Maria? (dierne = ancilla misschien?).

179 *reynelijckhede reinheid.

180 Ik eindig hiermee zonder afscheid, t.w. een definitief vaarwel van Maria?

181 gheerne lees ghere begeer.

183 in reynder zede op zuivere wijze, t.w. met een oprecht hart.

184 Roeren aanroeren, vermelden; - alsoe wel evenzeer.

185 Emanuel eig. God met ons, een naam voor Christus, door de engel in de droom aan Jozef voorgeschreven, vg. Matth. 1, 23. De Roovere heeft hem hier blijkbaar gedachtenloos gebruikt, want het is zeer onwaarschijnlijk, dat nu aan het slot van dit Marialof plotseling Christus zou worden aangeroepen; en van een overdracht van deze naam op Maria is overigens in de M.E. uiteraard nergens sprake. Moeten we misschien verstaan ‘van Emanuel’: in de heerlijkheid van Christus, d.i. de hemelse heerlijkheid? Of is Emanuel niet als naam bedoeld, maar als waardige slotformule: ‘God met ons’?

⁺Lof van Maria

Lof weerde Maria schoon sterre schoone¹
Eewich gheduerich aen tshemels throone²
Ende sonder veranderen gheuende schijn
De goddelijcke sonne / de hooghe croone⁴
Die soete drijvoudicheydt in persoone

+ RW K 3 v^o

1 sterre De benaming Ster voor Maria - niet zoals thans vrijwel uitsluitend als Stella maris, maar ook als Morgen-, Avond-, Hemel-, Leid-, wereldster en Ster van Jakob - was in de middeleeuwen uitermate geliefd, vg. MK bl. 114 e.v. en de daar genoemde lit.

2 gheduerich standvastig.

4 croone lichtkroon.

[p. 161]

 

Welcke Sonne / der sonnen hoochst moet zijn

 

Aen hem ontfinck dat lichten dijn⁷

 

Als sterre vol gratien sonder gronden

 

Want de sonne des Triniteyts diuijn⁹

10

Puer dalende in dijn suyuer schrijn¹⁰

 

De Sone barende bouen conden¹¹

 

De Sonne gheuonden / alder hoochst ghesticht

 

By goddelijcke crachten ghebaerst ontfaen¹³

 

Lof Sterre die aen de sonne naempt licht

15

Wten welcken de sonne is opghestaen¹⁵

 

 

 

Lof sterre wt Jacob hooghe verheuen¹⁶

 

⁺ Daer de Prophete af heeft gheschreuen¹⁷

 

Wiens rijsen dbehoedt der menschen sy¹⁸

 

Lof Sterre der Coninghen nieu beseuen¹⁹

20

Wiens claerheyt / wiens schoonheyt / wiens licht wtgheuen

 

Wiens nederhede / dijn comparatie sy²¹

 

Noydt meerder nieuwicheyt / noyt meerder cry²²

 

Noydt sterre soe nedere / noydt sulck proffijt²³

 

Roepen wy om troost, ghy zijt ons by²⁴

25

Hopen wy volmaecktelijck talder tijdt

 

Lof eewighe sterre ghebenedijdt

7 ontfinck versta: (gij) als sterre vol gratien etc. ontving Uw licht van hem (t.w. de goddelijke zon). Of is er iets corrupt in deze zin? Trouwens de gehele pericoop tot en met r. 13 loopt niet: er ontbreekt een verbum finitum.

9 sonne des Triniteyts Versta de Drieëenheid? Zie voor de opvatting, dat Maria de Drieëenheid ontving M. Kerstl. bl. 164, waaraan toegevoegd kan worden Salve Regina in Oudvl. e.a. ged., uitg. Carton bl. 29: ‘Eighin woenst der triniteit’ en ‘Tempel der drievoudichede’, welke namen althans daarop kunnen slaan; misschien betekent ‘Sonne des Tr.’ echter alleen: goddelijke kracht der Drieëenheid.

10 schrijn hier: schoot.

11 bouen conden onzegbaar.

13 ghebaerst gebaard (ghebaerst ontfaen: proteron husteron).

15 Deze voorstelling berust op de primitieve neiging om chronologisch op elkaar volgende zaken causaal op elkaar te betrekken; omdat de morgenster aan de zonsopgang voorafgaat, zou deze ster de zon hebben voortgebracht (zie MK t.a.p.). In ons gedicht komt de M.E.se liefde voor paradoxie er nog bij: de ster (Maria) die haar licht ontving van de zon (de Godheid) brengt tevens de zon (Christus) voort.

16 Zie voor de ster van Jakob de profetie van Bileam in Num. 24, 17, vg. MK bl. 200; voor de toepassing op Maria Salzer S. 35 ff.

+ K 4 r^o

17 de Prophete t.w. Bileam (zie de aant. bij r. 16).

18 dbehoedt men verwacht dbehoudt, maar wellicht lagen de bett. van deze woorden niet zover uiteen.

19 Zie voor het verband van Bileam's profetie aangaande de ster van Jakob en de ster, die de Wijzen in het oosten zagen MK bl. 200 e.v.; - nieu beseuen nieuw (t.w. de ster, vg. MK t.a.p.).

21 nederhede Volgens de algemene opvatting ging de ster de Wijzen vóór laag bij de grond, vg. MK bl. 205; - *comparatie eig.: gelijkstelling (van compareren = gelijkstellen), hier de grond van de gelijkstelling (de vier eigenschappen in r. 20-21 vormen de grond van -, ze motiveren de ‘comparatie’ van de ster met Maria.

22 cry Vg. de benaming, of liever de omschrijving van Maria met ‘der zondaren cry’ (MNW III, 2091), d.i. de ‘leus’ der zondaren, de persoon, op wie ze zich kunnen beroepen.

23 sterre soe nedere Zie de aant. bij r. 21 en voor Maria's nederigheid MK bl. 32.

24 Voorw. bijzin bij Hopen wy (r. 25).

[p. 162]

 

De werelt wijt // heeft claerheydt ghesicht²⁷

 

By v exemple omme tsduechts vermaen

 

Lof Sterre die aen de Sonne naempt licht /

30

Wten welcken de sonne is op ghestaen

 

 

 

Lof Sterre daer der sonnen schoonheit doorvloeyt

 

Lof Sterre vol goddelijcker wijsheyt vroedt

 

Lof Sterre vol soeter Jubilatie

 

Lof Sterre wiens name ons weten doet³⁴

35

Licht gheuende commende in ons ghemoet³⁵

 

Des auonts in soeter visitatie

 

Voorghaende der sonne / des lichts formatie³⁷

 

Ontfanghende / ende ons daer mede beraeyende /³⁸

 

Tsghelijcx ghy Maria zijt comparatie

40

Den auondt der sonnen by v tslichts gratie

 

Af doende / ende puer vertroosten zaeyende^40-4141

 

Lof sterre voorhaeyende // puer ongheswicht⁴²

 

Om alder gratien / lof goddelijck graen⁴³

 

Lof sterre die aen de sonne naempt licht

45

Wten welcken de sonne is op ghestaen.

 

Princersse.

 

Maria Sterre lichtende claer

 

⁺ My duyster verblinde verlichten helpt

 

Helpt my, om commen int hemelsch licht daer

 

Alle duyster donckerheydt is ghestelpt.

27 ghesicht part. praet. van sichten maaien, hier fig. (vg. ons oogsten): verwerven, verkrijgen? Of moeten we lezen: claerheydts.

34 wiens name t.w. Lucifer (= Lichtdrager, vg. Lichtgheuende in r. 35); zie voor Maria als Lucifer, Avond- en Morgenster MK bl. 114-5.

35 in ons ghemoet ons tegemoet, op onze weg; - visitatie begroeting.

37 formatie hier: eigenschap? Of met vage betekenis en slechts dienend ter omschrijving (des lichts formatie = licht)?

38 beraeyende bestralende; - zijt comparatie zijt gelijk te stellen.

40-41 der ... doende Ook hier mankeert er wat aan de zin; we kunnen die toch niet zo verstaan, dat de ster Maria door haar licht de zon doet ondergaan of verduistert? Dat zou blasphemie zijn. Of bedoelt De Roovere, dat haar milde glans evenals de avond de mensen verkwikt na het branden van de zon gedurende de dag? In dat geval zou de zon ongunstig zijn voorgesteld en dat past niet bij de voorstelling van Christus of de Godheid als de zon.

41 zaeyende verspreidende, brengende.

42 *voorhaeyende (= verhaeyen naar iemand verlangen (Belg. Mus. 9, 150)? Of = haeyen koesteren (Kil.)? Toch niet: vooroverbuigende, naar ons toegekeerd hangende (MNW op Hayen, bet. 1)? - ongheswicht onbezweken (deze bet. niet in MNW en WNT).

43 graen Hoewel Maria wel graankorrel wordt genoemd (Salzer S. 305), zal hier de algemeen gangbare afgeleide betekenis van juweel, puik, enz. bedoeld zijn.

+ K 4 v^o

[p. 163]

⁺Maria ghecompareert bijder roose

Alle de bloemkens diemen siet
Nv spruyten groot oft cleyne
Ende en hebben een twint ghelijckens niet³
Bij der Roose alleene
Ende soe ist metten santen ghemeene⁵
Die in hemelrijck Gods lof aenhooren
Daer is Maria als Rooze reene⁷
Bouen alle Enghelen / Heylighen wtuercoren.⁸
Al dat van moedere is gheboren
Ter noodt onder haren mantele vlucht¹⁰
Dees willen wy minnelijck tsegghene sporen^11
+ Lof Roose ghebenedijde vrucht.

Van allen bloemen de medecinaelste¹³
Datte is die edel Roose
Dus is Maria die principaelste¹⁵
Beschudt voor allen noose¹⁶
Want bouen alle text oft gloose¹⁷
Is sy ghegroeyt in glorien
Ghebruyckende sonder tijdt oft poose¹⁹
In eeuwelijcker memorien²⁰
O Maria verheuen bouen alle Ciborien²¹
Daer de helle gheheelijck voren ducht
Men mach wel segghen in uwer victorien
Lof Roose ghebenedijde vrucht.

Gheen bloeme en is soe lief om schouwen
Noch soe vriendelijcke van coluere
Dus is Maria Bouen allen vrouwen

+ RW H 8 r^o

3 Zijn absoluut niet te vergelijken met, hebben niets gemeen met (ghelijkens part. gen. afhank. van twint); - Ende en Lees En.

5 santen ghemeene alle heiligen.

7 Zie voor Maria als Roos bl. 155 de aant. bij Een andere Maria Lof r. 51, vg. ook Rooseghaert ald. r. 175 en Rosier in Lof van Maria, beg. Salve Maria r. 34 en Lof van Maria daer de groote letteren enz. r. 46.

8 Het verband en het rhythme eisen, dat we Enghelen schrappen.

10 Zie voor het motief van Maria als Mater Misericordiae, die de gelovigen beschut onder haar mantel, Timmers No. 1105-7, bl. 495 e.v.

11 sporen ons best doen, trachten, streven.

+ H 8 v^o

13 medicinaelste (genees)krachtigste.

15 principaelste voornaamste, aanzienlijkste.

16 noose letsel, kwaal.

17 gloose commentaar, toelichting (text oft gloose eig.: tekst of uitleg, hier: alle dingen, alles).

19 poose tussenpoos, onderbreking? Of hier zonder meer een synoniem van tijdt? (sonder tijdt oft poose zonder einde, eeuwig).

20 In lees Der? (men verwacht bij ghebruycken een genitiefconstructie).

21 Ciborien Zie voor de vergelijking van Maria met een hostievaas de aant. bij Aue Aduocate Aduerterighe r. 9.

[p. 164]

 

De alder heylichste creatuere

 

Vol minnen ende van soeter guere

30

Daer wy haer hertelijck troost by vaten³⁰

 

Inde middele / tsaet van goude puere

 

Dats therte vol bernender charitaten

 

Ghelijck de Roose vry coempt te baten

 

Hem die quelt by hittigher sucht³⁴

35

Soe coelt Maria alle sondighe staten³⁵

 

Lof Roose ghebenedijde vrucht.

 

Princersse.

 

Maria roode Roose ghebenedijdt

 

Moedere zijnde van onsen Heere

 

Die Coninghinne der glorien zijdt

40

Gheduerich / faelgierende nemmermeere⁴⁰

 

⁺ Ick bidde v oodtmoedelijck seere /

 

Dat ghy ons wildt bijstaen ter noodt

 

Dat elck onslieder ten besten keere

 

En ontdolen moeten die eewighe doodt⁴⁴

45

Ghy hebt de macht schoone roose roodt

 

Neempt onslieden in hoeden op uwen plucht⁴⁶

 

Want saligher bloeme Godt noydt gheboodt⁴⁷

 

Lof Roose ghebenedijde vrucht.

30 by vaten onder verstaan.

34 quelt lijdt; - by hittigher sucht aan koorts?

35 staten toestanden.

40 faelgierende in de steek latende.

+ J 1 r^o

44 ontdolen ontgaan (in gunstige en transitieve zin niet in MNW); - moeten constructio ad sensum: elck is een meervoudig begrip.

46 op uwen plucht onder uw toezicht.

47 gheboodt schiep.

⁺Lof van Maria bijder lelie

Dijn macht / dijn prijs / dijn lof / dijn weerde
Dijn preuilege eewich ende vrij
En mach vollouen hemel noch aerde
Ey lacen wat salt dan wesen van my
Want soe heeft hem Godt vernedert in dy
Jae in dijn maechdelijck lichame claer

+ RW L 3 v^o

[p. 165]

 

Dat hy sonder mensche gheen Godt en sy

 

Noch mensche sonder Godt voorwaer^7-8

 

Doch en is de Godtheydt / dats openbaer

10

De menscheydt niet / te gheenen sinne

 

Noch de menscheyt en is verre noch naer

 

De Godtheyt niet / hoement beghinne

 

Door tverwonderen van desen biedtmen dy minne /¹³

 

Maria segghende met blijden schijne

15

Lof Lelye doorvloeyende medecijne.¹⁵

 

 

 

Godt ende mensche / dese twee zijn een¹⁶

 

Persoon / nochtans natueren twee

 

Onvermindert elcx deel / ende wesen reen

 

Euen gheweldich emmermee

20

Ende du zijdtst de Lelie witter dan snee²⁰

 

Door wien dit groote wonder ghevloeydt // es

 

Ghelijck als vander hoochster zee

 

Alle aerdtrijcke versch ende bespoeyt // es

 

Het goudt van charitaten ons ghegroeydt // es

25

In dy / dat al ons sieckte veriaecht heeft

 

Tleuen nu bouen de doodt ghebloeydt // es

 

Want deewighe sonne dy bedaecht heeft²⁷

 

⁺ Tverloren is vonden by v die maecht // bleeft

 

Ende Moeder wert / net sonder pijne²⁹

30

Lof Lelie doorvloeyende medecijne.

 

 

 

De Olye van Lelyen die doordrinckt

 

Tgheswelsel van alle quade humueren³²

 

Maer ghy Moeder / ghy zijdt die olye schinckt³³

 

Der ontfaermherticheydt allen creatueren

7-8 De Roovere bedoelt, dat Christus waarachtig God is en waarachtig Mens, dat de twee naturen in één persoon zijn verenigd.

13 Door ... desen uit verwondering hierover.

15 Lelye Zie voor deze Marianaam bl. 154, de aant. bij Een andere Maria Lof r. 41.

16 e.v. Hier volgt een soort parafrase van het Chalcedonense, zoals men dat terugvindt in het Symbolum Athanasianum, door De Roovere verwerkt in zijn spel Quicunque vult salvus esse.

20 zijdtst een curieuze vorm, t.w. de meervoudsvorm zijt + enkelvoudsuitgang st (die zelf weer secundair is, vg. Van Helten par. 208, bl. 280); zie voor deze e.a. overeenkomstige vormen Lubach bl. 64.

27 bedaecht beschenen, verlicht.

+ L 4 r^o

29 sonder pijne Zie voor de pijnloze geboorte MK bl. 109 e.v.

32 *gheswelsel opzwelling; - humueren vochten.

33 olye der ontfaermherticheydt in de oudere symboliek = Christus, getypologeerd door de olie der barmhartigheid, waarom Seth op Adam's verzoek uittrok naar het Paradijs; later wordt de olie mariologisch betrokken op de zelfstandig door Maria geschonken genade.

[p. 166]

35

Gheen medecinaelder / gheen meerder van cueren³⁵

 

Gheen hoogher van aerdtscher weelden rijsende³⁶

 

Gheen bloeme op aerden soe crachtich van guere /

 

Gheen suyuerder in ghetempertheden prijsende³⁸

 

Gheen plante en is sulck soetheydt wijsende

40

Gheen spruyte en is soe confortatijf⁴⁰

 

Gheen soeter en is meer den hongher spijsende⁴¹

 

Want ghy Maria / troost siele ende lijf

 

Ghy zijdt de Lelye ons leedts verdrijf

 

Door wyen Godt verkeerde water in wijne⁴⁴

45

Lof Lelye doorvloeyende medecijne.

 

Princersse.

 

Der hemelen / der Enghelen vrouwe

 

Der hellen ghebiedighe tallen termijne⁴⁷

 

Ontfermt mijns alder ghetroutste trouwe

 

Reyne Lelye doorvloeyende medecijne.

35 medecinael geneeskrachtig; - van cueren zoals men het wenst, begeert.

36 van aerdtscher weelden in aardse heerlijkheid (Deze lof is geinspireerd door Matth. 6, 28, Luc. 12, 27.

38 ghetempertheden de juiste middelmaat, harmonie der eigenschappen; - prijsende De participiumvorm bevreemdt, men verwacht: te prijzen.

40 confortatijf versterkend.

41 en is lees ende (schrijffout onder invloed van en is in r. 40?); - hongher lees hongheren hongerige (Of mogen we hier een onverbogen vorm veronderstellen?).

44 t.w. op de bruiloft te Kana, vg. Joh. 2.

47 termijne tijd.

⁺Lof van Maria

Lof bijder aerden dalder oodtmoedichste¹
Lof bijder locht reynste bouen maten
Lof bijden watere dalder behoedichste^3
+ Lof bijden viere vol charitaten⁴
Daerde en ontseydt gheenderhande staten⁵
Dwater dwaedt alle vuylicheyt reyne⁶

+ RW C 3 r^o

1 oodtmoedichste nederigste (toegepast op de aarde én op Maria, die in dit refrein bij de aarde vergeleken wordt (let op de stok!), ofschoon r. 1-12 van strofe 1 zouden doen verwachten, dat de vergelijking zich zou gaan uitstrekken tot alle vier de elementen, t.w. aarde, lucht, water, vuur (hier in ongewone volgorde opgesomd, i.p.v. aarde, water, lucht en vuur, zoals in r. 5-8), want de eigenschappen, die hier worden toegeschreven aan locht, watere en vier gelden ook voor de H. Maagd, ja zijn met het oog op haar bedacht of zo geredigeerd.

3 dalder behoedichste die het meest behoedt, beschermt (deze actieve bet., die voor rhetoricale deverbatieve adjectiva op -ich de gewone is, niet in MNW).

+ C 3 v^o

4 charitaten liefde.

5 en ontseydt gheenderhande staten verwerpt niemand.

6 dwaedt wast.

[p. 167]

 

De locht coempt den lichte te baten⁷

 

Ende tvier purgeert al groot en cleene⁸

 

Och alle Elementen ghemeene⁹

10

Wercken natuerlijck werck by confirmatien¹⁰

 

Maer ghy Maria voorsien alleene¹¹

 

Vloeyt bouen natuere / ende al vol gratien¹²

 

In v zijn alle de comparatien¹³

 

Diemen opter aerden soude moghen versieren¹⁴

15

Dies seg ick tot uwer iubilatien¹⁵

 

By recordatien // om v verchieren¹⁶

 

Lof aerde oodtmoedich / God soons logieren.¹⁷

 

 

 

En by ghelijcke / te nopene // v

 

Maria dalder oodtmoedichste woordt^18-19

20

Want daerdtrijcke dede hem opene // v²⁰

 

Ende ghy brocht onsen behoudere voort

 

Dwatere en heeft dit niet ghehoordt²²

 

De locht en was niet bequame tot desen

 

Tvier was veel te cranck ghestoort.²⁴

25

En de waerheyt is vander aerden gheresen²⁵

 

Dus zijdy met rechte dan wel ghepresen

 

Bijder aerden / want ghy zijt van aerden ghewrocht²⁷

 

Ende Godt heeft v die weerde bewesen

 

Hem menschelijck als aerde / aen u ghecnocht²⁹

30

Gheen ander Elementen hier toe ghesocht

 

Dan ghy aerde / oodtmoedichste van manieren³¹

7 te baten te hulp (versta: door toevoeging van lucht, w.i. zuurstof, wordt het licht sterker).

8 purgeert zuivert.

9 alle ... ghemeene alle.

10 by confirmatien volgens de bevestigingen, zoals bevestigd wordt, zoals men bevestigd ziet? Of: krachtens goddelijk besluit, bevestiging, ordening?

11 voorsien (daartoe) voorbeschikt?

12 vol gratien herinnering aan het ‘gratia plena’ van de Engelse groet.

13 comparatien vergelijkingen.

14 opter met betrekking tot de; - versieren uitdenken.

15 iubilatien lof (deze bet. niet in MNW).

16 by *recordatien door een opzettelijke vermelding (vg. Godefroy op Recordation: mention, mémoire, souvenir); - om u verchieren om U te verheerlijken.

17 aerde De vergelijking van Maria bij de aarde, als maagdelijke akker, waaruit Christus, de tweede Adam, voortkwam, was in de M.E. zeer geliefd, vg. Salzer S. 4 ff; - logieren verblijfplaats.

18-19 De tekst is waarschijnlijk corrupt, er ontbreekt een verbum finitum; of moeten we lezen is te nopene en kan is in een dergelijke constructie in rederijkerstaal ontbreken? De bedoeling zal geweest zijn: Terecht slaat op U (past op U) het nederigste woord (t.w. aarde).

20 Een herinnering aan het op de Incarnatie betrokken Rorate celi van Jes. 45, 8: 'Druypt gy hemelen van boven af, ende de aerde opene haer'.

22 dit t.w. het woord van Jes. 45, 8.

24 te cranck ghestoort te pover, ijl van substantie? (van storen, ofr. estorer = créer, fonder, établir?).

25 gheresen uit-, opgegaan, vg. Ps. 85, 12: ‘De waerheyt sal uyt der aerde spruyten’; dit psalmwoord blijkt dus in de late M.E. ook al mariologisch te zijn verstaan (aerde = Maria, waerheyt = Christus).

27 want ghy (t.w. Maria als Gods schepsel) zijt van aerden ghewrocht, vg. Gen. 2, 7.

29 als aerde t.w. door de Menswording; - ghecnocht verbonden.

31 manieren aard.

[p. 168]

 

Want v daerde in eewigher glorien brocht³²

 

Noydt was besocht // sulck hoesschelijck vieren³³

 

Lof aerde oodtmoedich / Godt soons logieren

 

 

35

⁺ Daerde is dalder vruchtbarichste moedere

 

Daer ghy met rechte by zijt gheleken

 

Want ghy aerde op aerde / droecht onsen behoedere³⁷

 

Dat dander Elementen moeste ghebreken³⁸

 

Daerde quetst niemandt / noch wil versteken³⁹

40

Maer is een moederlijcxste grondt ghestadichst⁴⁰

 

Soe zijt ghy Maria / want theeft ghebleken

 

Proffijtelijck in duechden altijdts ghenadichst⁴²

 

Nv ben ick om weten recht beladichst⁴³

 

Welck dmeeste is / dat Godt in v daelde⁴⁴

45

Ofdat Godt v / reyn onbeschadichst⁴⁵

 

By hem in zijn eewighe glorie haelde

 

Beyde ist groot / want hy betaelde⁴⁷

 

Met charitaten / doodtmoedichst bestieren⁴⁸

 

Die dopperste / en die meeste Elementen paelde⁴⁹

50

Ende niet en faelde // door dobedieren⁵⁰

 

Lof aerde oodtmoedich / Godt soons logieren

 

Prinche.

 

Prinche / tvier / dwater ende oock de lucht

 

Wercken in daerde / maer de aerde in hem niedt^52-53

 

Daerde draecht ons een smakelijcke vrucht

55

Ende onsen ooghen / sy schoon coluer biedt

 

Onsen geuoelen bequamelijckheyt gheschiet⁵⁶

32 u t.w. Maria; - daerde Christus, de Mens geworden God.

33 Nooit was zo'n heerlijk feest gevierd, t.w. als dat ter herinnering aan de Menswording, hier herdacht op Quatertemperwoensdag met de Gulden- of Rorate-mis en de dramatische vertoning van de Boodschap (vg. Het Kerstfeest bl. 126), want naar aanleiding van deze dag met zijn symboliek van Maria als de Aarde zal De Roovere wel dit Marialof hebben gedicht.

+ C 4 r^o

37 aerde (Maria) op aerde (het element), scil. levende.

38 ghebreken ontgaan, niet ten deel vallen.

39 versteken versmaden, verstoten.

40 moederlijcxste hier: meest koesterend, liefderijk.

42 Versta: Proffijtelijck in duechden, altijdts ghenadichst (Proffijtelijck nuttig, geestelijk nut afwerpend).

43 *beladich verlangend.

44 Welck dmeeste is wat het hoogste is t.w. enz.

45 *onbeschadich = onbeschadet ongeschonden.

47 Beyde ist elk van beide is; - betaelde vergold.

48 charitate goddelijke liefde; - bestieren leefwijze, levensgedrag.

49 dopperste en die meeste de hoogste, t.w. aarde, water, lucht en vuur; - paelde afpaalde, afgrensde (t.w. van elkaar?).

50 En niet in de steek liet om hun gehoorzaamheid? (Men bedenke, dat de dichter hierbij het oog had op Maria).

52-53 Versta: water, lucht en vuur doen ook hun werking gevoelen in de aarde, maar blijven zelf vrij van inwerking door de aarde.

56 bequamelijckheyt behaaglijkheid.

[p. 169]

 

Onse ooren hooren menighe melodije

 

Ons riecken / men bloemkens in specie siet⁵⁸

 

Dit en was in de ander elementen niet

60

Oock leuet al byder aerden baelgie⁶⁰

 

Menschen / Voghelen / Visschen ende dieren

 

Daer ick v by ghelijcke / o schoone Marie

 

U heerschappie // cant al allegieren⁶³

 

Lof aerde oodtmoedich Godt / soons logieren.

58 Versta: men siet ons bloemkens in specie riecken; specie lees specien (of is specie zelf een meervoudig begrip?) soorten.

60 baelgie heerschappij, macht.

63 allegieren? De normale betekenis: argumenten aanvoeren, bewijzen, past hier slecht. Misschien is te vergelijken Gentse Sp. bl. 353 (uitg. Van Dis en Erné) waar allegieren zoveel moet betekenen als ‘met raad terzijde staan’.

⁺Lof van Maria

Alsoe een mast int woudt is bloeyende¹
Hoochst allen boomen onghelijckelijck²
Alsoe waert ghy Maria groeyende
In allen duechden hoochst dat blijckelijck^3-44
Ghy zijt die mast die onbeswijckelijck
⁺ Streckt vander aerden in tshemels stede
Lancx doore ghesneden net ende rijckelijck⁷
Metter saghe van Gods voorsienichede⁸
Ghedeylt in tween / met volder vrede
Als leedere / tonsen alder ghewinne¹⁰
De tranen ghenaempt (lof hem diet dede)¹¹
Deene Charitate / ende dandere Minne¹²

+ RW F 5 r^o

1 mast den. Zie voor de vergelijking van Maria met een boom, i.c. de boom van Dan. 4, 7 e.v., reeds in de patristische literatuur symbool van Maria's deugden (Salzer S. 302) de aantekening bij Roouers Schaeckspel r. 12.

2 Hoochst adv. bij bloeyende (bloeien verschilt bij De Roovere en wellicht in zijn tijd in het algemeen niet zo veel van groeien; in het Lof van den H. Sacramente verwisselen sommige redacties beide werkwoorden, blijkbaar zonder veel nadeel voor de tekst); - onghelijckelijck niet te vergelijken met.

3-4 Zie de aant. bij r. 1.

4 dat lees dats.

+ F 5 v^o

7 lancx in de lengte; - net precies; - rijckelijck op een schone wijze.

8 De vergelijking van Gods Voorzienigheid met een zaag is mij niet van elders bekend.

10 Het beeld van de ladder als symbool van Maria, gewoonlijk gebaseerd op Gen. 28, 12-13 (de ladder die Jakob zag in de droom, welks einde in de hemel reikte en waarlangs engelen zich op en neer bewogen, vg. Salzer S. 536 ff) schijnt hier zelfstandig ontwikkeld te worden uit de voorstelling van Maria als boom; de bijbelse voorstelling van de laddersymboliek blijkt uit de 3^e strofe.

11 tranen lees tramen, bomen, balken, t.w. de twee opstaande bomen.

12 Charitate - Minne liefde, resp. van God en de mens uitgaande? Het beeld van de ladder Jakobs wordt altijd zó uitgewerkt, dat daarlangs enerzijds God afdaalde tot de aarde en anderzijds de mens opsteeg ten hemel.

[p. 170]

 

Hooghe streckende ten hemel inne

 

Dies seg ick haer die ons noydt en faelde¹⁴

15

Lof Leedere daer Christus in minnelijck daelde.¹⁵

 

 

 

Seuene sporten heb ick gheuonden¹⁶

 

Dies men v kendt een leeder reyne¹⁷

 

Deerste heedt Schouwinghe van sonden¹⁸

 

Want Gabriel die vandt v alleyne¹⁹

20

Voort Schaemelheyt van sinnen ghemeene²⁰

 

Want Dsenghels groeten v wonder dochte²¹

 

Heylighe vreese ghebrack v noydt gheene²²

 

Dies dEnghel v trooste met woorden sochte²³

 

Wijsheydt / ghy vraechdet hoet wesen mochte²⁴

25

Reynicheydt / ghy en hadt noydt mans verkeeren²⁵

 

Onderdanicheydt / tconsent voort brochte²⁶

 

Oodtmoedicheydt / siet hier de deerne ons Heren²⁷

 

Dit is de leedere om vruechts vermeeren²⁸

 

Die int hoochste des hemels / de Gods sone haelde

30

Lof Leedere daer Christus in minnelijck daelde.

 

 

 

Maria van deser stoffen helich³¹

 

Waert ghy als leedere fatsoen ontfaende³²

 

Daer van bouen Gods Enghelen spelich

 

Ende van beneden op waren ghaende^33-34

14 faelde in de steek liet.

15 daer ... daelde waarin Christus nederdaalde (het rusten in Maria's schoot heeft de gedachte aan het afdalen langs de ladder even verdrongen).

16 De zeven sporten van de ladder hebben alle betrekking op die deugden van Maria, die tot uiting kwamen bij de Boodschap.

17 waaraan men U herkent als een echte ladder (bij ‘zeven’ behoeven we hier niet aan getallensymboliek te denken).

18 Schouwinghe het schuwen.

19 Zie voor deze voorstelling en de consequentie, die daaruit wordt getrokken MK bl. 24 e.v.

20 Schaemelheyt bescheidenheid (in verband met r. 21 lijkt deze betekenis hier waarschijnlijker dan eerbaarheid; de motivering is immers niet de verbazing over Gabriëls verschijning (als man), maar over zijn groet).

21 t.w. omdat die groet haar te eervol scheen.

22 Zie voor Maria's vrees MK bl. 26 e.v.

23 Vg. Luc. 1, 30: Vrees niet, Maria, enz.

24 Vg. Luc. 1, 34: ‘En Maria zeide tot den engel: Hoe zal dat wezen, dewijl ik geenen man beken?’

25 Vg. Luc. 1, 34 in fine: ... dewijl ik geenen man beken.

26 tconsent de toestemming (vg. Luc. 1, 38: ‘En Maria zeide: Zie de dienstmaagd des Heren: mij geschiede naar Uw woord’).

27 Oodtmoedicheydt De nederigheid van Maria blijkt uit het gebruik van het woord dienstmaagd (‘deerne’) i.p.v. Gods Moeder of iets dergelijks (vg. MK bl. 32).

28 om vruechts vermeeren waardoor de vreugde vermeerderd wordt.

31 stoffen stof, grondstof, materie, t.w. de genoemde deugden.

32 fatsoen vorm (voor de aristotelische opvatting van de verhouding tussen stof en vorm zie de Inleiding (naar aanleiding van het Lof van den H. Sacramente) bl. 43.

33-34 Vg. Gen. 28, 12 in fine: de Engelen Gods klommen daarbij op en neder; - spelich op speelse wijze (de dichter heeft hierbij wel aan de dartele putti in de beeldende kunst van zijn tijd gedacht).

[p. 171]

35

Godt den Vadere zijn ooghen slaende

 

⁺ Op dese leedere soe wel ghedeelt^35-36

 

By comparatie soot noodt vermaende³⁷

 

Heeft thoochste en duyterste in v gheheelt³⁸

 

Noydt leedere soe rijckelijck ghepaercheelt³⁹

40

Daer ons Godt soe crachtelijck baerde⁴⁰

 

Want uwe duechden zijn veel gheiuweelt⁴¹

 

Dies blijft ghy eewelijck de vermaerde

 

Ghy zijt die leedere van wien verclaerde⁴³

 

Jacob / die door den hemel straelde⁴⁴

45

Lof Leedere daer Christus in minnelijck daelde.

 

 

 

Princhersse / de stede was heylich en goedt

 

Daer Jacob de leedere soe chierlijck sach

 

Maer v stede was beter / vol der oodtmoedt

 

Daer Christus als Godt ende mensche in lach

50

Dies wy v louen nacht ende dach

 

Ghy zijdt de Yeuens misdaet betaelde⁵¹

 

Waer by elck kerstene wel segghen mach

 

Lof Leedere daer Christus in minnelijck daelde.

+ F 6 r

35-36 Wellicht een herinnering aan Gen. 28, 13: En ziet, de Heer stond op dezelve (t.w. de ladder).

37 By comparatie vergelijkenderwijs, beeldsprakig uitgedrukt? (Of moeten we lezen By compassie uit deernis met het mensdom?); - soot noodt vermaende omdat de nood er toe dreef, het eiste.

38 thoochste en duyterste (= laagste), versta: hemel en aarde, God en mens; - gheheelt verbonden.

39 ghepaercheelt verdeeld, hier in de zin van geproportionneerd?

40 baerde zich openbaarde.

41 *gheiuweelt gesierd, getooid? Of: als kleinodiën, t.w. kostbaar?

43 verclaerde verlicht werd? Of: gewaagde?

44 die door den hemel straelde (= schoot), een al te vrije weergave van Gen. 28, 12: ... welker (t.w. van de ladder) opperste aan den hemel raakte.

51 de die; - Yeuens misdaet de overtreding van Eva (zie voor de nog al eens voorkomende dubbele genitief-uitgang Kolthoff bl. 40); - betaelde herstelde, goedmaakte.

⁺Lof van Maria

O Maria paysiuel ghestadich¹
Jerusalem tghesichte van vreden²
Tabor toeganck / Oreb beradich³

+ RW G 7 r^o

1 paysiuel vreedzaam.

2 tghesichte lees tghestichte huis; Jeruzalem betekent ‘huis des vredes’; de vergelijking van Maria met Jeruzalem (inz. als ‘Stad Gods’) was in de M.E. niet ongewoon (vg. Salzer S. 377); bij Corn. Everaert vindt men de vergelijking uitgewerkt in een spel Maria ghecompareirt bij de stede van Jherusalem.

3 e.v. De Roovere geeft hier (met één uitzondering t.w. Bethel) een opsomming van een aantal bergen in Palestina met de M.E.'se vertaling of interpretatie van de naam, zoals de bekende bijbelcommentaren die gaven, maar nu toegepast op de H. Maagd. De dichter zal ook dit wel ontleend hebben aan de populair-wetenschappelijke theologische literatuur van zijn tijd, ik bedoel aan de gangbare typologische mariologische handboeken. Dergelijke toepassingen, die een interessante bijdrage vormen tot de ‘godsdienstige aardrijkskunde’ van de middeleeuwen, kent de oudere hymnenpoëzie, op enkele uitzonderingen na, nog niet. Er is daar slechts één berg, die voortdurend met Maria vergeleken wordt, t.w. die van Dan. 2, 34 (vg. Salzer op Berg, MK bl. 127 e.v.); - Tabor berg in het noorden van Palestina, die de vlakte van Jizreël ten oosten begrenst, meermalen gediend hebbend als een soort vesting; volgens een sterk verbreide traditie zou Christus op deze berg zijn verheerlijkt (Dict. of the Bible i.v.); - Oreb Horeb, berg Gods, in de Pentateuch schijnbaar vereenzelvigd met de Sinaï (tussen de golven van Suez en Alkaba), waar Mozes de wet der stenen tafelen ontving, vg. Exod. 16, 1; - beradich tot bijstand bereid.

[p. 172]

 

Bethel Gods huys / Or lucht duergleden⁴

5

Oliueten ontfermich van zeden⁵

 

Libanus suyuer / Carmely vol gratien⁶

 

Hebal ghebenedijdt noch heden⁷

 

Syna wtganck van temptatien⁸

 

Syon berch van contemplatien⁹

10

Phasga ghifte / Galgala besnijdinghe¹⁰

 

Hermon verscheedt van droeuer natien¹¹

 

Ephraym wasdom / Abarim duerlijdinghe¹²

 

Nochtans hebt ghy voor alle verblijdinghe

4 Bethel plaats in midden-Palestina, in het noorden van de stam Benjamin; - Gods huys letterlijke vertaling van Beth-el, zo geheten sinds Jakob's droom van de hemelladder (in de M.E. een geliefd symbool van Maria, zie de aant. bij Lof van Maria, beg. Alsoe een mast enz. r. 10); - Or Hor, berg in het schiereiland van de Sinaï, op wiens kruin Aäron stierf (Num. 20, 22 e.v.); - *duergleden? (blijkbaar zoiets als: zoete).

5 Oliueten de Olijfberg ten oosten van Jeruzalem, volgens een oeroude traditie de plaats, vanwaar Christus ten hemel voer; de toepassing op Maria zal verband houden met de gangbare symboliek van de olijf (= Maria).

6 Libanus Libanon; de toepassing van dit gebergte op Maria vindt haar grond in de vertaling van het Hebreeuwse Lebanōn met ‘wit’ of ‘witachtig’, symbool van Maria's zuiverheid (Dict. of the Bible i.v. en Salzer S. 22-3); - Carmely lat. gen. van Carmelus Carmel; de toepassing van dit gebergte op de H. Maagd moet behalve in de ‘vertaling’ t.w. vol gratien (Carmel betekent: vruchtbaar land) verklaard worden uit de geschiedenis en de legende van het moederklooster en de orde der Carmelieten (wijding aan de H. Maagd, bevordering der Mariaverering, typering van de H. Maagd) in de wolk van Elia en de legendarische voorstelling van haar veelvuldig verblijf in de omgeving (Dict. of the Bible i.v.).

7 Hebal een t.o. Gerizim gelegen berg, behorende tot het gebergte Ephraïm. De Roovere verwart de Ebal met Gerizim, want deze is inderdaad ‘ghebenedijt noch heden’, immers de Samaritanen, die daar in de vallei van het oude Sichem wonen, noemen hem ‘de gezegende berg’.

8 Syna N.T.'se spelling van Sinaï, de berg der Mozaïsche wetgeving (zie de aant. bij Horeb r. 3), in de omgeving waarvan het volk Israël kort na de uittocht uit Egypte (de ‘wtganck van temptatien’) geruime tijd heeft vertoefd.

9 Syon een der bergen of liever heuvelen, waarop Jeruzalem is gebouwd. De toepassing van deze berg op Maria zal wel samenhangen met de heiligheid van de Sion als Gods uitverkoren woonplaats (vg. Ps. 2, 6; 9, 12; 14, 7; 20, 3 enz.) en de gelijkstelling van Sion met Jeruzalem (zie de aant. bij r. 2), voorts met de Marianamen ‘Dochter van Sion’, ‘Cypres van Sion’, enz.

10 Phasga Pisga, een hoogte gelegen in het Moabitische, aan de oostelijke Jordaanoever, waarop zich de berg Nebo verheft, vanwaar Mozes het beloofde land aanschouwde (Deut. 3, 27; 34, 1); - Galgala spelling van de Septuagint voor Gilgal d.w.z. wenteling, t.w. van de smaad van Egypte door de besnijdenis.

11 Hermon gebergte in het noorden van Palestina; - verscheedt (einde) van droeuer natien mogelijk zo genoemd, omdat daar de ellendige omzwervingen van het volk Israël door de woestijn een einde namen (natie toestand).

12 Ephraym (= vruchtbaar) gebergte in centraal-Palestina; - Abarim zuidelijk deel van het transjordaanse gebergte (Abarim betekent ‘naar (of: aan) de overzijde’, de vertaling duerlijdinghe (doorgang) houdt daarmee wel verband, maar is dus niet geheel juist.

[p. 173]

 

De ghecroonste vrede in Gods ghesicht¹⁴

15

Lof schoonste stede // op den berch ghesticht.¹⁵

 

 

 

Maria ghy zijt die stede meest

 

Die ons bouen allen steden greyt¹⁷

 

⁺ Inden Vader / Sone / ende heylich gheest

 

Daer is uwen eersten steen gheleyt

20

Noydt berch van sulcker magesteyt

 

Wiens hooghde noydt en was beuonden

 

Daer zijdy een stede volmaeckt voorseydt

 

Soe schoone / tgaet bouen allen conden²³

 

Jerusalems muer met wachters verbonden²⁴

25

Dwelck zijn Gods Enghelen eenpaer ontrent dy²⁵

 

Arphaxas stede / lof sonder gronden²⁶

 

Die tseuentich cubitus hooghe bekent sy²⁷

 

Tsheylichs gheest ghiften hebdy beglent vry²⁸

 

Als gheloontste sede // int eewich licht²⁹

30

Lof schoonste stede // op den berch ghesticht.

 

 

 

Wie sal dien berch dan weder legghen³¹

 

Daer ghy op ghesticht zijt maghet puere

 

Wie sal van stercker gheberchte segghen³³

 

Daerdtsche Paradijs en is maer figuere³⁴

35

En ghy zijt met onghehenden Sauduere³⁵

 

Verheelt op desen berch bequame³⁶

 

Als stede van eewelijcker natuere

 

Vol ende al vol van alder vrame³⁸

 

Lof Stede vry van eenigher blame³⁹

40

Lof Stede vol weelden / stede vol vruechden⁴⁰

14 ghecroonste hoogste? (deze bet. is dan tot dusver niet opgetekend); - ghesicht oog.

15 stede op den berch ghesticht zie Matth. 5, 14, vg. ook Ps. 48, 2.

17 greyt behaagt.

+ G 7 v^o

23 conden In verband met verscheiden andere plaatsen bij De Roovere zou ik i.p.v ‘kennis’ liever vertalen met ‘verwoording’.

24 Zie voor de wachters op Sions muren Jes. 62, 6.

25 Voor de engelen als wachters zie mijn De Wachter in het Rederijkersdrama in Oud-Holland 64 (1949) bl. 170-1, voor engelen als dienaressen van Maria MK pass.

26 Arphaxas stede t.w. Ekbatana, de vesting van Arphaxad, koning der Meden; haar muren waren zeventig ellen hoog en dertig ellen dik, zie Judith 1, 1 e.v.; - sonder gronden eig. ondoorgrondelijk, dus onuitsprekelijk, allerhoogst.

27 zie de aant. bij r. 26.

28 *beglent de betekenis van dit woord in het Lof van den H. Sacramente r. 194, Gheestelijcke Spieghelinghe r. 62 en Everaert 69, t.w. omvamen, bevangen, past hier niet; we moeten hier eerder denken aan: ontvangen.

29 sede deugdzaamheid.

31 wederlegghen verwerpen, verachten.

33 segghen gewagen.

34 Daerdtsche Paradijs Zie voor de geliefde vergelijking van Maria met het paradijs (de hof van Eden) Salzer S. 388 ff, zie ook Roouers Schaeckspel r. 32; figuere vergelijking.

35 Sauduere soldeersel.

36 Verheelt vastgehecht.

38 vrame heil.

39 blame smet.

40 weelden zaligheden.

[p. 174]

 

Lof Stede van peyselijcker name⁴¹

 

Lof Stede vol volcx / dats stede vol duechden

 

Lof Stede vol Inghelijcker iuechden⁴³

 

En getroutste mede // door tsheylichs geest schicht /⁴⁴

45

Lof schoonste Stede // op den berch ghesticht.

 

 

 

Lof Princersse ende Stede reene

 

Sonder ghenoodt⁴⁷

 

⁺ Niemande serf dan Gode alleene⁴⁸

 

Dats Edelheydt groot

50

Staet my by inde ure der doodt

 

Voor de ghehoontste snede // dats thelsche wicht⁵¹

 

Lof schoonste Stede // op den berch ghesticht.

41 van peyselijcker name Jeruzalem betekent immers ‘stad des vredes’.

43 iuechden zaligheden.

44 getroutste lees getrouwste.

47 ghenoodt gelijke.

+ G 8 r^o

48 serf onderworpen.

51 snede figuur, gedaante? (in dat geval verwant aan bet. 13 van Snede, in WNT XIV, 2280).

⁺Lof van Maria

Ten Loue der reynder maghet Marie
In wyens bevrien²
Staen Inghelen ende Ceraphinnen
⁺ Santen santinnen
Ende alle die hemelsche compaingnien⁵
In melodien⁶
Versaempt gheheel ten hemel binnen
Wil ick beghinnen
Van eenen muer inder cantijcken⁹
Daer aen dat blijcken¹⁰
Sonder wijcken
Carteelen diemen niet mach verrijcken.¹²

Lof maechdelijck muer schoon ende claer
Die soe menich iaer

+ RW M 6 v^o

2 bevrien Lees *bevrie eig. rechtsgebied, hier: omgeving? (bevrien = beschermen past minder goed).

+ M 7 r^o

5 compaingnien gezelschappen.

6 melodien vreugde.

9 cantijcken Hooglied. Er is in Hoogl. 8, 10 inderdaad sprake van een muur (die op Maria werd toegepast, vg. Salzer S. 287), maar het is aannemelijker, dat De Roovere het oog heeft gehad op Hoogl. 4, 4, waar gesproken wordt van de toren Davids, want die wordt blijkens het vervolg bedoeld.

10 blijcken zich vertonen.

12 Carteelen tinnen; - niet mach verrijcken zich niet rijker kan denken.

[p. 175]

15

Voorsproken waert / door der Propheten monde¹⁵

 

Soe ons oorconde¹⁶

 

Balaam / die sprack een sterre voorwaer¹⁷

 

Sal rijsen hier naer

 

Wt Jacob / dat waerdy soete blonde¹⁹

20

Reyne van gronde

 

Oock soe sprack van v Malachias²¹

 

Johel / Abyas²²

 

Ende Jeremias,²³

 

Maer alder claerst sprack Esayas.²⁴

 

 

25

Amos de Prophete / seeght desen muer²⁵

 

Was vast gheduer²⁶

 

Van Adyamantsteenen al ghewrocht²⁷

 

Ende wel door cnocht

 

Niet brekelijck teghens stormen stuer

30

Siluer int coluer

 

Lof v die noydt sondighen en mocht

 

Ende die doorvocht

 

De wereldt sonder daer aene sneuen

 

⁺ Dies is v bleuen

35

Sonder begheuen

 

Dye hoochste stede int eewich leuen.

 

 

 

Noch seydt hy desen muer was van semente

 

By Gods consente

15 Voorsproken voorzegd.

16 oorconde betuigt.

17 Balaam Zie voor diens profetie van de Ster uit Jakob de aant. bij Lof van Maria, beg. Lof weerde Maria sterre schoone r. 16.

19 blonde wel op te vatten als donkerblond, zo het hier niet een erenaam is zonder meer.

21 Malachias De dichter heeft wellicht het oog op Mal. 4, 2.

22 Johel Waarschijnlijk doelt De Roovere op een der vele plaatsen in Joël 2 en 3, die op Maria toepasselijk zijn. - Abyas lees Abdyas. In Obadja vs 13 wordt inderdaad een poort genoemd, maar de berg Sions in vs 17 past beter op Maria.

23 Jeremias Het is moeilijk een bepaalde tekst in Jer. aan te wijzen, waarop De Roovere hier doelt.

24 alder claerst Het zal 's dichters bedoeling niet zijn geweest alle profeten op te sommen, wier profetieën op Maria toegepast kunnen worden; ik herinner hier alleen aan de niet door hem vermelde Micha (4, 8) en Hosea (14, 6); - Esayas Inderdaad komen door het gehele boek heen mariologische profetieën voor, maar het ‘alder claerst’ kan evengoed betrekking hebben op de graad van evidentie en dan denkt men natuurlijk aan Jes. 7, 14 en 11, 1.

25 e.v. Amos vg. Amos 7, 7; nadere bijzonderheden ontbreken hier en ik weet ook niet, waaraan ze ontleend kunnen zijn. Het onderzoek wordt trouwens ernstig bemoeilijkt, omdat de dichter niet alleen de symboliek van muur, toren en poort dooreenhaspelt, maar ook de bijzonderheden daarvan - zo ze al niet foutief of onnauwkeurig zijn - heeft ontleend aan andere zaken, zoals de ark des verbonds, voorhof, tempel, ja zelfs van de stad, t.w. het hemelse Jeruzalem.

26 was Lees had?

27 Adyamantsteenen diamant (De Roovere heeft een der weinige plaatsen, waarin de bijbel - echter nooit in verband met een muur, poort of toren - van diamant spreekt, er bij gesleept t.w.v. de in de M.E. geliefde vergelijking van de diamant met Maria (vg. Salzer S. 216 ff).

+ M 7 v^o

[p. 176]

 

Voort beleydt met siluere carteelen³⁹

40

Gheen schoonder Juweelen

 

Een blinckende steen ghaf iuyste prente⁴¹

 

O excellente

 

Als medegaende den anderen deelen

 

Sonder eenich verheelen

45

Van laste / dit waerdy Maghet soet⁴⁵

 

Vol der oodtmoedt

 

Lof hemelsche vloedt⁴⁷

 

Wiens herte noch sin / noydt onduecht bestoet.

 

 

 

Van desen sprack dEuangeliste Jan

50

Dyen heylighen man

 

Dat hy op twelf pilaren staet

 

Dies men beuaet⁵²

 

Tweelf mannen der Apostelen dan^49-53

 

Ghelooft diet can

55

Ende vanden Lamme ons toeuerlaet⁵⁵

 

Lof die voldaet

 

De tweelf artijckelen soot is aen schijne⁵⁷

 

Sonder medicijne

 

Als Tlam Gods / pijne

60

Lijdende was / soe ons leert doctrijne.

 

 

 

Den boeck van Judith seydt dat desen muer was⁶¹

 

Claerder dan glas

 

⁺ Viercant van steenen / ghesaecht / ghemaect⁶³

 

Ende wel gheraeckt

65

Elck juyste staende in zijnen pas

 

Dits gheen ghedwas⁶⁶

 

Lof v wyens wercken waren ghestaeckt⁶⁷

 

Al onghelaeckt

 

Op vier Cardinale duechden reyne⁶⁹

39 carteelen Zie de aant. bij r. 12.

41 Vg. Openb. 21, 11.

45 dit t.w. de blinckende steen? Of de muur? Zie voor de toepassing van de edelsteen op Maria Salzer S. 222 ff.

47 vloedt Zie voor deze naam van Maria Salzer S. 516 (in het mnl. vrijwel alleen uit mystieke teksten bekend).

52 Waaronder men verstaat?

49-53 Vg. Openb. 21, 14.

55 Ende vanden Lamme t.w. de apostelen des Lams (= Christus).

57 soot is aen schijne zoals het blijkt.

61 Dit staat in Judith 1 niet te lezen; wellicht een reminiscentie aan Openb. 21, 18?

+ M 8 r^o

63 Zie Judith 1, 2 e.v., vg. ook Openb. 21, 16; - ghesaecht hier blijkbaar als weergave van ‘gehouwen’.

66 ghedwas dwaasheid.

67 ghestaeckt gebaseerd.

69 vier Cardinale duechden t.w. Matigheid, Wijsheid, Dapperheid, Standvastigheid.

[p. 177]

70

Lof suyuer fonteyne⁷⁰

 

Die ons wt weyne⁷¹

 

Ghebrocht hebt / midts dijnder oodtmoet alleyne.⁷²

 

 

 

Desen muer oorconden Ezechiel

 

Verstaet my wel

75

Heeft tweelf poorten / niet al te cleene

 

Wtgheleydt eene⁷⁶

 

Daer de tweelf gheslachten van Israel

 

In quamen snel^75-78

 

Anders / en isser ghesloten gheene

80

Lof die alleene

 

De Poorte zijdt daer niemant in en mach

 

Dan tgoddelijck ghesach^79-82

 

Lof lichtende dach⁸³

 

Van schoondere dede men noydt ghewach.

 

 

85

Twaelf steenen heeft desen muer beuaen

 

Naer mijn verstaen^85-86

 

Die ick by twaelf steenen bekinne⁸⁷

 

Reyn Coninghinne

 

Dijn soete hooft / heeft een croone ontfaen

90

Sonder vergaen

 

Schoone glorieuse, tsvaders minne

 

Die v inne

 

⁺ Sandt twaelf duechden / door uwe vrucht⁹³

 

O hemelsche lucht,

95

De helle v ducht

 

Lof, hoorighe tsondaers / als hy versucht⁹⁶

 

 

 

Schriftuere seydt / desen muer was dicke

 

Alsoe ick micke

 

Dertich Cubitus ende tseuentich hooch⁹⁹

70 fonteyne Zie de aant. bij ABC van Maria r. 2.

71 weyne ellende.

72 oodtmoet In de middeleeuwen zocht men minder de grond van ons heil in Maria's Fiat (zoals in de huidige R.K. theologie), dan wel in haar nederigheid; zo herhaaldelijk bij De Roovere, vg. ook MK bl. 32.

76 Wtgheleydt uitgezonderd (één poort is namelijk gesloten).

75-78 Vg. Openb. 21, 12.

79-82 Vg. Ezech. 44, 1-2; voor de zeer geliefde toepassing van deze poort op Maria als Moeder Gods zie Salzer S. 26 ff; zie ook Retrograde ten loue van Maria r. 11.

83 Zie voor Maria als (lichtende) Dag Salzer S. 340, 444-5.

85-86 Vg. Openb. 21, 19 e.v.

87 steenen dittografie (zie r. 85)? Stond er oorspronkelijk ‘deugden’ (vg. het vervolg, inz. r. 93)? Of toch: steenen, t.w. edelstenen in Maria's kroon?

+ M 8 v^o

93 door uwe vrucht ter wille van uw Kind?

96 hoorighe hoorderes.

99 Vg. Judith 1, 3; - Cubitus ellen.

[p. 178]

100

Dits claer betooch

 

Daer ick v sterck ghelooue by schicke

 

Teenen sticke^101-102

 

Maria wiens melck dat Christus sooch

 

Die ons noydt looch

105

Wanneer men aen v riep ghenaden

 

Dies weest beraden

 

Om ons ontladen,¹⁰⁷

 

Gods wtuercorene staet ons in staden.¹⁰⁸

101-102 by schicke Teenen sticke gelijkstel, vergelijk.

107 ontladen verlossing, bevrijding.

108 Staet ons in staden help ons

⁺Refereyn ende lof van Maria

O Weertste / o goede // die Godt soe goedede¹
Met hemelscher hoede // ende soe behoedede /
Dat v is bleuen // Gods moede tzijne³
Lof reynste van moede // die noydt en moedede⁴
Van Yeuens bloede // diet al bebloedede⁵
Hebdy ghegheuen // puer medecijne
Ghy zijdt de vroede // diet al bevroedede⁷
By Lucifers broede // die op ons broedede⁸
Bitterlijck sneuen // ende helsche pijne
Want die v voede // noydt niemant en voedede¹⁰
Tot sulcken spoede // want hy v spoedede¹¹
Alleene verheuen // ten hoochsten schijne¹²
Dies zijdt gheschreuen // een goddelijcke schrijne¹³
Bereedt te lauene // alle die mestermen¹⁴
Lof seker hauene // tsondaers beschermen.¹⁵

+ RW K 7 v^o

1 goedede begunstigde.

3 moede moeder (de vorm zonder r t.w.v. het woordenspel met moede in r. 4, wellicht tevens met het oog op moede = wens, verlangen.

4 moedede moe werd, uitgeput raakte.

5 bloede smet; - bebloedede besmette.

7 bevroedede wist.

8 By Het verband tussen bevroedede en Lucifers broede wordt door het gebruik van dit voorzetsel onduidelijk.

10 die v voede t.w. God; - voeden tot hier: bestemmen voor.

11 spoede geluk, heil; - spoedede bevorderde, verhief.

12 schijne toestand.

13 zijdt versta: zijt gij (Het ontbreken van het subject bevreemdt; we moeten toch niet lezen Die zijdt enz.?); - gheschreuen beschouwd als; - schrijne Zie voor Maria als Schrijn de aant. bij ABC van Maria r. 6.

14 mestermen Dit woord komt voor in de Eerste Bliscap r. 1231 in de bet.: disharmoniëren, in De Roovere's spel Quicunque r. 582 als: misbruiken; hier moet het wel betekenen: (op een of andere manier) rampzalig zijn, of misschien falen?

15 Zie voor Maria als Haven des Behouds Salzer S. 527.

[p. 179]

 

Hoe soude ickt schrijuen // het is onschrijuelijck

 

Want v beclijuen // is soe beclijuelijck¹⁷

 

⁺ Dat ghy vrouwe der vrouwen // weert blijft ende zijt

 

Ende wy kattijuen // zijn soe kattijuelijck¹⁹

20

Waere u verstijuen // ons niet verstijuelijck²⁰

 

Wy bleuen in rouwen // teewigher tijdt

 

Voor alle wijuen // noydt gheene soe wijuelijck

 

Wie ons ontblijuen // ghy zijt bijblijuelijck²³

 

Als trouwe der trouwen // diet al bevrijdt²⁴

25

Al v bedrijuen // is sdrucx verdrijuelijck

 

Uwe wechs gherijuen // valt // soe gherijuelijck²⁶

 

Dat in v schouwen // Gods siele verblijdt²⁷

 

Doet op ons dauwen // Gods gratie wijdt

 

Die hier met slauene // in vreesen swermen²⁹

30

Lof seker hauene // tsondaers beschermen.

 

 

 

Hoe wijs / hoe condt // tghaet bouen conden³¹

 

Dijn weerdicheyts grondt // is sonder gronden³²

 

Ten mochte ghedencken // noydt gheen ghedochte³³

 

Noydt sterffelijck mondt // mocht al vermonden

35

Noydt herte bestondt // te gheenen stonden³⁵

 

Tmoeste hem ontsincken // hoe hijt besochte³⁶

 

Noydt schadt noch pondt // en mochte vol ponden³⁷

 

Der gratien vondt // by v gheuonden³⁸

 

Die ons dranck drincken // van glorien brochte³⁹

40

Ghy onghewondt // gheneest alle wonden

 

Ghy ghesondt // doet den onghesonden

 

Sijnder siecheyt mincken // dwelck niemant plochte⁴²

 

Wilt ons beschincken // in daerdtsche crochte

17 *beclijuelijck bestendig.

+ K 8 r^o

19 kattijuen rampzaligen.

20 Versta: kwam Uw kracht ons niet te hulp.

23 ontblijuen in de steek laten; - *bijblijuelijck trouw.

24 bevrijdt beschermt.

26 Uwe wechs gherijuen Wat is hier te verstaan onder wech? Maria's eigen levensweg, levenshouding, waarvan in 't voorgaande inz. de standvastigheid in het bijstaan der ellendigen wordt geprezen? Of soms de pelgrimsweg der mensen en is haar bijstand (gherijuen) op de levensreis voor de mens zo geriefelijk?

27 v schouwen het zien op U; - Gods lees die? (is Gods een schrijffout onder invloed van r. 28?) God kan zich wel verheugen in Maria, maar van Gods siele kan zelfs een rederijker bezwaarlijk hebben gesproken.

29 swermen hier zoveel als: leven (wellicht nog met een bijgedachte aan de menigte).

31 condt vermaard? Of liever = wijs? (In dat geval zonder genitiefobject, wat tot dusver niet was opgetekend, vg. WNT VII, 2, 5242).

32 sonder gronden ondoorgrondelijk.

33 ghedencken doordenken.

35 bestondt versta: bestond het, ondernam het.

36 Tmoeste hem ontsmaken of het ontging hem, het mislukte; - hoe hijt besochte welke moeite hij er ook voor deed.

37 vol ponden de waarde ten volle bepalen.

38 vondt schat.

39 Versta: die ons de dranck van glorien te drincken brochte.

42 Sijnder siecheyt mincken bevrijd worden van zijn ziekte.

[p. 180]

 

Met uwen beghauene // ende moederlijck vermen⁴⁴

45

Lof seker hauene // tsondaers beschermen.

 

 

 

Princersse vredich // en dalder vredichste

 

Pijndt my te grauene // binnen uwen bermen⁴⁷

 

⁺ Ick segghe u sedich // als dalder sedichste⁴⁸

 

Lof sekere hauene // tsondaers beschermen.

44 beghauene toerusting met geestelijke gaven (de inf. als znw. gebruikt); - vermen eig. vormsel toedienen, hier in alg. zin: versterken in het geloof (deze bet. niet in MNW).

47 bermen wallen.

+ K 8 v^o

48 sedich nederig.

⁺Ach alder gloriooste drachte

Ach alder gloriooste drachte¹
die scoonste die goods crachte ije wrachte
Hoe soudic lacen suuer figuere³
v lof vermonden⁴
Daer alle tmenschelyke gheslachte
ende tselfs tconinclyke ghedachte⁶
ja de hoochste wysheijt der natueren
cant nou ghegronden^5-88
Soe groot / soe diep sydy van machte
byden ontfaene dyns barens sachte¹⁰
dat my elc adre van vruechde scuere¹¹
duert oorconden¹²
Och alder excellenste van crachte
dyn vriendelic oghen doch op mij scachte¹⁴
en neemt in dancke dat ick labuere¹⁵
nu ten stonden

+ St fol. 186 v^o (clxxvii v^o)

1 drachte persoon, hier in gunstige zin (vg. MNW II, 369) en op grond van r. 2 nog verbonden met de gedachte aan de voortbrenging (vg. schepsel).

3 suuer figuere reine maagd (zie voor figuere de aant. bij Een andere Maria Lof r. 32).

4 vermonden verwoorden.

6 tselfs lees selfs.

5-8 De zin loopt niet; men schrappe Daer in r. 5 of leze 't nou can ghegronden in r. 8.

8 ghegronden doorgronden.

10 Versta: door Uw goddelijk moederschap? Ik denk bij baren aan de betekenis ‘kind’ en verbind sachte met ontfaene.

11 scuere conj. pro ind., zeer frequent in rederijkerstaal, inz. in het rijm.

12 oorconden vermelden.

14 *scachten richten (uitsluitend bij rederijkers in gebruik, vg. de plaatsen uit Everaert in WNT op Schachten (II), dl. XIV, 186).

15 neemt in dancke neem genadig aan? (zie de aant. bij Lof van den H. Sacramente r. 223); - labuere hier in de ongewone betekenis van geestelijke arbeid verrichten.

[p. 181]

 

Lof onbesmetste vry van sonden

 

int geestelic int werlick en nochtan¹⁸

 

gheen wesen v vollouen en caN

 

 

20

Te recht soe biet v elc saluyt

 

lof slot / lof sluetel lof shemel conduyt²¹

 

lof vrouwe ongrondelic omstaect²²

 

⁺ met inghelen reen

 

Lof die dat sterfelyke fruijt

25

ontsterfelic hebt ghetoghen wt^24-25

 

sterfelic sijnde en niet ghesmaect

 

der hellen ween²⁷

 

Lof tsoons moeder / lof svaders bruijt²⁸

 

lof v ongrondelose virtuijt²⁹

30

diet thoochste en tnederste hebt ghemaect

 

te samen een^30-31

 

Lof sluetel die alle dinck ontsluijt³²

 

lof erue daer ons erue wt spruijt³³

 

ons erue vercreghen ende eruich gheraect³⁴

35

int hoochste leen³⁵

 

Lof alder werlt troost ghemeen

 

die hemel ende erde maect blide en vro

 

ende daer heyden ende kersten op roepen O³⁸

18 werlick en lees werlick of werlicken (met een casus-obliqui-en)? Leest men es i.p.v. en, dan moet men in r. 18 nog die invoegen.

21 slot Maria wordt vergeleken met een slot, dat nimmer is geopend, maar tevens met het slot, dat toegang geeft tot de hemel (zie Salzer S. 93); - sluetel Met een herinnering aan de ‘sleutel van David’ (vg. Jes. 22, 22 en Openb. 3, 7) wordt Maria inz. als ‘hemelsleutel’ (die de hemel opent) in haar middelaarsfunctie geprezen (vg. Salzer S. 549); - shemel lees shemels (emend. Van Eeghem); - conduyt weg, kanaal, zie de aant. bij Aue Aduocate Aduerterighe r. 100.

22 ongrondelic (ondoorgrondelijk) moet wel met vrouwe verbonden worden en niet met omstaect, want daar is het zinloos;-omstaect omringd, omgeven.

+ 187 r^o (clxxviii r^o)

24-25 De zin ontgaat mij. Wellicht zijn deze regels corrupt of heeft wttiën (-trecken) een mij niet bekende betekenis. Mogelijk hebben deze regels betrekking op Maria's ‘ten-hemel-opneming’?

27 der hellen ween de smart der hel? Dit klinkt vreemd; daarom liever: de smart des doods (eig. van het graf, het dodenrijk?). Maria's ‘hemelvaart’ (‘ten-hemel-opneming’) was - ofschoon nog geen dogma - reeds toen een algemeen geldende opvatting.

28 svaders bruijt Zie voor Maria als ‘Sponsa Deitatis’ de aant. bij Een andere Maria Lof r. 2-3, vg. ook Retrograde ten loue van Maria r. 14.

29 ongrondelose contaminatievorm van grondelose en ongrondelijcke.

30-31 Versta: die God en mens, hemel en aarde hebt verbonden.

32 sluetel Zie de aant. bij r. 21.

33 erue een uiterst zelden voorkomende en hier wel persoonlijk bedachte benaming voor Maria eig.: erfgenaam (t.w. van het hemelse erf, de hemelse zaligheid?); - erue erfdeel.

34 *eruich erfelijk; - gheraect gemaakt? (subj. erue = Maria) of = geworden? (subj. erue erfdeel).

35 hoochste leen hemel.

38 heyden Heidenen als Maria vereerders doen wel wat vreemd aan.

[p. 182]

 

Natuere blyft in dit werck versteeken³⁹

40

myn tonghe en cans niet meer ghespreken

 

aensiende die godlyke visitacie⁴¹

 

dyns soons almachtich

 

Myn hert is bescaemt myn oghen leeken

 

zenuwen adren vloyen als beeken

45

ouerdenckende v onghetallike gracie⁴⁵

 

ende al warachtich

 

Lof sittende bouen allen reeken⁴⁷

 

⁺ aenscouwende ewelick ende onbesweken⁴⁸

 

die glorie alder iubilacien

50

der godheijt crachtich

 

O moeder ie bin te diep ghestreken⁵¹

 

laet uwe ghenade my niet ghebreken

 

vergeeft dat mynder ruder nacie⁵³

 

met moede sachtich⁵⁴

55

O spieghel maect ons dyns rycks deelachtich⁵⁵

 

welc ryke sonder ghelycheyt sy

 

ende ryckte alder rycheyt vrJ⁵⁷

 

 

 

Voer al soe louick v schoonste schoone

 

versien vercoren eer enich persoone⁵⁹

60

van goods voersinnicheyt wast ghesticht⁶⁰

 

in aertryke

 

O moeder draghende der vruechden croone

 

als coninginne vanden hoochsten throne

 

van aenbeghinne ghe / eerst / ghe / ewicht⁶⁴

65

euwelyke

 

O maria alder duechden ghewoone

 

tlouen van my en es nouwe een boone

39 versteeken hier = steken? We zouden dan kunnen uitgaan van de betekenis ‘uit de weg’ of ‘uit de koers geraken’ (MNW IX, 43) en via ‘verdwalen’ tot ‘blijven steken’ concluderen.

41 visitacie bezoek, hier in de zin van Menswording, vg. Luc. 1, 68 en 7, 16.

45 onghetallike oneindige.

47 reeke hier: orde, rij, rang?

+ 187 v^o (clxxviii v^o)

48 onbesweken onverminderd.

51 ghestreken gezonken.

53 nacie aard.

54 sachtich goedertieren, genadig.

55 Spieghel Zie voor deze Marianaam de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 7.

57 ryckte lees ryckste.

59 versien (vooruit)gezien?

60 wast lees was (emend. Lyna en Van Eeghem); - ghesticht geschapen.

64 gheeerst lees (of versta?) gheeert (emend. Lyna en Van Eeghem); - gheewicht Lyna en Van Eeghem stellen vragenderwijs voor te lezen gheswicht. Rhythme en rijm schijnen deze emendatie te eisen, die bovendien nog steun kan vinden in Pays en Oorl. 94 en Scepper der wysheit goddelyck gedochte 155, waar swichten wel zo iets als ‘grondvesten, funderen’ moet betekenen.

[p. 183]

 

want inghelen / menschen en tsduuels gheulicht⁶⁸

 

syns in versyke⁶⁹

70

Noyt en creech vrouwe allsulcken loone

 

⁺ moederlic baren en maecht sonder hoone

 

ontquetselick uwer virtuten licht

 

suuer cantyke⁷³

 

Lof wiens lof te bouen strijke⁷⁴

75

troon hemel eerde als boete des beuens⁷⁵

 

lof vruechdelic prieel des euwich leuenS

 

 

 

Dy groetic Noemy compasselick schijn⁷⁷

 

lof weerde befaemde Rebecca fijn⁷⁸

 

lof stout in duechden tonsen ghewinne⁷⁹

80

lya⁸⁰

 

Lof schoonste Raetsel balsame dijn⁸¹

 

lof reijne Judith sonder pijn⁸²

 

lof onderdanighe santinne

 

Sara⁸⁴

85

Lof Ester duechdelick rosemarijn⁸⁵

 

lof Abigail schoon suuer scryn⁸⁶

 

lof alderwertste goods vrindinne

 

Anna⁸⁸

 

Lof Ruth oetmoedich leyts verdwyn⁸⁹

90

nerstighe Martha vrouwe mijn⁹⁰

 

lof alderwyste coninghinne^90-91

68 *gheulicht Van vlichten vlechten en dan: gekronkel (versta: de dooreenkronkelende duivels)? Of verwant met vlichelen fladderen?

69 syns in versyke? (Lett.: zuchten er onder?).

+ 188 r^o (clxxix r^o)

73 cantyke hier: gezang in het algemeen? (vg. Ephraim De laudibus Mariae: ‘Ave canticum cherubim et seraphim et hymnodia angelorum’, aang. bij Salzer S. 526).

74 strijke gaat.

75 troon uitspansel; - boete des beuens herstel der ellende (t.w. van Adams val).

77 Noemy Vg. Ruth 1, 20-21, hier zonder motivering; zie voor dit Mariatype Salzer S. 132; - compasselick medelijdend; - schijn wezen, schepsel, hier: vrouw.

78 Rebecca Vg. Gen. 24, 18; zie voor Rebekka als Mariatype Salzer S. 498 ff.

79 stout dapper.

80 lya Lea, vg. Gen. 29, 16 e.v. en elders.

81 Raetsel lees Raechel Rachel, vg. Gen. 29, 16 e.v.; voor Rachel als Mariatype zie Salzer S. 132; - dijn? Men zou verwachten dier kostbaar, kostelijk.

82 Judith de heldin van het naar haar genoemde apocriefe bijbelboek; voor Judith als Mariatype zie Salzer S. 492 ff; - sonder pijn t.w. in haar moederschap.

84 Sara als moeder van Isaäk (= Christus) type van Maria, zie Salzer S. 118.

85 Ester de heldin van het naar haar genoemde bijbelboek; zie voor Esther als - in de middeleeuwen zeer geliefd - Mariatype Salzer S. 473 ff; - rosemarijn Zie voor de toepassing van de rosmarijn op Maria de aant. bij Een gedicht op dat woort Maria r. 42.

86 Abigail Vg. 1 Kon. 25 en voor Abigail als Mariatype Salzer S. 131 ff, 471 ff; - scryn Zie de aant. bij AB C van Maria r. 6.

88 Anna Hanna de moeder van Samuël, vg. 1 Kon. 1, 10 e.v.; voor Hanna als Mariatype zie Salzer S. 132.

89 Ruth de heldin van het naar haar genoemde bijbelboek; zie voor Ruth als Mariatype Salzer S. 500; - leyts verdwyn die leed doet verdwijnen.

90 Martha Vg. Luc. 10, 38 e.v.; vg. ook Aue Aduocate Aduerterighe r. 47.

90-91 coninghinne van Saba Vg. 1 Kon. 10; zie voor de Koningin van Scheba als Mariatype Salzer S. 460, r. 26 e.v.

[p. 184]

 

van Saba

 

hebt lof bouen al weerde Maria

 

⁺ v lof en heeft gheen comparacie⁹⁴

95

lof vol ende al vol der hoochster graciE

 

 

 

Rosier vol godlyken minnen duergaen⁹⁶

 

twaalf poorte an v Jerusalem staen⁹⁷

 

daer ghi of tempel syt bloijende doren⁹⁸

 

schone Marie

100

Twaelf apostolen waren v onderdaen

 

twaelf maenden v dienen om cort vermaen

 

lof vrouwe wt xij coninghen gheboren¹⁰²

 

gods melodie

 

Twaelf staten des hemels hebdi beuaen

105

der xij gheslachten troostelick graen¹⁰⁵

 

sonne der xij tekenen vercoren¹⁰⁶

 

leeitsman vrije¹⁰⁷

 

Der xij articulen sloetel ende graen¹⁰⁸

 

lof crone de vruechdelick hebt ontfaen¹⁰⁹

110

twaelf sterren duerschijnen tonser oorboren^109-110110

 

goeds heerscapie

 

Lof sterre der sterren daert alle op lije¹¹²

 

alle comparacie by v niet een stro¹¹³

 

lof bloyende roose van JerichO¹¹⁴

 

 

115

Vloyende vol alder ontfermichede

 

lof moeder die noyt sonden en dede

+ 188 v^o (clxxix v^o)

94 en heeft gheen comparacie kan met niets vergeleken worden.

96 Rosier Zie voor Maria als rozengaard of -struik de aant. bij Lof van Maria beg. Salue Maria enz. r. 34, vg. ook Lof van Maria daer af de groote letteren enz. r. 46 en Een andere Maria Lof r. 175; - godlyken lees godlyker (emend. Lyna en Van Eeghem).

97 Vg. Openb. 21, 12.

98 doren doornstruik; bloijende doren is wellicht een contaminatie van het bloeiende braambos (de ‘Moysesdoren’) en de rosa e spina (of spinis), de Roos die opbloeit uit de doren(s) van het Jodendom, vg. MK bl. 41; als Florens Rosa vormde Maria bovendien nog een contrast met de sicca spina (= Eva).

102 Dit slaat op Maria's afstamming uit het huis van David; in haar geslachtslijst komen dan 12 koningen voor.

105 graen juweel (t.w. Maria).

106 ?? Wellicht corrupt; het gehele gedicht en vooral deze strofe wekt de indruk verscheiden corruptelen te bevatten.

107 leeitsman lees leetsman (emend. Lyna en Van Eeghem) of leitsman; maar ook zo kan dit woord moeilijk op Maria slaan; heeft er oorspronkelijk gestaan leitster?

108 xij articulen Versta het Apostolicum, het Credo; - graen Dit woord past hier niet en is trouwens een evidente dittografie (vg. r. 105).

109 de lees die.

109-110 vg. Openb. 12, 1 in fine.

110 duerschijnen lees duerschijnende (emend. Lyna en Van Eeghem).

112 alle Het is onnodig met Lyna en Van Eeghem alles te lezen (zie Van Helten par. 375f, bl. 401); - vlije vertrouwt.

113 Niets is bij u te vergelijken.

114 Zie voor Maria als Roos van Jericho MK bl. 41.

[p. 185]

 

⁺ lof mitter ewighen sonnen claerheijt

 

ghecleet menijoot^117-118118

 

Lof pot lof ledre lof scrine mede¹¹⁹

120

lof vlies lof roede lof moyses vrede¹²⁰

 

lof tempel lof arcke die sviants naerheyt¹²¹

 

boet cleyn en groot¹²²

 

Lof cedre lof poorte lof suuer sede¹²³

 

lof emmer lof manna lof moghenthede¹²⁴

125

lof balsame lof specie lof tsondaers swaerheyt¹²⁵

 

troost ter noot

 

Lof glorie voer alder glorien stede

 

lof bede gehoort voer enighe bede

 

wiens lof ghegronden can inder waerheijt

130

leuende noch doot

 

Lof manna lof sterre lof roose root

 

lof troost lof hope ghetroutste trouwe

 

lof vrouwe alder vrouwen vrouwE

 

 

 

Reyne fonteijne wies sal ic bestieren¹³⁴

135

ic en can v ghelouen nae rechts regieren¹³⁵

 

soe uwer weerden hoort toe ghescreuen¹³⁶

 

maechdelic greyn¹³⁷

 

Want al waren alle fonteynen riuieren¹³⁸

 

zee. eerde. lucht. vier. alle manieren¹³⁹

140

in hemel. in troon. op eertryck beseuen¹⁴⁰

+ 189 r^o (clxxx r^o)

117-118 Vg. Openb. 12, 1.

118 menijoot (= minjoot) schoon.

119 pot Versta: vat; zie voor deze zeer geliefde Marianaam de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 17; - ledre Bedoeld is de Ladder Jakobs, zie de aant. bij Lof van Maria beg. Alsoe een mast enz. r. 10; - scrine zie de aant. bij ABC van Maria r. 6.

120 vlies t.w. Gideon's vlies, vg. de aant. bij Aue Aduocate Aduerterighe r. 26; - roede t.w. de virga Aäronis of virga e radice Jessae, zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 95 en r. 124; - moyses vrede Bedoeld is het brandende braambos van Exod. 3, 2, maar wat is dan vrede? Wellicht beschermd, afgesloten (sacraal) gebied (MNW i.v. bet. 12)? Zie voor het Brandend braambos (de ‘moyses-doren’) als symbool van Maria de aant. bij Retrograde ten loue van Maria r. 9.

121 tempel Zie voor deze Marianaam (waarbij oorspronkelijk gedoeld zal zijn op Salomo's tempel en dan tempel in het algemeen) Salzer op Tempel, Templum; - arcke Zie de aant. bij Een gedicht op dat woort Maria r. 9; - naerheyt afschuwelijkheid.

122 boet te niet doet.

123 cedre Zie voor de ceder (van de Libanon) als Marianaam Salzer S. 151 ff; - poorte Zie de aant. bij Retrograde ten loue van Maria r. 11 en vooral Lof van Maria beg. Ten loue der reynder maghet Marie pass., inz. r. 79-82.

124 emmer - manna Zie voor deze Marianamen Salzer resp. S. 524 (‘Eimer’) en S. 495 ff.

125 specie specerij;- lof tsondaers lees die tsondaers.

134 wies sal ic bestieren wat zal ik aanvangen.

135 ghelouen loven; - nae rechts regieren naar recht.

136 hoort toe ghescreuen toekomt, betaamt.

137 greyn juweel.

138 e.v. Al zouden alle dingen in hemel en op aarde tongen zijn en elke tong 10.000 tongen, dan zouden zij Maria nog niet ten volle kunnen prijzen.

139 manieren versta: (grond)-vormen van zijn (zee(= water), aarde, lucht en vuur zijn de vier elementen!).

140 troon uitspansel. - beseuen bestaande, aangetroffen.

[p. 186]

 

⁺ groot of cleyn

 

Lof boom. lof gras en wints hantieren¹⁴²

 

gaende. vlieghende. of crupende diere

 

voort al dat rueren mach of beuen¹⁴⁴

145

int swerlts pleijn

 

Sonne mane. om loofs vechieren¹⁴⁶

 

sneeuw. reghen. haghel int multiplicieren¹⁴⁷

 

geesten. menschen of inghelick leeuen

 

alle tonghen ghemeijn

150

Jae elcke tonghe x dusent alleijn

 

nochtans goods alderliefste voochdye¹⁵¹

 

sy en consten v niet vollouen mariE

+ 189 v^o (clxxx v^o)

142 Lof - lof Het eerste Lof moet vervallen, versta: boom, loof, gras; - wints hantieren wind.

144 beuen zich bewegen.

146 vechieren lees verchieren (om loofs verchieren in het bedenken van lof, ter lofprijzing).

147 int multiplicieren ter vermenigvuldiging, vermeerdering (t.w. van Uw lof).

151 voochdye versta metonymisch voor Maria als voogdes, voorspreekster (vg. Salzer S. 594 ff) en dan niet te betrekken op Goods (als poss. gen.) maar deze genitief eerder te verstaan als dat. ethicus.

⁺Een ghedicht op dat woort Maria

MAchtighe Mogentheit Menighertiere
Medicijnste Melodioeste Marie²
Middelarighe Maechdelijke Maniere³
Miltste Moederlicste Melodije⁴
Medelyt Met Mynder Melancolije⁵
Meesterighe Meerende Mychels Mijsterije⁶
Menichfoudicht Mint Minct Mametterije⁷
Maect Myn Misual Minlyke Materie⁸

Aue Arcke Amorueste Aensien⁹

+ St. fol. [184 r^o (clxxv r^o)]

2 Melodioeste heerlijkste.

3 Maniere staat.

4 Melodije Vreugde.

5 Medelyt imp. sing. van medelijden.

6 Mychel Michal, dochter van Saul, door deze aan David tot vrouw gegeven, vg. 1 Sam. 18, 20.

7 Menichfoudicht Mint vermeerder, verminder? Of is Mint corrupt, t.w. een verschrijving onder invloed van Minct? Indien er dan oorspronkelijk een subst. heeft gestaan, zou bedoeld kunnen zijn: Vermeerder....? (het geloof bijv.), vernietig de Mametterije; - Minct Mametterije vernietig de afgoderij.

8 Maect herstel; - Materie hier zoveel als: wezen.

9 Zie voor Ark (- des Verbonds, - van Noach) als Marianaam Salzer op Arche en Arca.

[p. 187]

10

Acker Ambrosius Accordeersele¹⁰

 

Appeleringhe Arme Allendigher Anulien¹¹

 

Ammirael Auentlic Aryueersele¹²

 

Ancker Afgrondelic Arresteersele¹³

 

⁺ Arpe Abigael Abelst Alleene¹⁴

15

Alder Archangelicste Approbeersele¹⁵

 

Anhoort Abrahams Afcoomste Altene¹⁶

 

 

 

Rechtuerdichste Rancke Rykelicste Rente

 

Roode roose Rechts Reformeringhe¹⁸

 

Redelicste Raetcamer Reyaelste Regente¹⁹

20

Reynlicste Rustelicste Reueleringhe²⁰

 

Raetfrouwe Rys Rooms Restoringhe²¹

 

Ramps Remedie Ruimste Riuiere

 

Reuerendeghe Rachel Ruths Repareringhe²³

 

Rout Ruijde Rouhertighe Riekende Rosiere²⁴

 

 

25

Jnte Jn Jesse Jacobs Joyeuse²⁵

 

Joachems Jonghe Josephs Jolyt²⁶

 

Jonstighe Judith Jstorieuse²⁷

 

Jesus Jnghelicste Jntroijt²⁸

10 Acker Zie de aant. bij Lof van Maria beg. Lof bijder eerden r. 17 en Roouers Schaeckspel r. 8; - Ambrosius *Accordeersele Deze naam voor Maria zal verband houden met Ambrosius' pleidooi voor de maagdelijkheid.

11 *Appeleringhe beroep (versta: op wie men een beroep kan doen); - Anulien toevlucht.

12 Auentlic = avontlic? (Zie voor Maria als Avond Salzer S. 507-8). Of toch liever = ad-ventlic? (= betrekking hebbend op de Advent); - *Aryueersele een rhetoricale afleiding van arriveren aankomen, aan land komen.

13 Ancker Zie voor het anker als Mariasymbool Salzer S. 512-3; - *Arresteersele die vasthoudt of wat vastgehouden moet worden?

+ 184 v^o (clxxv v^o)

14 Arpe Zie voor de harp als naam voor Maria Salzer S. 526; - Abigael Zie voor Abigaïl als Mariatype Salzer S. 131 ff, 471 ff.

15 *Approbeersele Die geprezen moet worden.

16 Abrahams afcoomste Abrahams nakroost, t.w. de mensheid (versta dan: hoort naar de mensheid, wanneer die tot U roept) of = Maria zelf (in dat geval is Anhoort absoluut gebruikt).

18 *Reformeringhe herstel.

19 Reyaelste aanzienlijkste?

20 *Reueleringhe openbaring (van reveleren openbaren)? Of: (feest)vreugde (van reveleren = riveleren)?

21 Rys Rooms lees Rooms Rycs van het Roomse (Romeinse) Rijk, versta: van de wereld; - Restoringhe lees (t.w.v. het rijm) Restoreringhe herstel, verlossing.

23 *Reuerendeghe versta: Reverendighe vererenswaardige? - Rachel Zie de aant. bij Lof van Maria daer af de groote letteren enz. r. 31; - Ruth Zie voor Ruth, de heldin van het naar haar genoemde bijbelboek, als Mariatype Salzer S. 500; hier staat Ruth blijkbaar voor de wereld, de mensheid; - *Repareringhe herstel.

24 Rout lees Roupt? Rosiere zie de aant. bij Lof van Maria beg. Salue Maria enz. r. 34; zie ook Lof van Maria daer af de groote letteren enz. r. 46.

25 Jnte ent (Jnte Jn Jesse = virga e radice Jessae, zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 95); - Jacobs Joyeuse Rachel, Jakobs geliefde vrouw (zie voor Rachel als Mariatype de aant. bij r. 23).

26 Jonghe kind (Joachim was de - apocriefe - vader van Maria); - Jolyt vreugde.

27 Judith Zie de aant. bij Lof van Maria daer af de groote letteren enz. r. 17;- *Jstorieuse?

28 Jntroijt inleiding, t.w. tot het aardse leven.

[p. 188]

 

Jsrahels Juechdelicste Jnbijt²⁹

30

Jnstrumelike Jst Jout Jnspiracie³⁰

 

Ja Jeghen Jiegheliken Jpocrijt

 

Jnstordende Jnwendighe Jubilacie³²

 

 

 

⁺ Arbeydende Anroepic Alder Almachtichste

 

Aestelic Anhanct Assistencie³⁴

35

Anders Afuallick Adem Achtichste³⁵

 

Antierende Abuijselick Abstinencie³⁶

 

Aerdighe Abijsaac Ach Audiencie³⁷

 

Anxtelick Akick Als Aueloos³⁸

 

Adeu Alluleije Al Archs Absencie³⁹

40

Aderlic Anschijn Aduocate Altoos⁴⁰

Princesse	Precieuse	Principale
Rosemareyn	Ripelicke	Roede^42
Onnosel	Oetmoedige	Origenale^43
Oersprongelic	Onser	Ontweechder hoede^44
45 Voersiet vrede	Vrouwe	Vroede
Edelste ende	Ewich	Emmermere
Reyn robyn	Rasch	Roep my tuwen goede^47
Eewerdighe	Ester hebt	Ewich eere^48

29 Jnbijt Eig. maaltijd, voedsel. Hier wellicht begin, aanvang (vg. De Bo i.v. en Rhet. Gloss. i.v.); in dat geval moet Jsrahel geestelijk worden verstaan.

30 Jnstrumelike lees Jnstrumentelike; - Jst wezen? Wellicht de door Verdam (MNW III, 971) op grond van istich en mhd isse en ist veronderstelde vorm. Ist toch niet via est uit ast? - Jout lees Jont.

32 Jnstordende lees Jnstortende.

+ 185 r^o (clxxvi r^o)

34 Anhanct schenk.

35 Afuallick val ik, struikel ik (of sterker: ga ik te gronde?); - Adem *Achtichste heerlijkste, aantrekkelijkste adem (hier als erenaam voor Maria).

36 *Abuijselick hier gunstig t.w. ongemeen, buitengewoon (zie WNT Suppl. i.v. bet. 2).

37 Abijsaac Abisag, vg. 1 Kon. 1, 1-4; voor Abisag als type van Maria zie Salzer S. 3 en 112 noot 1.

38 Akick haak ik; - Aueloos Versta Haveloos bezitloos.

39 Adeu Lees Adieu; - Alluleije Lees Alleluije hier zoveel als Vreugde, een zeer geliefde naam voor Maria, vg. Salzer op Freude; - Arch boosheid; - *Absencie afwezigheid (Al Archs Absencie Versta: Gij die in het geheel geen boosheid kent).

40 *Aderlic hier: schoon? (aderlic afl. van ader, WNT Suppl. i.v. bet. 3); - Anschijn Zie voor deze Marianaam Salzer op Facies.

42 Rosemareyn Zie voor Maria als rosmarijn ook MNW i.v.; - Ripelicke zedig, ingetogen.

43 Origenale hier als juridische term, t.w. insteller van een rechtsgeding (i.c. om de bevrijding, of de loskoping van het mensdom), vg. Stallaert 2, 317, aang. in MNW V, 1972? Of = oorsprong, t.w. van ons heil?

44 Onser Ontweechder van ons, verdoolden.

47 robyn Zie voor deze Marianaam Salzer S. 248 ff.

48 Eewerdighe Lees Eerwerdighe; - Ester Zie de aant. bij Aue Aduocate Aduerterihge r. 17.

[p. 189]

tekstkritische noten

Varianten van St CXXXIV, fol. 181v^o (clxxii v^o) e.v.: ‘Een ghedicht opt:A.B.C.’ (Lyna en Van Eeghem dl. 1, bl. 288 e.v.) - 1 Aduocatelicste Aduerteringhe - 3 Absolueringhe - 4 Abrahams Afcoomste Abelste Amiracie - 5 Boomgaert - 6 Blytste Begheersel - 8 Besprekende - 10 Circkel - 15 Duechdelicste - 16 Dormiter

⁺Constich lof van Maria op alle de letteren van A B C

Ave Aduocate Aduerterighe¹
Afdoende Afgrijsselijcke Arguatie²
Adams Aercheyts Absoluerighe³
Als Alder Aerdichste Abitatie.⁴

Bernende Braembosch / Bogaert Bloeyende⁵
Blijtst Begheertsele / Belemmertheyt Brekende /⁶
Beuallicxste Beelde / Bedruckte Bespoeyende⁷
Bestandelijckste Broederlicheyt Bestsprekende.⁸

Claerste Corael / Costelijckste Ciborie⁹
Cherubinlic Cierlicke Confoorts Conclusie¹⁰
Contemplatiuelijckste Consistorie¹¹
Coninghinne Corruptien Cracht Confusie.¹²

Dauidts Dochtere / Delicaetste Druyue¹³
Dagheraet Die Duysterheyt Duycken Dede¹⁴
Duechdelijcke Delbora / Drachtighe Duyue.¹⁵
Dierbaer Doormtere Der Drievuldichede.¹⁶

+ RW H 1 v^o

1 * Aduerterighe raadgeefster (van *aduerteren raden, vg. M. de Castelein Const v. Rhet. 51: ‘Auerteric u lien, ghy mueghes my dancken’ ten onrechte in WNT Suppl. I, 423 onder de bet. zeggen, spreken (van) geplaatst.

2 Arguatie twist, onenigheid (en dan wellicht: verwijdering, kloof, t.w. tussen God en mens).

3 Aercheyt boosheid; - *Absoluerighe afl. van absolueren kwijtschelden.

4 Aerdichste schoonste; - *Abitatie woning; St heeft *Amiracie (= admiratie) verwondering, in causale zin, t.w. aanleiding tot of oorzaak van verwondering.

5 Bernende Braembosch Zie de aant. bij Retrograde ten loue van Maria r. 9; - Bogaert Bloeyende Bedoeld is de boomgaard, het Paradijs in de Hof van Eden, een bekend Mariasymbool, vg. Salzer S. 6 ff.

6 *Begheertsele (afl. van begeren met epenth. t), iets dat men begeert, waarnaar men verlangt.

7 Bespoeyende besproeiende (t.w. met genade).

8 *Bestandelijckste standvastigste; of moeten we lezen Bijstandelijckste behulpzaamste? - Bestsprekende lees met St Besprekende meedelende.

9 Ciborie eig. hostievaas, door de rederijkers om begrijpelijke redenen, zoals hier, gaarne op Maria toegepast, vg. WNT III, 2, 2031).

10 Cierlicke hooggeplaatste; - Confoorts Conclusie het einde, slot, summum van troost of bemoediging.

11 *Contemplatiuelijckste bespiegelendste; - Consistorie hier = sacristie? (dit laatste gold in de M.E. tevens als een naam voor Maria).

12 Corruptien Cracht Confusie Beschaming van de macht des bederfs.

13 Dauidts Dochtere Zie voor de afstamming van koning David de aant. bij Ach alder gloriooste drachte r. 102; - Druyue Zie voor deze Marianaam Salzer S. 309.

14 Dagheraet Zie voor deze Marianaam de aant. bij Maria mater gratiae r. 3.

15 Delbora Debora, heldin van Richt. 4 en 5, als ‘Moeder in Israël’ a.h.w. aangewezen om in de Middeleeuwen als type van Maria te fungeren; - Duyue een zeer geliefd Mariasymbool, reeds in de griekse patristische literatuur, maar dan vooral in het latijnse westen uitgewerkt, vg. Salzer S. 134 ff.

16 Doormtere slaapzaal; zie voor de benaming van Maria als ‘slaapkamer’ (van Christus of van de Drieëenheid) MK bl. 126 e.v., Salzer S. 18.

[p. 190]

 

Eersamich Eestere Elckerlijcke¹⁷

 

Euangeliareghe Eerwaerdich¹⁸

 

Emmer Eenichste Eerdelijcke¹⁹

20

Ende Een Eewighe Erue Eenveerdich.²⁰

 

 

 

⁺ Fortune Fonteyne / Faueurighe Frontiere²¹

 

Frenesie Foortsende Fijnste Figuere²²

 

Fumeusheyt Fautende Frisschelijckste Fiere²³

 

Flauherteghen Fruyt Frequenterende Fluere.²⁴

 

 

25

Gracieuselijckste Goddinne Ghenadich²⁵

 

Gedeons Gheluckichste Ghifte Goet²⁶

 

Gheerne Ghetrouwe Gheluckich Ghestadich

 

Glorieux Ghelooue Gloeyende Gloet.²⁸

 

 

 

Hemels Houtaercleedt / Hooghelijckste Hoyrie²⁹

30

Hertelijckste Hope Hatende Hwtwendicheyt³⁰

 

Herselende Hoouaerdighe Heresie³¹

 

Hebbelijckste Hulpe Huter Hellendicheyt.³²

17 Eestere boomgaard, inderdaad een passende benaming voor Maria, zie de aant. bij r. 5; St heeft echter Ester (= Esther) en dit zeer geliefde Mariatype (vg. Salzer S. 473 ff) verdient ongetwijfeld de voorkeur.

18 *Euangeliareghe Zij, die de blijde boodschap verkondigt? Of: die zelf de blijde boodschap is?

19 Eerdelijcke lees Eerderijcke (St Eertryke) aarde; om verschillende redenen wordt Maria met de aarde (terra) vergeleken, zie de aant. bij Lof van Maria, beg. Lof bijder aerden, r. 17 en bij Roouers Schaeckspel r. 8.

20 Erue erfdeel; - Eenveerdich constant.

+ H 2 r^o

21 Fortune Ik zou liever met ‘geluk’ vertalen dan met ‘Fortuna’, want ik geloof niet, dat de naam van deze godin op Maria is toegepast (vg. H.R. Patch The tradition of the goddess Fortuna in Smith College Studies in modern languages, Northampton Mass. 1922-'23 en A. Doren Fortuna im Mittelalter und in der Renaissance in Vorträge der Bibliothek Warburg 2 (1922-'23) I, S. 71 ff.; - Fonteyne Zie voor deze Marianaam de aant. bij ABC van Maria r. 2; - *Faueurighe gunstige, i.c. gunstig gelegen?; - Frontiere (grens)vesting; zie voor de Christo- èn Mariologische toepassing van de vesting en haar onderdelen op Maria Salzer S. 284 ff.

22 Frenesie verbijstering; - Foortsende; part. praes. van *fo(o)rtsen = for(t)sieren verbrijzelen, vernietigen.

23 *Fumeusheit = fumositeit, bedwelmende damp (= fume?), i.c. gebreken, ondeugden; - *Fautende ontberende? Of liever hier in trans. gebruik van fouten = falen (in Antw. Lb. 298)?

24 *Frequenterende (hier met Fruyt als obj. en Flauherteghen als dat. comm.) aanbiedend (vg. Godefroy op Frequenter: apporter en grande quantit´).

25 *Gracieuselijckste bevalligste; - Goddinne Zie voor de - toen reeds - figuurlijke toepassing van godin op de geliefde en dan ook op Maria de aant. bij Een andere Marialof r. 14 en Roouers Schaeckspel r. 8.

26 Zie voor Gideon's vlies als type van Maria in haar maagdelijk moederschap MK bl. 39.

28 Ghelooue vertrouwen, t.w. op wie men kan vertrouwen, dus met causaal aspect (zie voor Maria als Toeuerlaet Salzer S. 574 ff).

29 Houtaercleedt altaarkleed (palla, antependium?); de vergelijking van Maria met een kleed (doorgaans de stola, vg. Salzer S. 330 ff.) heeft meestal betrekking op haar moederschap; - Hooghelijckste heerlijkste; - Hoyrie erfdeel.

30 Hope = Toeuerlaet, zie de aant. bij r. 28.

31 Herselende Zie voor de actieve bet. van aarzelen WNT Suppl. I, 279, hier sterker dan de daar vermelde bett., t.w. vernietigen.

32 Hebbelijckste bekwaamste.

[p. 191]

 

Joyeuse Jnghelick Jnspireringhe³³

 

Jn Jeghenspoede Jonstelijck Jnstrument

35

Jhesus Juechdelijckste Jubileringhe³⁵

 

Jolie Jalousicheyt Jnnocent.³⁶

 

 

 

Kerstenlijcke Kercke / Kurieuselijcke Khoor³⁷

 

Kieselijck Karboncle / Kennelijck Kristal³⁸

 

Kondich Keldere / Karitatelijck Kontoor

40

Kersoude Kestenheydts Korporael.⁴⁰

 

 

 

Lof Lichtende Licht / Louelijckste Laudatie⁴¹

 

Landtschap Leedere Leghere Leterie⁴²

 

Liberale Lustelijcxste Lamentatie⁴³

 

Liefste Lelie / Lauendre / Lauweriere.⁴⁴

33 *Joyeuse blijde; - *Jnspireringhe inspiratie? (actief of passief, t.w. Die inspireert of Die is geinspireerd?).

35 Juechdelijckste heerlijkste (deze bet. uitsluitend in rederijkerstaal, maar niet zoals WNT VII, 1, 274, wil, uitsluitend als rijmwoord); - *Jubileringhe vreugde.

36 Jolie blijde; - Jalousicheyt zorgzaamheid.

37 Kercke De vergelijking van Maria met de Christelijke Kerk is algemeen bekend (vg. Timmers No. 952, bl. 429); - Kurieuselijcke heerlijke; - Khoor Een vergelijking van Maria bij het koor vond ik nergens vermeld, ook niet bij de behandeling van het thema door J. Sauer Symbolik des Kirchengebäudes etc. 2. Aufl. (Freiburg im Breisgau 1924) S. 132.

38 Kieselijck keurig; - Karboncle Zie voor de karbonkel en zijn toepassing op Maria Salzer S. 248 ff; - Kennelijck (voor ieder gemakkelijk) te (onder)kennen; de lezing van St: keestelic (krachtig of geestelijk, vg. WNT VII, 1, 2015) is op zichzelf niet onmogelijk, maar verdient op grond van de uitwerking der kristalsymboliek op Maria (Salzer S. 239 ff.) geen aanbeveling; - Kondich hier: voortreffelijk; - Keldere De toepassing van de (wijn)kelder op Maria is vooral uit de latijnse hymnenpoëzie bekend (Salzer S. 503); St heeft Kellenaer en ook die voorstelling van Maria (als keldermeesteres, waardin, die edele wijn schenkt) was niet ongewoon, vg. Salzer S. 94, 501; - Karitatelijck liefderijk; - Kontoor De vergelijking van Maria met een schrijn (om de waardevolle inhoud) was zeer geliefd, zie de aant. bij ABC Van Maria r. 6.

40 Kersoude madeliefje, een Marianaam, vooral bij rederijkers in gebruik (Zie de plaatsen in MNW III, 1383); Salzer geeft slechts enkele voorbb. (S. 310). - Kestenheydts Voor de wvl. syncope van r vóór s zie Franck² § 115, 10; - Korporael In de symbolische toepassing van het kleed op Maria past bij uitnemendheid het corporaal, altaar-, inz. kelkdoek, ofschoon mij geen voorbeelden bekend zijn.

41 Laudatie Lofwaardige.

42 Landtschap In de algemene terra- (aarde) symboliek wordt doorgaans alleen het aardse paradijs en Kanaän, het Beloofde Land, als bijzondere landschappen op Maria toegepast; - Leedere Zie voor Maria als Ladder Jakobs de aant. bij Lof van Maria, beg. Alsoe een mast r. 10; - Leghere versta: legerstede; - Leterie slaapplaats of draagbaar (zie MNW op Litiere en WNT op Letier); voor de toepassing op Maria zie Salzer op Cubile, Ferculum, Lectus, Thorus (inz. met het ‘reclinatorium Salomonis’ wordt Maria gaarne vergeleken, zie ald. S. 8-9), vg. ook de aant. bij Doormter (r. 16).

43 Liberale milde; - Lamentatie weeklacht (Moet hier gedacht worden aan Maria's lamentationes onder het kruis? Of moeten we lezen Lementatie, een rhetoricale afleiding van lement lampepit? Licht, Lantaarn, enz. waren zeer gangbare namen voor Maria).

44 Lelie, zie de aant. bij Een andere Marialof r. 41; - Lauendre Lauweriere Salzer resp. S. 308 en 158 vermeldt één plaats uit de M.E. se poëzie, waarin Maria met de lavendel en de laurier wordt vergeleken.

[p. 192]

45

Middelarighe Moeder Maecht Marie⁴⁵

 

Mueghenste Marteliaelste Monstrance⁴⁶

 

⁺ Minlijckste Martha / Meeste Melodie⁴⁷

 

Machtighe Medecinaelste Maniance.⁴⁸

 

 

 

Noydt Neggligentich / Nieuwelickste Naratie⁴⁹

50

Notable Noemy Neerstelijck Net⁵⁰

 

Nobelste Name Noodtvriendtste Natie⁵¹

 

Nemmermeer Natuerlijcker Nazareth.⁵²

 

 

 

Onvolpresene Onse Ontweechde Ontslakende⁵³

 

Ons Ouerterders Oodtmoedich Ontfaende

55

Ontfaermighe Olye / Onminne Ontmakende⁵⁵

 

Orribel Ouerdicheyt Ouerghaende.⁵⁶

 

 

 

Princersse Paradijselijck Palleys⁵⁷

 

Puerste Properheyt / Princhelijck Parcheel⁵⁸

 

Procurerende Plats Princhelijck Pays⁵⁹

60

Precieuselijckste Priesterlijck Prieel.⁶⁰

45 Middelarighe Zie voor Maria als Middelares Salzer S. 558 ff., 580 ff.

46 Marteliaelste? St heeft Materaelste; mogen we misschien lezen Materiaelste stoffelijkste, in de zin van ‘sub-stancelijck’, reëel? Ik zou deze emendatie eventueel verkiezen boven Martiaelste. Anders zouden we moeten denken aan een afleiding van martelie, marteling en in verband met de voorstelling ‘Moeder van Smarten’, de zeven weeën, enz. vertalen: Zij die het meest heeft geleden; - Monstrance hostiehouder, een doorzichtige benaming voor Maria, vg. Salzer S. 90.

+ H 2 v^o

47 Martha Van een vergelijking tussen Martha en de H. Maagd is mij geen tweede voorbeeld bekend; houdt de symboliek wellicht verband met de legende, volgens welke Martha de gruwelijke draak, la Tarasque, doodde (vg. Timmers No. 2154); - Melodie Vreugde.

48 *Maniance Vg. Godefroy op Maniance: maniement, gouvernement, administration.

49 *Neggligentich nalatig (WNT IX, 1807-8 geeft twee plaatsen uit de 17de eeuw); - Nieuwelick vreemd, ongehoord; - Naratie verhaal, hier: boodschap, tijding, en dan als naam voor Maria door wie wij de ongehoorde goddelijke boodschap (des heils) ontvingen.

50 Notable voorname; - Noemy Zie voor de vergelijking van de ‘schone’ Noëmi (Ruth 1, 19 e.v.) en de ‘vlekkeloze’ Maria Salzer S. 132.

51 Noodtvriendtste Indien juist overgeleverd, dan heeft De Roovere van het subst. noodvriend (helper in de nood) voor deze gelegenheid een adj. gemaakt; - Natie hier in rhetoricale bet. van (levens)gedrag en dan metonymisch voor de persoon (vg. ons: ‘karakter’, enz.).

52 Natuerlijcker rechtschapener, edeler; - Nazareth Maria heet wel ‘Bloem van Nazareth’ (Salzer S. 146) maar Nazareth alleen als Marianaam is mij niet van elders bekend; een verklaring kan gemakkelijk gevonden worden in de M.E.'se vertaling van Nazareth als ‘bloem’, geïdentificeerd met de ‘Bloem’ Maria, vg. MK bl. 121.

53 Onse Lees met St Ons; - Ontweechde verdoolde; - Ontslakende bevrijdende.

55 Olye Zie voor Maria als ‘olie der barmhartigheid’ Salzer S. 497 ff.; - Ontmakende verbannende.

56 Orribel afschuwelijke; - Ouerghaende overwinnende? Of - in een gangbare mnl. bet. - aangrijpende, aantastende (t.w. om te bestrijden, te vernietigen)?

57 Palleys Zie voor de vergelijking van Maria met een koninklijk -, inz. Salomo's paleis, Gods - of Christus' paleis Salzer, S. 37.

58 Properheyt hier wel vriendelijkheid, zachtheid, zoals in het Tafelspel van prochiaen, coster en wever (Van Dis Ref. Rederijkerssp. 154); - Parcheel Geen der bett. in MNW en WNT past hier; men leze daarom met St: Poorteel, een inderdaad voorkomende Marianaam (zie Salzer op Vestibulum).

59 Procurerende bezorgende; - Plats volledig.

60 *Precieuselijck kostbaar, dierbaar of edel; - Priëel Zie voor Maria als Lusthof, Paradijs de aant. bij r. 5 en Roouers Schaeckspel r. 32.

[p. 193]

 

Quader Queteringhe / Quartilerende Querne⁶¹

 

Quetselijcker Quale Quoadiuture⁶²

 

Quintefeulge Quintancelijcker Quinterne⁶³

 

Quictende Quelende Quicken Quetsuere.⁶⁴

 

 

65

Recht Riergaerde Raeuwer Roeckeloose⁶⁵

 

Rudelijck Regiersel Reyn Reformerende⁶⁶

 

Religieuselijck Reefter / Rijckelijckste Roose⁶⁷

 

Rouweghe Rekeninghe Reparerende⁶⁸

 

 

 

Septer Sconincx / Sethins Schaprade⁶⁹

70

Smakelijckste Smake / Smeekende Sandure⁷⁰

 

Svaders Sacristie / Soetste Sucade⁷¹

 

Sreynder Sondaren Sepultuere.⁷²

 

 

 

⁺ Tryacle Teghens Tribulatie⁷³

 

Teewighen Tijden Triumpherende

75

Tonder Treckende Torment Temptatie⁷⁵

 

Troosteloose Toeuelijck Trackterende⁷⁶

61 Queteringhe benaming voor verschillende afkeurenswaardige daden en praktijken, zie MNW i.v.; - Quartileren eig.: vierendelen, hier: vermorzelen, vernietigen; - Querne Zie voor Maria als mystieke molen mijn Kerstmis in de ban van de Passie in Kerk en Eredienst 1950, bl. 341.

62 *Quoadiuture helpster.

63 *Quintefeulge, fr. quintefeuille, vijfvingerkruid? - Quintancelijcker Lees met St *Quitancelike geneigd kwijt te schelden; - Quinterne 5-snarig muziekinstrument, een soort gitaar met bolle klankkast (vg. WNT i.v. V. Denis De muziekinstrumenten in de 15de eeuw etc. I (Leuven 1944) noemt de naam Quinterne niet); onder de muziekinstrumenten, die op Maria werden toegepast noemt Salzer S. 526 ff. o.a. viool, harp, lier en cyther; de gitaar als naam voor Maria behoeft dus niet te bevreemden.

64 Lees met St Quirerende Quelender Quetsuere; - quireren (= cureren) genezen; - quelen lijden.

65 Riergaerde achterhoede, zie MNW op Rierewaerde (Verdam noemt ook Riergaerde, maar geeft geen bewijsplaatsen).

66 Rudelijck ruw, grof, hier: verkeerd; - *Regiersel gedrag (wellicht hier gebruikt als pars pro toto voor de persoon, die zich gedraagt).

67 Reefter eetzaal, inz. in een klooster; hier als doorzichtige benaming voor Maria; - Roose Zie voor deze Marianaam Een andere Maria Lof r. 51.

68 Rouweghe treurige, droevig stemmende.

69 Septer Zie voor de geliefde vergelijking van Maria met de koninklijke scepter Salzer S. 443; - Sethins lees met St Setynsche van sittimhout, het hout van de acaciaboom, dat duurzaam en aan geen verrotting onderworpen is (vg. de aanh. in MNW op Setim); - Schaprade etenskast, spinde of kast in het algemeen; zie voor de fig. toepassing op personen MNW 7, 314. Bepaaldelijk voor Maria zijn mij geen voorbeelden bekend; de naam zou eventueel ook gekozen kunnen zijn met het oog op Maria's goddelijk moederschap (vg. in dit verband W. Roukens' overigens niet overtuigende bijdrage over St. Anna's schapraai in Miscellanea J. Gessier, Antwerpen 1948.

70 Smake Zie voor deze Marianaam Salzer op Geschmack, Freudenschmack; - Smeekende vriendelijk gezinde; - Sandure lees Saudure soldeersel, een doorzichtige naam voor Maria, die immers God met de mens verzoent, verenigt.

71 Sacristie Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 93; Sucade Zie voor de toepassing op Maria de plaats uit Dev. Pr. B., aang. in MNW 7, 2406: ‘Maria, schoonste der sucaden’.

72 Sreynder lees Screyender; - Sepultuere eig. begrafenis, uitvaart, hier: uitleiding, redding?

+ H 3 r^o

73 Tryacle medicijn; zie voor Maria als artsenij Salzer S. 513 ff en vg. de Retrograde ten loue van Maria r. 13.

75 Torment Het verdient aanbeveling met St te lezen Torments.

76 *Toeuelijck liefderijk (wvl., zie De Bo i.v. en de plaatsen bij De Harduyn en Hondius in WNT i.v.); - Trackterende behandelend.

[p. 194]

 

Vrouwe Vanden Vppersten Vriendt Vercoren⁷⁷

 

Victorieux Waerachtich Verheuen

 

Vlammende Vier Vreckheyts Verstooren⁷⁹

80

Verbidt V Weesen Wten Weghe Verdreuen.⁸⁰

 

 

 

Xpūs xempelixste xeperientie⁸¹

 

Xactien xempt xploot xtimerende⁸²

 

Xpeerte xalterelicxste xellente⁸³

 

Xcommunicatie xcuserende.⁸⁴

 

 

85

Ymflammerichste Ysraelite⁸⁵

 

Ymprente Ynnichste Ysaye⁸⁶

 

Yaghende Yeghelijck Ypocrite

 

Ystorieuse Ynwendighe Yherachye.⁸⁸

 

 

 

Zedelickste Zeylinghe Zekerste Zwin⁸⁹

90

Zorchfuldichste Zalue Zondaren Zwinninghe /⁹⁰

 

Zalichste Ziele / Zaechtmoedichste Zin /⁹¹

 

Zuyuer Zantinne / Zoethertichste Zinninghe.⁹²

77 Van den Uppersten Vriendt t.w. van God.

79 Vlammende Vier Zie voor Maria als het ‘brandende (liefde)vuur’ Salzer S. 326-7.

80 Verbidt red door Uw gebed.

81 *xeperientie (lees xperientie), niet in MNW en WNT; experientie betekent ervaring, ondervinding (vg. fr. expérience), maar wat moet men er hier onder verstaan? Maria als Christus' voorbeeldigste ondervinding schijnt geen zin op te leveren. Is soms bedoeld, dat wij Christus dóór Maria het best leren kennen?

82 *Xactien belastingen (Hwb., niet in MNW), vg. fr. exaction afpersing; - *xempt vrijgesteld, ontheven (niet in MNW en WNT), uit fr. exempte; - *xploot aanzegging van een dagvaarding of vonnis; - *xtimerende? Wellicht een bedorven lezing voor exterminerende (of extirperende?) vernietigend.

83 Xpeerte beproefde, kundige (vg. WNT op Expert); - *xalterelicxste hier: lofwaardigste? (niet in MNW en WNT).

84 *xcuserende vrijstellende of ontslaande van (vg. WNT op Excuseeren in de bet. 3); - Xcommunicatie hier wel in ruimere zin, t.w. uitsluiting uit het hemelrijk.

85 *Ymflammerichste gloeiendste (van liefde)? - *Ysraelite Israelitische.

86 Deze regel heeft vermoedelijk betrekking op de profetie van Jesaja (Jes. 11, 1), maar de woordenkeus en de corrupties verhinderen mij er een behoorlijke zin uit te halen; Ynnichste zal wel naar St in Yeeste verbeterd moeten worden; ook zou ik i.p.v. Ymprente liever met St Ymprentende willen lezen. Zo krijgen we dan: ‘Zij die het verhaal van Jesaja door haar voorbeeld of goddelijk moederschap diep in de harten drukt’?? Of is toch de redactie van RW beter en moeten we lezen: diepste indruk van Jesaja, t.w. wat de diepste indruk op hem heeft gemaakt, van wie Jesaja het vaakst of het nadrukkelijkst heeft geprofeteerd?

88 *Ystorieuse waarachtige; - Yherachye Voor hiërarchie als Marianaam vg. Bruder Philipps Marienleben (ed. J. Haupt 213, 276, by Salzer S. 419): ‘Maria, himlische ierarchia’.

89 De lezing van St is de juiste, dus: Zekerste Zeylinghe Zedelickste Zwin; - Zeylinghe Zie voor het veilige varen met het schip of onder het zeil of het roer of de zeilwind Maria: Salzer S. 333 ff en vooral S. 527 ff; - Zwin eig. ader, bij rederijkers gaarne gebruikt ter aanduiding van Maria, gewoonlijk voorafgegaan door maechdelic, hier door Zedelicste (= ingetogenste, nederigste?).

90 Zalue Zie voor Maria als zalf voor zielewonden Salzer S. 535 ff; - *Zwinninghe? Heeft het woord iets te maken met zwin (zie de aant, bij r. 89) ader, versta dan: barmhartige ader, want Maria wordt de z. der zondaren genoemd).

91 zin gemoed.

92 *zinninghe gedachte?

[p. 195]

 

AlderLiefste / alderWeertste / alderRijckste / alderMachtichste

 

alderWijste / alderReynste / alderBeste / alderSchoonste

95

alderEdelste / alderZoetste / alderclaerste / aldercrachtichste

 

aldervercorenste / aldereewichste / alderhoochste / aldergeloonste.

 

 

 

ComPasselijckste / ConSerue / Commune / ConFectie⁹⁷

 

ConSciencelijckste / ConFirmatie⁹⁸

 

⁺ Concordantie / conFortelijckste / ComPlexie⁹⁹

100

ConDuyt / ConTinuele / ConFortacie.¹⁰⁰

 

 

 

Recht heeft helpe noodt vloeyende zee¹⁰¹

 

Om zoetste becleeden dit werck heyscht cracht¹⁰²

 

Ontfaet in dancke dit A B C /

 

Versinnet bet / dan ickt hebbe ghedacht¹⁰⁴

105

Eewighe glorie lof prijs en macht

 

Rengneert in v vol blijdts beschijns¹⁰⁶

 

Eerwaerdighe moedere ontfaermt mijns.¹⁰⁷

97 Compasselijckste medelijdendste (Deze actieve betekenis - niet in MNW - ook in Conste der Minnen r. 93: ‘Met compasselijcke ooghen desen brief aensiet’ aang. in WNT III, 2, 2092); - *Conserue (niet in MNW en WNT) duurzaam levensmiddel, of ook geneesmiddel? In het verband past minder de bet. van ofr. Conserve = garde (vg. Godefroy i.v.); - Commune hier wel adj.: gemeenschappelijk, voor allen beschikbaar (als zodanig niet in MNW en WNT); - Confectie artsenij (zie voor Maria als artsenij de aant. bij de Retrograde ten loue van Maria r. 13).

98 *Confirmatie versterking van het geloof?

+ H 3 v^o

99 Concordantie Zie voor Maria als ‘hemelse harmonie’ Salzer S. 427; - Confortelijckste meest troostende, bemoedigende; - Complexie karakter, hier als pars pro toto voor de bezitster.

100 Conduyt kanaal (zie voor een gedetailleerde vergelijking van Maria met een kanaal Salzer S. 534, vg. ook Richard van Sint Victor De Laudibus Mariae I, 10, cap. 3(ald.): ‘ipsa velut quidam aquaeductus seu canalis haurit superius per orationem aquam vivam de fonte vivo, qui apud deum est, quam refundit interius’; - *Continuele voortdurende, standvastige (of moeten we toch liever met St lezen *Continentelicste ingetogenste?); - *Confortacie Op grond van r. 99, waar dit begrip reeds is uitgedrukt, verdient de lezing van St Consecratie heiliging, de voorkeur.

101 De beginletters van r. 101-7 vormen het acrostichon ROOVERE.
Lees met St Recht helpens noot en versta: vloeyende zee van hulp in nood (zie voor de zeer verbreide naam Zee Salzer op Mare en Meer).

102 Om zoetste becleeden om de fraaiste inkleding te vinden.

104 Versinnen opnemen, opvatten.

106 Rengneert lees Regneert; - beschijn licht.

107 Lees met St ontfaermt v mijns.

[p. 196]

tekstkritische noten

Varianten St 3 Almachtichste Gloriooste Roedere - 7 Vercorenste - 8 Troostighe - 9 Metter o. mynder - 10 u. groter moeghentheit vooren - 12 en i.h. mensch

⁺Lof van Maria: Daer af de groote letteren inden text staende /spellen ave Maria gratia plena ETC.

AVe opperste Eerwaerdichste Moedere
Alder Rechtuaerdichste Jubilatie²
Als dijns Ghelijcke Rechts gheen vroedere³
Als Christus Jesus Abitacie⁴
Puerste Leuen / Edelste Natie^5
+ Afgront Doorgaens Ontfaermen Meenende⁶
Inghelicxste Natuere Vercoorne Spatie⁷
Troostersse Elcken Compassie Verleenende⁸
Met den ooghen van mijnder sielen weenende⁹
kniel ick uwer moeder maechdelicheyt voren¹⁰
daer tsvaders wijsheyt hem was vercleenende¹¹
in v / ende is hier mensche gheboren¹²

+ RW F 8 v^o

2 Jubilatie hier als benaming voor Maria (eig.: zielsverrukking, elders bij De Roovere vaak: lof), vg. de naam Vreugde, Zaligheid, enz. bij Salzer S. 560 ff.

3 Is deze regel corrupt? Een duidelijke zin kan ik er niet in ontdekken. St heeft Almachtichste Gloriooste Roedere en dat zal de goede lezing zijn; Maria wordt weliswaar vaker met het schip in zijn geheel vergeleken, maar ook toepassingen van bepaalde onderdelen zijn niet ongewoon, zie inz. voor het roer de plaatsen bij Salzer S. 333, 528, 531.

4 *Abitacie woning (vg. het verwante Habitakel in MNW, (h)abitatie is dan indirect ontleend aan lat. habitatio; de benaming Huis Gods, vert. van Beth-el, voor Maria was reeds vroeg in gebruik, vg. Salzer S. 116.

5 Leuen een Marianaam, die blijkens het voorgaande adj. hier niet op de Christusnaam Leven (Joh. 14, 6) teruggaat (in de zin dus van het Leven der mensen, het leven voor de mensen), maar als pars pro toto is gebruikt en eigenlijk betrekking heeft op Maria's zuiver leven; - Natie liever dan aan de alg. mnl. bet. afstamming, geboorte te denken zou ik - trouwens mede op grond van Sev. Bliscap 230 e.v. en St 153, 4 - hier de bet. gedrag, levensgedrag willen voorstellen; misschien moeten we uitgaan van gemoed, hart, innerlijk, waaruit zich zowel de bett. gedrag, houding, manier van doen als aard, eigenschap (vg. Matth. de Castelein Const v. Rhet. 159: ‘Lof, riekende Olive, vul zoeter natien’) ontwikkeld kan hebben.

+ G 1 r^o

6 Afgront als benaming voor Maria mij niet van elders bekend; ze kan van God (in mystieke taal) op Maria overgedragen zijn, maar waarschijnlijker lijkt het me de oorsprong te zoeken in een pars pro toto, afgrond kan immers ook volheid, althans onuitputtelijke voorraad betekenen (vg. WNT Suppl. I, 529) i.c. van genade; - Doorgaens altijd of overal; - meenende beogende.

7 Inghelicxste Maria wordt met de engelen vergeleken om haar reinheid; - Vercoorne Lees met St Vercorenste heerlijkste; - Spatie ruimte, verblijf, (vg. MNW i.v. Spacie bet. 1 en WNT i.v. Spatie bet. 1) hier gebruikt als erenaam voor Maria met betrekking tot de moederschoot, waarin Christus heeft gerust?

8 Compassie eig. mededogen, hier met een bijzonder aspect, t.w. het gevolg van compassie, dus: troost of zoiets.

9 Lees met St ooghen mijnder.

10 Versta: k. voor Uw m.; - *moeder-maechdelicheyt afl. van moedermaegdelick dat o.a. voorkomt in Ed. de Dene Testament 99a en 414b (aang. in WNT IX, 938), hier = Maria en dan inz. in haar maagdelijk moederschap; in verband met hetgeen volgt in r. 11-12 verdient deze lezing de voorkeur boven St: k.i.u. groter moeghentheit vooren.

11 tsvaders wijsheyt Christus, vg. 1 Cor. 1, 24 (zie voor Eeuwige Wijsheid = Christus de aant. in mijn Midd. Kerstl. bl. 204); - vercleenende vernederende.

12 mensche als mens.

[p. 197]

 

den Jugeerder / ende den verlosser vercoren¹³

 

ende onsen godt / die is onsen broeder nv¹⁴

15

Aue Maria dies danck ick v.

 

 

 

Bouen Eenighe Namen Eewichste Duecht¹⁶

 

Judiths Comparatie seer Tamelijcxst¹⁷

 

Altijdts Toeuelicxste Vveerdichste Juecht¹⁸

 

Noodtdursteghe Moederlicxste Vramelicxst¹⁹

20

Louelicxste Instrument Eersamelicxst²⁰

 

Ridderlicxste Joyeuse / Blijdelicxst Verchiert²¹

 

Soete Excellentst Tresoor Bequamelicxst²²

 

Eruelicxst Notabelste Eerlicxst Duerviert²³

 

Jonstelijck Confoort Traecheyt Voort Stiert²⁴

25

van my princersse mijnder siele ghenesen²⁵

 

zoogheghe tsbehouders diet al regiert²⁶

 

daer de minnen substantie is by gheresen²⁷

 

mijns vleesch vermaeckeghe voedighe ghepresen²⁸

 

zijt ghy eerst weerende tsvyandts grou²⁹

30

Aue Maria dies danck ick v.

13 *Jugeerder Rechter (niet in MNW en WNT); - De redactie van St: ende Verlosser verdient de voorkeur, het gaat om de paradoxale eenheid van Rechter en Bevrijder; - vercoren Dit woord dient in rederijkerstaal als epitheton ornans zonder nauwkeurig begrensde betekenis (heerlijk, lofwaardig, enz.).

14 De lezing van St (zonder die) verdient wel de voorkeur.

16 Lees met St name; Bouen Eenighe Name boven alles (of boven ieder?); - Eewichste De superlatief bevreemdt, indien eewich = sempiternus is bedoeld, maar ik zou niet weten, wat het anders zou moeten zijn (ewich = rein, kuis, eerbaar vond Verdam alleen in hd. gekleurde geschriften, vg. MNW II, 671); misschien is eewich hier zoveel als geweldig, buitengewoon, zoals nog thans in het WVlaams, vg. De Bo i.v.

17 Lees met St Comparatie Tamelijcxst en versta: de meest passende vergelijking met Judith of: die het best te vergelijken is met Judith. Maria werd in de M.E. gaarne met Judith vergeleken: zoals deze Holofernes het hoofd afsloeg en in Nebuchodonosor's huis verwarring bracht, zo heeft Maria de duivel van zijn macht beroofd en verwarring gesticht in de hel.

18 Toeuelicxste lieftalligste; - Juecht Zie voor deze Marianaam de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 8.

19 Noodtdursteghe versta: voor behoeftigen; - Vramelicxst het meest tot zegen, heil, voordeel strekkend.

20 Louelicxste lofwaardigst.

21 Ridderlicxste Misschien verdient de lezing van St: Rustelicste de voorkeur, ofschoon die van RW niet onmogelijk is; Maria wordt hier immers vergeleken met Judith en Jael (elders ook met Goliath); - *Joyeuse Blijde.

22 Tresoor Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 8; - Bequamelicxst schoonst.

23 Eruelicxst duurzaamst (adv. bij Notabelste?) Of toch = erfelijk, omdat ze van Davids stam is? - Notabelste edelste, voornaamste; - Duerviert vol (goddelijk) vuur (d.w.z. vervuld van de H. Geest? vg. Gentse Sp. 100, aang. in WNT III, 2, 3099).

24 Jonstelijck goedgunstig; - Confoort troost, bijstand; - Voort Stiert wel op te vatten als *voortstiert verjaag, verwijder.

25 princersse vorstin, koningin, een gebruikelijke naam voor Maria (Salzer S. 455), die in rederijkerskringen misschien vooral ten gevolge van het gebruik van die naam in het envoy bepaald geliefd werd; - ghenesen (zelfst. gebruikte inf.) genezing, hier: zij, die de genezing bewerkt, t.w. Maria.

26 *zoogheghe (mnl. sogersche) voedster; - tsbehouders (= des behouders) van de Heiland.

27 Lees met St d. myn substancie / by es verreesen door Wie ik het aanzijn heb gekregen, Die mij heeft geschapen.

28 *vermaeckeghe (Gij) die herschept, vernieuwt; - voedighe Lees met St voedinghe (voedsel) of voedeghe (voedster).

29 eerst van meet af aan? Of: vóór allen? - grou (St gru) gruwel, afgrijselijkheid.

[p. 198]

 

Feestelijcke Rachel Vrome Coninghinne³¹

 

Toeuerlaet Vol Saleghe Vrede³²

 

Eerderijcx Nuttelicste Troosterinne

 

Reyne Jahel / Sisara Tormentelickhede³⁴

35

Verlichtende In Israel Hope ende Sede³⁵

 

⁺ Verblijdende Sondaers Claghende rauwe³⁶

 

Juechdelijcke Spieghel Ter Vrolijcxster Stede³⁷

 

Aensiet Mijn Ellende Noydt vriendt ghetrauwe³⁸

 

want v benedictie zoetst van dauwe³⁹

40

is elck creatuere ghebenedijdt

 

niet alleene tscheppers creature vrauwe

 

maer tscreatueren schepper verblijdt

 

in v / die volst van gratien zijdt^41-43

 

want ghy composeert den hoochsten bailiou⁴⁴

45

Aue Maria / dies danck ick v.

 

 

 

Egglentier / Roozier Eerste Verheuene⁴⁶

 

Ontfaermeghe Onderdanighe Rancke⁴⁷

 

staet my doch by ten laetsten leuene⁴⁸

 

en behoudt van sneuene // my aerme crancke⁴⁹

50

want van uwen drancke // en wordt niemant schou⁵⁰

 

Aue Maria / dies danck ick v.

31 Rachel De schoonheid van Rachel, Jakobs meest beminde vrouw, gaf aanleiding tot vergelijking met Maria, vg. Salzer S. 132; - Feestelijcke wellicht op grond van de frequentie der superlatieven in dit Lof met St te lezen Feestelijckste.

32 Toeuerlaet toevlucht; - saleghe Lees met St salegher.

34 Vg. Richt. 4, 17 e.v.; Jahel evenals Judith (zie de aant. bij r. 17) een type van Maria om haar held-haftigheid; Sisera staat dan voor de duivel of de kop van de slang van Gen. 3, 15, vg. Salzer S. 492; - *Tormentelickhede kwelling, marteling.

35 Verlichtende herstellende, weer tot bloei brengende; - Israel hier in de bekende geestelijke opvatting van het Christendom, de christelijke wereld; - e van ende abusievelijk met kleine letter gedrukt; - Sede christelijk (geloofs)leven.

+ G 1 v^o

36 Claghende rauwe die hun smart beklagen of liever: die hun berouw klagende uiten (of kan rauwe ook zijn de aanleiding tot berouw, dus de zonde?); - de r van rauwe abusievelijk met kleine letter gedrukt.

37 Lees met St Juechdelijckste (vg. de aant. bij r. 32); - Spieghel Zie voor deze benaming van Maria de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 7; - Ter Vrolijcxste Stede in de hemel.

38 Noydt vriendt Lees (mede op grond van St) Noodtvriendt helper in de nood.

39 Lees met St w. doer v.b.; - benedictie zegen; - dauwe vertroosting.

41-43 Versta: niet alleen het schepsel, maar ook de Schepper verheugt zich in U.

44 composeert maakt een schikking met (t.w. ten aanzien van de schuld van de zondaar); - den hoochsten bailiou (baljuw) God.

46 Egglentier eig. een bepaalde soort roos, hier benaming voor Maria (zie voor Maria als Roos de aant. bij Een andere Maria Lof r. 51); - Roozier rozenstruik of -gaard; beide dienden als benaming van Maria, vg. Salzer op Rose, Rosa.

47 Onderdanighe deemoedige, onderworpene, gehoorzame (zo genoemd op grond van haar Fiat); - Rancke rank, inz. wijngaardrank, een zeer geliefde benaming voor Maria, zie MNW op Wijngaertranke (dl. IX, 2489) en Reve (dl. VI, 1313) en Salzer op Rebe, Wein, Vitis; de beeldspraak hangt samen met Christus als Druif (in de incarnatiesymboliek) en Christus als Wijnstok (zie MK bl. 124-5).

48 leuene Lees met St beuene (t.l.b. = bij het L. Oordeel, vg. die bevende doemsdach, dat bevende oordel).

49 behoudt behoed.

50 schou (St schu) afkerig.

[p. 199]

⁺Lof van Maria

Lof edelste gheboorne // reynste figuere¹
Maria vercoorne // die teghen natuere
Hebt man beghordt / ende zijt suyuer gebleuen³
De Enghelen ontstaken // in quaden coluere⁴
De mensche int smaken / nam sonden paruere⁵
Maer ghy edel Maria / Gods moeder verheuen
Hebt corruptie vertorden / alle sonden verdreuen⁷
Tmoet al verwonderen bloeseme puere
In dijn edel maechdelijck suyuerlijck leuen
Dies is v ghegheuen // en zijdt gheschreuen^8-10
Als Moyses doorne / ende dat beseuen¹¹
Naer rechts aencleuen // want de goddelijcke cuere¹²
Bevlamde dy / wte des hemels muere
In daertsche pastuere // dus tsegghene my huecht¹⁴
Lof alder edelste gheboren Juecht.¹⁵

Bouen Enghelen gheresen // puer edelbequame
Onder dmenschelijck wesen // edelste eersame^17
+ Als edelijck wt Jesse gheslachte ghesproten¹⁸
Maria / Maecht / Moedere // minlijckste name
Voedende dijn voedere // tot onser vrame²⁰
Als tbedaude Gedeons vlies ontsloten
Is den dau der godtheydt in dy gheuloten^21-22

+ RW H 5 v^o

1 figuere Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 32.

3 Hebt man beghordt Lees Hebt kindt beghordt hebt ontvangen, zijt zwanger geworden; de uitdrukking man beghorden zou alleen staan en is dan ook wel niet juist (sonder man zou eventueel wel een goede zin opleveren).

4 coluere hartstocht (zie voor deze onder invloed van lat. color, fr. couleur ontstane bijvorm van colere, colera MNW III, 1698); De Roovere doelt hier op de opstand der engelen onder aanvoering van Lucifer.

5 int smaken t.w. van de verboden vrucht; - nam sonden paruere nam het zondenkleed aan.

7 *corruptie bederf (niet in MNW en WNT); - vertorden part. praet. van verterden vertreden, vertrappen, vernietigen.

8-10 Tmoet al verwonderen In ieder moet zich verwonderen over.

11 Moyses doorne Zie voor het Brandende Braambos als symbool van Maria's maagdelijke ontvangenis en moederschap de aant. bij Retrograde ten loue van Maria r. 9; - beseuen Dit woord heeft in rederijkerstaal - gewoonlijk in de uitdrukking beseuen sijn - heel vaak zijn betekenis verloren; hier zou het desnoods kunnen worden weergegeven met: inderdaad, of een ander modaal bijwoord van ongeveer dezelfde betekenis.

12 Naer rechts aencleuen Terecht (eig.: volgens hetgeen tot het recht behoort); - cuere behagen, wens, verlangen (WNT VII, 1, 2930, vg. MNW III, 1901).

14 pastuere weide; - huecht verheugt.

15 Juecht Zie voor deze Marianaam de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 8.

17 dmenschelijck wesen het menselijke geslacht.

+ H 6 r^o

18 wt Jesse gheslachte ghesproten Zie voor Maria als virga e radice Jessae de aant. bij Een andere Maria Lof r. 95.

20 Voedende dijn voedere een uit de hymnenpoëzie stammende zeer geliefde woordspeling (Maria is de moeder haars Vaders, t.w. van God, Die in Christus mens werd), zie de plaatsen en de litt. in MK bl. 90 e.v.; - vrame bate.

21-22 Gedeons vlies Zie voor dit type van de Ontvangenis de aant. bij Aue Aduocate Aduerterighe r. 26; - ontsloten t.w. de dauw (r. 22), een herinnering aan Jes. 45, 8 in de Rorate-mis; de beeldspraak van de bedauwde aarde is hier door De Roovere gecontamineerd met die van het bedauwde vlies. De dauw is Christus (waardoor het verband met r. 23 verklaarbaar wordt).

[p. 200]

 

Ons behouder / verwinder / aen tscruycen rame²³

 

Metter gratien des heylichs gheest doorgoten²⁴

25

Dwelck heeft verdroten // den helschen Ryoten²⁵

 

Tcorruptible heeft al van dy gheschoten²⁶

 

De sondighe moten // de wercken der blame²⁷

 

Uwe fame // climpt totten oppersten trame²⁸

 

Wt des werelts brame // inder Enghelen vruecht²⁹

30

Lof alder heylichste gheboren iuecht.

 

 

 

O edelste ghedochte // Maria alleene³¹

 

In v wel wrochte // Gods gratie reene

 

Natuere in Eua / die staende ghebroken³³

 

O hoochste beclijf // soe weerde noydt gheene³⁴

35

Want wijf sonder wijf // rees been van beene³⁵

 

Tot dijnder comst zijnde dit werck ghedoken³⁶

 

Maer van dy Maria door tgoddelijck hoken³⁷

 

Werdt man sonder man / dits dy niet cleene³⁸

 

Als een bloeyende Aarons roede ghesproken³⁹

40

Vruchtbaer ontploken // in gratien beloken

 

Edelijck sonder scronden oft croken⁴¹

23 verwinder overwinnaar, triumphator (t.w. over de machten van duivel, zonde en dood), een typisch-oud-christelijke conceptie; - rame span- of droograam voor lakens; de vergelijking van het Kruis met een raam - o.a. bekend uit de Indica mihi - is evenals die van de pees, waarom de boog gespannen staat, een uitvloeisel van de laat-middeleeuwse realistische kruisigingen, die - omdat de spijkergaten niet op de juiste plaats geboord waren - een uitgerekt, a.h.w. op het kruis gespannen lichaam te zien geven.

24 gheest Zie voor de vorm zonder s Kolthoff par. 6, bl. 9.

25 Ryote hier = bende? (uit: lawaai, kabaal). Of = het concretum met onduidelijke betekenis, dat Verdam MNW VI, 1445 aanhaalt uit Invent. van Br. 3, 169? Of nog liever = oproermaker?

26 *corruptible bederfelijk, verkeerd, zondig (niet in MNW en WNT); - heeft al van dy gheschoten is geheel van U afgevallen.

27 Deze regel bevat twee voorbeelden ter motivering van al in r. 26; - *moten vlekken (zie WNT op Moet (III)? Of staat moten tegenover wercken en hebben we te doen met het gewone mnl. moete = otium, opportunitas?

28 blame schande; - trame sport (van een ladder), vg. de aant. bij Lof van Maria, beg. Alsoe een mast r. 11.

29 brame doorn (men denke aan de ‘doornen en distelen’ van Gen. 3, 18).

31 ghedochte eig. gedachte (Maria is immers als mens, als schepsel een gedachte Gods), hier met perfectief aspect: schepsel.

33 Deze regel blijft onduidelijk, ook al herkent men er een absolute constructie in; het gebruik van het hervattende en daardoor accentuerende pron. dem. die is mij in een dergelijke constructie niet van elders bekend.

34 beclijf voordeel, winst, hier in subj. bet.: Degene, die voordeel, winst (voor het menselijk geslacht) bracht.

35 wijf sonder wijf Eva werd immers geformeerd uit Adam's rib, vg. Gen. 2, 22; de tegenstelling tussen Eva en Maria werd in de late middeleeuwen eindeloos uitgesponnen; hier vindt men dan de geboorte van de vrouw zonder vrouw (Eva) tegenover die van de Man zonder man (Christus); - rees versta: kwam voort.

36 dit werck t.w. deze bovennatuurlijke procreatie; - ghedoken verborgen.

37 hoken Mogen we hier denken aan Hokken (I) in de bet. B, 2, b (WNT VI, 866), het samenleven van man en vrouw, hier in gesublimeerde zin gebruikt? Of is hoken het mnl. oken, vermeerderen, i.c. procreare?

38 Zie de aant. bij r. 35.

39 Zie voor Aärons bloeiende roede, de virga Aäronis, als symbool van Maria's maagdelijk moederschap, de aant. bij Een andere Maria Lof r. 124.

41 *scronden Dit woord was tot dusver alleen bekend uit de wdbb. van Kil. (Germ. Sac. Sicamb. Fland. j. kloue, fissura, rima) en Plant, (une crevasse, rima).

[p. 201]

 

Peys quam dy stoken // int dal van weene⁴²

 

Dies moeten wy / al hadden wy therte van steene /

 

V segghen ghemeene // ons dwinght dijn duecht⁴⁴

45

Lof edelste gheboren iuecht.

 

 

 

Aue princersse Artistelijcke Vena⁴⁶

 

Vrye Voochdersse / Vrouwe vol Vreden⁴⁷

 

⁺ Eerwaerde Edele Eersame Elena⁴⁸

 

Maecht Moedere Maria gratia plena

50

Adsistencie Aen Alle Aerme beneden

 

Rijsende Rancke / Rechtst Reynst in seden

 

In Jonstelicheden Ick groete dy Lya⁵²

 

Aue Maria Aue Maria

 

Conforteerlijck Dya / die veel vermuecht⁵⁴

55

Lof alder edelster gheboren Juecht.

42 dy Zie voor deze uit het enclitische i (= ghi) in segdi, enz. geïsoleerde vorm Franck, 2. Aufl. par. 209, S. 176; - stoken bewerken; - weene smart (dal van weene aardse dal).

44 ghemeene allen.

46 De hoofdletters in r. 46-53 vormen de ‘engelse groet’: Ave Maria; - *Artistelijcke rhetoricale afl. van artiste kunstenaar, geleerde, hier als epitheton ornans voor Maria, waarvan de betekenis bij gebrek aan andere vindplaatsen niet duidelijk is; - Vena kanaal, ader, t.w. van genade, barmhartigheid (zie voor de benaming vena veniae etc. voor Maria Salzer S. 533-4).

47 Vrye Voochdesse machtige heerseres.

+ H 6 v^o

48 Elena Maria wordt hier - wel in haar kwaliteit van keizerin - met de H. Helena († ca. 330), moeder van Konstantijn, vergeleken.

52 Lya Lea, een der vrouwen van Jakob, was in de M.E. (en nog tot in de 17^e eeuw, vg. Timmers No. 1003) een type van de H. Maagd.

54 Conforteerlijck troostend, bemoedigend; - Dya godin (vg. Salzer S. 424, r. 26 e.v. en vg. de naam Goddinne in Een andere Maria Lof r. 14, Roouers Schaeckspel r. 25, Aue Aduocate Aduerterighe r. 25).

⁺Constich lof van Maria

O Lof Maria reyn moeder ons Heeren
Eeren // vol / sonder dorpernije²
Nije // mochte tonghe v lof vermeeren³
Meeren // macht nyemant dan Gods voochdye⁴
Dye // daer in twijffelt / maeckt fantasye
Sie // toe eer hem ghenaeckt verdolen
Dolen // ist quaet wt uwen bevrye⁷
Vrije // fonteyne onverholen⁸
Houdt ons in uwen dienst beuolen.

+ RW M 2 r^o

2 Eeren vol vertaling van gratia plena.

3 vermeeren hier in eigenlijke zin: groter maken.

4 voochdye macht.

7 Versta: het is kwaad ‘wt uwen bevrye (te) dolen’; - *bevrye rechtsgebied (met bijgedachte aan bescherming).

8 fonteyne Zie de aant. bij ABC van Maria r. 2.

[p. 202]

10

Hoe sal ick v groeten oft by wat weghe¹⁰

 

Weghick // mijn sonden / my beuen de haren

 

⁺ Haren stanck stinckt bouen solphers pleghe¹²

 

Pleghe // van duechden is my ontvaren¹³

 

Veruaren // moet ick ende eewich misbaren¹⁴

15

Baren // aen my niet houwe verwaermde colen¹⁵

 

Coluert // met duechden / mijn oude Jaren¹⁶

 

Jaren // dach / weken zijn my ontstolen¹⁷

 

Houdt ons in uwen dienst beuolen.

 

 

 

O alderexcellentste Goddinne¹⁹

20

Dinne // ben ick van duechden figuere²⁰

 

Ghuere // wel rieckende ten hemel inne²¹

 

Inne // wien gaen alle salighe duere²²

 

Duere // vanden oppersten Senatuere²³

 

Natuere // chierende met nieuwen scholen²⁴

25

Scholen // doet van my quade humuere²⁵

 

Muere // van duechden helpt my vertholen²⁶

 

Houdt ons in uwen dienst beuolen.

 

 

 

Princersse der opperster vniuersiteyt²⁸

 

Citeyt // die thelsche cracht cunt vermolen²⁹

30

Moleert // my in ws rijcx deelachticheyt³⁰

 

Achticheyt // mijns slaende voor de helsche polen³¹

 

Ende houdt ons in uwen dienst beuolen.

10 by wat weghe op welke manier.

+ M 2 v^o

12 bouen solphers pleghe meer dan zwavel (pleegt te stinken).

13 pleghe beoefening.

14 veruaren vrezen.

15 Baren aen my niet indien zich aan mij niet vertonen (als ik mij niet kan koesteren aan); - houwe Uw; - verwaermde verwarmende; - colen versta: vuur (der liefde).

16 *Coluert kleur.

17 ontstolen versta: ontgleden.

19 Goddinne Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 14; Goddinne ook in Roouers Schaeckspel r. 25 en Aue Aduocate Aduerterighe r. 25, vg. ook Dya in Lof van Maria, beg. Lof edelste gheboorne r. 54.

20 figuere versta: o figuere o Maria.

21 Ghuere Salzer op Odor geeft één voorbeeld van deze Marianaam.

22 gaen ... duere er (door) komen, in de hemel komen.

23 opperste Senatuere God (Maria is Gods deur, versta: door Maria is God mens geworden en komt de mens tot God).

24 schole hier: eigenschap, deugd? (uit de eigenlijke bet.: leer, onderricht?).

25 scholen verwijderen.

26 vertholen boeten, betalen.

28 vniuersiteyt hier: hogeschool in fig. toepassing? Of: gemeenschap (opperste - = hemel?).

29 Citeyt stad (zie voor deze Marianaam Salzer S. 284 ff.); - vermolen vernietigen, doen vergaan (het transitieve gebruik niet in MNW).

30 Moleert van moleren vormen (MNW IV, 1875)? Zo ja, dan is het figuurlijk gebruik niet van elders bekend.

31 *Achticheyt mijns slaende mij beschermende voor; - polen? Geen der in de wdbb. vermelde woorden pol, pole of pool geeft een passende betekenis; mogelijk is het een zeer vrije en algemene toepassing van een der vele bett., die daar worden opgesomd; of mogen we polen hier gelijkstellen aan poelen moerassen?

[p. 203]

⁺Constich lof van Maria

Natuerlick // negheene // verghift so schoone¹
Verchiert // verheuen // als ghy Marie
So puerlic // so reene // droech noyt maecht croone
Doorviert // beseuen // gods melodie⁴
Ghemaniert // ghebleuen // O hoochste vrie⁵
Soo wijselijck // achtende // der redenen bandt
Gheregiert // v leuen // met sulcken crie⁷
Soe prijselijck // wachtende // dijns sins ghestandt⁸
Auijselijck // achtende // ter minnen brandt⁹
In sinnen // ghestadich // ouervloeyende¹⁰
Rijselijck // becrachtende //themelsche landt¹¹
Vol minnen // beradich // reyn op groeyende
Van binnen // ghenadich // onvernoeyende¹³
Als reghele // volmelcx // drachtich ter duecht¹⁴
Lof speghele // die elcx // natuere verhuecht.¹⁵

⁺ In dijn net bloet // des soons volleest // zijn bloet ontfinck¹⁶
Natuerlick al // geuoecht tot dien // hi van dy¹⁷
Lof liefste goet // tis aldermeest // gheen hooger dinc¹⁸
Noyt sulck gheual // ende onghesien // vergeeft soe vry¹⁹
Dies berch en dal // vruecht moet plien // waer men sy²⁰
Drijft jolijt // jonck ende out // Eert dese dracht
Maeckt gheschal // looft dit engien // verre ende by²²
Ghebenedijdt // dusentfout // dach en nacht
O vrouwe ghy zijdt // voor steen of gout hoochst geacht²⁴

+ RW L 7 v^o

1 verghift begiftigd.

4 Doorviert doorgloeid (t.w. van goddelijk vuur); - beseuen Het is niet duidelijk, of wij hier Verdam's 1^e of 2^e art. Beseuen voor ons hebben en indien het 1^e, of het woord hier nog zijn eigenlijke betekenis heeft dan wel het rhetoricale stopwoord is geworden; - melodie vreugde.

5 ghemaniert zedig.

7 crie eig. strijdleus, hier: levensregel.

8 ghestandt standvastigheid.

9 *Auijselijck verstandig, welberaden, hier: met overleg of opzettelijk?

10 In sinnen in hartelijke, liefdevolle gezindheid.

11 *Rijselijck? (hier: heerlijk?); - becrachtende herstellende? Of: veroverende (t.w. voor het mensdom?)

13 *onvernoeyende eig.: zonder dat het (u) ooit gaat tegenstaan, hier met rhetoricale versterking door ontkenning: met blijvende goede gezindheid.

14 reghele blijkbaar regel in de gangbare betekenis: leefregel, hier metonymisch voor de persoon; - vol melcx vol geestelijk voedsel.

15 Speghele Zie voor deze Marianaam de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 7.

+ L 8 r^o

16 Des soons volleest (hier ter omschrijving van de Zoon), het onderwerp, dat in hi (r. 17) nog eens wordt hervat.

17 Natuerlijck al gevoecht tot dien op te vatten als bepaling bij zijn bloet.

18 aldermeest het allergrootste.

19 onghesien nog niet voorgekomen; - vergeeft? Men verwacht een adjectief of desnoods een part. praet.; vergeeft is toch niet = schenkt en soe = zij? Dit past bovendien bezwaarlijk in het verband. Bij vergeeft = vergeven ware de zin veel duidelijker.

20 plien maken.

22 engien eig. genie, talent, hier als erenaam voor Maria.

24 voor boven; - steen Versta: edelsteen.

[p. 204]

25

By oodtmoede // wtvercoren // moeder tsijne

 

Oorspronck wijt // vol der gewoudt // door gift en cracht²⁶

 

Van Cristus bloede // hoochst besworen // lof medecine

 

Sijt ons hoede // voor tverstooren // der helscher pijne

 

Den beghele // tsghespelcx // want ter vruecht²⁹

30

Lof speghele // die elcx // natuere verhuecht.

 

 

 

O kuerlic goet // dits ghifte groot // dat onse heere³¹

 

Onvolpresen // in dijn bloedt reyn // wilde ontfaen

 

Natuerlijck bloedt // dat lien wy bloot // tonser leere³³

 

Wt dy geresen // is tsleuens greyn // natuerlic bestaen³⁴

35

Wie macht lesen // o suyuer pleyn // hoogher beuaen³⁵

 

Natuerlic moeder // natuerlic kint // tvalt mi te swaer

 

So soet int wesen // ons Capiteyn // drucx afdwaen

 

Niemant vroeder // so wel gesint // ons troost eenpaer³⁸

 

Hy u broeder // ghy ghemint // ende sonder vaer³⁹

40

Lof vrouwe // gheduerich // onghehendt

 

Stier roeder // die bewindt // ons openbaer⁴¹

 

Als trouwe // ghebuerich // zijt voort omtrent⁴²

 

Ick schouwe // ontruerich // troost excellent⁴³

 

Als seghele // van welcx // men baert iuecht⁴⁴

45

Lof speghele // die elcx // natuere verhuecht.

 

Princersse.

 

⁺ Princersse / dus eyndick mijn gheschrifte

 

Dwelck men mach lesen in neghen manieren

 

Natuerlijck weet ick gheen meerder ghifte⁴⁸

 

Dan dat Christus zijn zoets bloedts revieren⁴⁹

50

Aen dijn natuerlijck bloedt can unieren⁵⁰

26 gewoudt macht.

29 *beghele beugel (zie de aant. bij ontbeghelt in Gheestelijcke Spieghelinhge r. 99); - *ghespelc = *ghespalc en dan te vergelijken met tweespalck tweespalt (bij Sam. Coster, zie WNT XIV, 2566)? Zo ja, dan is Maria de beghele tsghespelcx d.w.z. degene die behoedt voor tweespalt; alleen weet ik niet, wat te doen met het daaropvolgende want ter vruecht.

31 kuerlic uitnemend.

33 dat lien wy bloot dat belijden wij openlijk, ronduit.

34 greyn kern, beginsel.

35 lesen verklaren? (Of met perf. aspect: verstaan?); - pleyn volheid? Of toch in eig. bet.: vlakte; - beuaen begrip.

38 eenpaer gedurig.

39 Zie voor Christus als Maria's Broeder MK bl. 90.

41 Stierroeder Zie voor Maria als het roer van een schip Salzer S. 527 ff; zie ook de aant. bij Lof van Maria, daer de groote letteren enz. (red. St) r. 3; - bewindt ons zich ons lot aantrekt.

42 ghebuerich eig.: nabij gelegen, hier wellicht = ghebuersam vriendelijk, dienstvaardig; - omtrent ons nabij.

43 *ontruerich zonder roer.

44 Het zeil is gewoonlijk een van Maria's deugden, inz. haar deemoed (zie de aant. bij mijn M. Ese Kerstl. No. LX, bl. 201 e.v.; - iuecht hier: zaligheid.

+ L 8 v^o

48 Natuerlijck in de orde der natuur?

49 revieren hier behalve uit rijmnood ook wel gekozen onder invloed van de 15^e-eeuwse bloeddevotie, die aanleiding gaf tot de voorstelling der vijf bloedstromen.

50 *unieren verenigen.

[p. 205]

 

Als beyde natuerlijcke menschen // soet

 

Ende spieghel die nemmermeer sal faelgieren⁵²

 

Dies elck v lof toe wenschen // moet.

52 faelgieren in de steek laten.

⁺A B C van Maria

Aenminnichste // Beuelichste // Curieuse¹
Duwagiere // Eerlijcxste // Fonteyne²
Ghesinnichste // Heylichste // Joyeuse³
Kancheliere // Leerlicxste // Mageleyne⁴
Natuerlicxste // Ontfaermichste // Presentatie⁵
Questinghe // Redelicxste // Soluerende⁶
Tracterelicxste // Verwaermichste // Xcusatie⁷
Ynvestinghe // Zedelicxste // ConForterende.⁸

+ RW B 5 r^o

1 Beuelichste bevalligste; - Curieuse uitgezochte.

2 Duwagiere weduwe; - Eerlijcxste edelste; - Fonteyne Zie voor deze aan Hoogl. 4, 12, 15 ontleende naam voor Maria mijn M. Ese Kerstl., bl. 6-7 en Salzer op Fons, Brunnen, Fontane.

3 Ghesinnichste verstandigste; - Heylichste spreek uit Helichste (× Beuelichste).

4 Kancheliere Vg. Bruder Hansens Marienlieder aus dem vierzehnten Jahrhundert etc. herausg. v. R. Minzloff (Hannover 1863) r. 1329 ff:

.... Ave ist gotes kensler uszerkoren
und hat den brieb besigelt
do ons der nuwe lantvred wart gesworen;

en r. 1364 ff:

cantzeler des riichen konings von uberlande
ist ave sicherlichen,
want al de vorwort, vestnis und voerbande,
da god sich myt dem mensch in hat verbonden,
de hat ave besighelt;

voor afbeeldingen van de Boodschap met dit motief zie MK bl. 42; - Leerlicxste voorbeeldigste; - Mageleyne marjolein, een welriekende plant, in de Middeleeuwen betrekkelijk weinig voorkomende naam voor Maria, vg. Dreves Analecta I, 58, 3: ‘Tu saporans maiorana’ en Dev. Pr. B. 115, 2: ‘Maria ..., soet rieckende maioleine, diet godlijc bloemken droech’ en Anna Bijns (uitg. Bogaers en Van Helten bl. 5): ‘Cedar, palma, cypresse, mageleyne, Op Lybano gheset’.

5 Natuerlicxste Uit de vele betekenissen in MNW op Natuerlijc bet. 6 (dl. IV, 2205) is het moeilijk een keuze te doen; ik voel het meest voor: (de mensen) liefhebbend; - Presentatie present (?); de benaming ‘Geschenk’ voor Maria is mij niet van elders bekend, maar ik zou ook niet weten, wat presentatie hier anders moet betekenen.

6 *Questinghe niet in MNW en WNT; wellicht een rhetoricale bijvorm van Queste (I) in WNT en dan in figuurlijke toepassing van de bet. 2: (relieken) kas, rijve, heiligdom (WNT dl. XII, 2, 5087), waarin de voorstelling van schrijn (houder van een kostbare schat) de metafoor heeft bewerkstelligd (zie voor schrijn als benaming voor Maria Salzer op Scrinium); - Soluerende ontbindende, losmakende (t.w. de mens, van de banden van duivel, zonde en dood).

7 *Tracterelicxste afl. van Tracteren in MNW in de bet. 4: vriendschappelijk behandelen, vg. Kil. accipere; moet men uitspreken Tractuerlicxste (× Natuerlicxste)? - *Verwaermichste die het meest koestert (afl. van Verwaermen koesteren); - *Xcusatie verontschuldiging, t.w. onze verontschuldiging bij God, die ons verontschuldigt, vrijpleit.

8 *Ynvestinghe veste, schuilplaats, toevlucht (afl. van Investen vasthouden, beveiligen); - Zedelicxste welwillendste, hoogststaande; - Conforterende troostend, sterkend.

[p. 206]

⁺Retrograde ten loue van Maria

Marie weerde Moedere ghenaden //¹
Vrije Coninghinne wilt my beraden²
Reyne Maghet gracieuse soete //
Fonteyn suyuere / tscommers boete⁴
Baerblijcke verbidt ghy menschen alle⁵
Rijcke / aerme / groote ende smalle //
⁺ Vollouen en can v niemant nemmermeer⁷
Bouen vrouwen alle verdrijft ghy wee //⁸
Nichte Dauidts / Moyses doren⁹
Ghestichte tsvaders / Godts lief vercoren¹⁰
Goede Poorte besloten Ezechiels¹¹
Roede Jesse / offerande Abels¹²
Medecijne roke / soete ende virtuyt¹³
Diuine Vrouwe ende Godts Bruydt //¹⁴
Nae v volghen / laet my duechdelijck¹⁵
Maria ghy zijt eewich vruechdelijck¹⁶
Eerbare ghy draecht glorieuse croone
Ware mijns neempt coninghinne schoone.¹⁸

+ RW G 2 v^o

1 ghenaden hier als uitroep gebruikt? (vg ‘Ghenade, Vrouwe, Sente Marie’ aang. in MNW 2, 1380); of: object van beraden (r. 2)? Dit laatste is niet waarschijnlijk, want in de constructie eenen iet beraden is het object meestal ongunstig (zoals in ons berokkenen).

2 Vrije edele; - beraden (zie ook de aant. bij r. 1) bijstaan, genadig zijn.

4 Fonteyn Lees t.w.v. het rijm (× Reyne) Fonteyne; zie voor de naam Fontein de aant. bij ABC van Maria r. 2; - boete geneesmiddel.

5 *Baerblijcke kennelijk (vg. Baerblikende MNW 1, 517); - verbidt redt gij door Uw voorbede.

+ G 3 r^o

7 nemmermeer Lees (of spreek uit?) t.w.v. het rijm (× wee) nemmermee.

8 verdrijft ghy wee een herinnering aan Ave (= a-wee)?

9 Nichte bloedverwante (Dat Maria stamde uit het huis van David, was reeds vroeg een communis opinio, vg. MK bl. 21); - Moyses doren Bedoeld is de brandende braamstruik van Exod. 3, 2, die brandde en toch niet door het vuur werd aangetast, een oeroud en later zeer verbreid type van Maria in haar maagdelijk moederschap, vg. MK bl. 125.

10 Ghestichte? De meest voor de hand liggende betekenis: schepsel, bevredigt niet in dit verband. Of toch en dan inz.: schepping creatie, waardoor God het heil der mensen heeft bewerkt? - Godts lief vercoren, zie voor de opvatting van Maria als ‘vriendin’ (Amica Dei) gebaseerd op het Hooglied de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 2.

11 Zie voor het type van Ezechiëls gesloten poort (Ezech. 44, 1-3) voor Maria's maagdelijk moederschap sinds Hieronymus en Theodoretus (in de late middeleeuwen zo ongeveer het enige, dat men van Ezechiël wist) W. Neuss Das Buch Ezechiel in Theologie und Kunst (Münster 1912) S. 74 ff., 263 ff.

12 Roede Jesse Zie voor Maria als Virga e radice Jessae MK bl. 120-123, vg. ook de aant. bij Een andere Maria Lof r. 95; - offerande Abels Abels offer (Gen. 4, 8) was in de M.E. type van Christus' offer en inz. van het eucharistisch offer. De vergelijking van Abel met Maria op grond van beider zachtmoedigheid wordt in de oosterse liturgie éénmaal aangetroffen, t.w. in de Mis van Abba Herjakos (vg. Timmers bl. 501); De Roovere is hier wel gedachtenloos te werk gegaan.

13 Medecijne Zie voor deze benaming (Geneesmiddel, Artsenij) Salzer S. 513; - roke soete zoete geur; deze zelden voorkomende benaming zal wel ontstaan zijn uit de voorstelling van Maria als bloem; - virtuyt wonderbaarlijke (genees)kracht.

14 *Diuine goddelijke; - Bruydt Zie voor Maria als Sponsa Dei, etc. Salzer S. 98 ff.; zie ook de aant. bij Een andere Maria Lof r. 2-3.

15 nae v volghen U navolgen (de woordvolgorde wordt geëist door het rijm (× Maria).

16 vruechdelijck gelukzalig.

18 Ware mijns neempt behoed mij (Voor de epenthetische p zie Van Helten par. 134c).

[p. 207]

⁺Roouers schaeckspel ten loue van Maria

O roose roodt // Maria claer¹
Gods liefste ghenoodt // Moeder eerbaer²
Edelste maecht // hoochst alleene
Rijcxste verdraecht // weest ghemeene⁴
Vol der oodtmoet // schoonste schoone⁵
Soetst gheen soe soet // best in loone⁶
Spieghel der duecht // Reynste vrauwe⁷
Suyverste iuecht // vol van dauwe⁸
Die tslot ontsloot // der hellen vaer⁹
Voor tsvyants stoot // coempt ons bet naer¹⁰
Ons druck veriaecht // weertste reyne
Lof boom ghy draecht // o boete van weyne¹²
Princersse goet // hoochste troone¹³
Ghy draecht den hoedt // der croonen croone¹⁴
Ons doch bewuecht // vry voor rouwe¹⁵
Diet al verhuecht // vaste trauwe¹⁶
Troosterinne // precieux vat¹⁷

+ RW D 3 r^o

1 roose Zie voor deze benaming van Maria de aant. bij Een andere Maria Lof r. 51;- claer rein.

2 ghenoodt vriendin, een aan het Hooglied ontleende benaming voor Maria; - eerbaer geëerd.

4 verdraecht = verdracht kwijtschelding, vrijstelling? (MNW VIII, 1640); - weest lees meest? Of moet weest opgevat worden als imperatief, t.w. voor ons? - ghemeene minzaam, vriendelijk.

5 oodtmoet genade.

6 Soetst gheen soe soet allerlieflijkste; - loone goedheid, genade? Of lof?

7 Zie voor de benaming ‘Spiegel der deugd’ (in het algemeen en van verschillende deugden in het bijzonder) Salzer S. 337 e.v.

8 iuecht jonge, schone vrouw, een in de M.E. zeer geliefde naam voor Maria; - dauwe Zie voor de oorsprong van de symboliek van de dauw (= Christus of Kracht des Allerhoogsten) neerdalend op de aarde of een bloem (= Maria) MK bl. 38 e.v.

9 der hellen vaer eig. de angst der hel (vg. Ps. 116, 3), zo o.a. in Gentse spelen 50: ‘Nu en quelt mi niet meer der hellen vaer’, hier blijkbaar meer ter omschrijving van hel (via helse verschrikking?); of is der hellen vaer een benaming voor Maria? Zij is immers de schrik der hel, t.w. van de duivels. Dan versta men Die tslot ontsloot met betrekking tot de hemel, dus: die de hemel (voor ons) opende.

10 tsvyants des duivels; - coempt ons bet naer eig. kom dichter bij ons, hier: bescherm ons (deze bet. niet in MNW en WNT).

12 boom Maria wordt in de M.E. in de incarnatiesymboliek gaarne vergeleken met de boom des levens uit het Paradijs, vg. Wackernagel Altdeutsche Predigten XXXIII, 12: ‘Der boume der ist diu herre chüniginne, ir obz und ir fruht ist der haulig Christ’; daarnaast was de takken-, vruchten- en bladerrijke boom van Dan. 4, 10 e.v. een symbool van de deugdenrijke Maagd, voor het eerst naar het schijnt bij Richard van S. Victor, vg. Salzer S. 302; - ghy lees die? - o boete van weyne o stelping, stelpster van leed.

13 troone t.w. de troon van Salomo, een bekend O.T.-type van Maria (Salzer S. 38 ff), in onze literatuur vooral bekend door Cornelis Everaert's Maria ghecompareirt byde Throon van Salomon.

14 hoedt kroon; - der croonen croone bijstelling bij hoedt? Of een nieuwe zelfstandige benaming voor Maria? (zie voor deze naam de vele plaatsen bij Salzer op Krone en Corona).

15 bewuecht leid, bestuur, of (met perf. aspect) maak; - rouwe smart.

16 vaste trauwe benaming voor Maria (naast ‘vaste’ komt ook ‘moederlijke’ trouw voor, Salzer S. 579).

17 precieux (met franse spelling!) kostbaar, edel;- vat Zie voor de met ontelbare adjectiva voorziene Marianaam ‘vat’, gebaseerd op een groot aantal bijbelplaatsen Salzer op Gefäsz en Vas.

[p. 208]

 

Keyserinne // der hoochster stadt¹⁸

 

Bruydt van crachte // inde cantijcke¹⁹

20

Godt noydt wrachte // dijns ghelijcke

 

Licht der lichten // schijn ende claerheydt²¹

 

⁺ Bouen ghestichten // tsvyandts naerheyt²²

 

Lof Jessens rijs // Gods liefste ghetal²³

 

Sulck lof noch prijs // grondt / berch noch dal²⁴

25

Gods godinne // lieffelijck pat²⁵

 

Weerde minne // lof goddelijck schadt²⁶

 

Suyuer ghedachte // claerst soot blijcke²⁷

 

Wien Godt achte // In hemelrijcke²⁸

 

Vol minnen schichten // Tsondaers swaerheyt²⁹

30

Cundy swichten // lof der waerheydt³⁰

 

Lof gheen soe wijs // lof groot gheual³¹

 

Lof paradijs // lof bouen al.³²

18 Keyserinne De naam ‘keizerin’ (imperatrix) komt gewoonlijk voor in de combinatie keyserinne der engelen, vg. Salzer S. 419, 421; - der hoochster stadt des hemels.

19 van crachte machtige, moedige, sterke? - inde cantijcke in het Hooglied (vg. Hoogl. 4, 8-12; 5, 1).

21 Zie voor de secundaire Marianamen Licht, Glans, Klaarheid, die verband houden met de primaire Zon, Maan, Ster, Spiegel Salzer S. 431 ff.

+ D 3 v^o

22 Bouen ghestichten boven alle schepselen, al het geschapene? Of superlativisch: boven alles, meer dan wie of wat ook (de schrik van de duivel)? -*naerheyt benauwdheid, angst; tsvyandts naerheyt is dan Maria, voor wie de duivel bang is, vg. de aant. bij r. 9.

23 Jessens rijs, zie voor Maria als virga e radice Iessae de aant. bij Een andere Maria Lof r. 95, voor de dubbele genitief van Jessens (de zwakke en en de sterke s Kolthoff par. 53, bl. 40; - liefste ghetal Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 44.

24 noch onlogische negatie, versta: of; - grondt doorgrondt.

25 Gods godinne een dwaze benaming zou men zeggen, maar godinne betekent hier wel vriendin, beminde, zoals in Een andere Maria Lof r. 14; - pat Maria wordt genoemd het pad of de weg van God tot ons en van ons tot God; daarom heet ze ook hemelpad, paradijsweg, weg des levens, enz. vg. Salzer S. 540 ff.

26 minne beminde, vriendin, t.w. van God, vg. r. 25; - schadt Indien niet schatkamer bedoeld is, maar schat (thesaurus), dan heeft deze naam betrekking op de volheid van Maria's genaden of hemelse, goddelijke deugden, vg. Salzer S. 531 ff.

27 ghedachte geest, gemoed (hier als pars pro toto voor Maria?); - blijcke (en achte in r. 28) rhet. conj. pro ind.

28 achten hoogschatten? Het geslacht en de naamval van wien zou bevreemden, ware het niet dat deze mann. vorm in de 16de eeuw ook voor vrouwelijke antecedenten wordt gebruikt, vg. Van Halteren par. 77, bl. 67-8.

29 minnen schichten stralen van liefde.

30 swichten verdrijven; - der datiefconstructie bij lof; - waerheydt (evenals groot gheual in r. 31) hier wel geen benaming voor Maria; van een overdracht van deze Christusnaam is mij in tegenstelling tot de twee andere uit de trits weg, waarheid, leven (vg. Joh. 14, 6) niets bekend. Christus Zelf zal ook wel niet bedoeld zijn, evenmin als de H. Schrift. We zullen er onder moeten verstaan de waarheid van het voorgaande, t.w. van de aangaande Maria gedane uitspraken.

31 gheen soe wijs de wijste, t.w. Maria; - gheual geluk. De dichter prijst het grote geluk, dat het mensdom door Maria ten deel is gevallen; mogelijk is ook Maria zelf bedoeld als bewerkster van dit geluk.

32 paradijs, een geliefde benaming voor Maria, vg. Salzer op Paradies en Paradisus.

[p. 209]

⁺O inlicste reyn rose zoo confortable

	O Inlicste	reyn rose	zoo confortable^1
	gestadich	oetmoedich	noyt djssoluyt^2
	verwinlicste	der roose	van adams kable^3
	beradich	voerhoedich	salueconduyt^4
5	Soe vierich	in minnen	altoos seedich
^+	gefundeert	in caritaten	buten sonden
	ghemanierich	van binnen	geen tyt ledich
	ghemoueert	tot maten	tallen stonden^8
	Soe wyslick	int scouwen	soe obedient
10	biedende de hant	elckerlike	hier en daer
	auyselick	vol trouwen	soe excellent^11
	claerste brant	een ryke	ten hemel claer^12
	Onderstant	niemats swike	troost een paer^13
	noyt smerteken	dien engien	dat bloeyde^14
15	lof herteken	wt wien	ons tleuen vloeyde
	Versinlicste	ter gloose	noyt variable^16
	oec beladich	en spoedich	tsondaers tribuyt^17
	vriendelicste	voor boose	accordable^18
	ghenadich	beuroedich	goods liefste bryyt^19
20	Goedertierich	in sinnen	mensche stedich^20
	ghen zeert	vol baten	troostich vonden^21
	niet fingierich	int kinnen	ewich vredich^22
	ghecroneert	bouen staten	bouen ponden
	Soe pryselic	der vrouwen	regement
25	suffisant	soot blyke	exemplaer^25

+ St fol. 218 v^o (ijc xv^o)

1 Inlicste innigste, vurigste; - rose Zie de aant. bij Een andere Maria Lof r. 51. - *confortable vertroostend.

2 djssoluyt weelderig.

3 roose Lees noose ellende (roose is een dittografie, vg. r. 1); - kable keten, strik (het laatste in figuurlijke zin in svyants kabele (Een andere Maria Lof r. 109), hier consecutief: het gevolg van de verstrikking, dus: zonde, misdaad).

4 beradich helpend; - *salueconduyt vrijgeleide (niet in MNW en WNT).

+ 219r^o (ijc xir^o)

8 ghemoueert bewogen, geneigd.

11 *auyselick hier radend, helpend? De bett.: met overleg, verstandig (WNT Suppl. I, 428) passen hier niet zo goed.

12 brant fakkel; zie voor de namen Licht, Glans, Klaarheid enz. voor Maria de aant. bij Roouers Schaeckspel r. 21;- een ryke Lees en(de) ryke?

13 Onderstant hulp;- niemats lees niemants; - swike ontrouw (niemants swike die niemand in de steek laat); - eenpaer gedurig, standvastig.

14 noyt smerteken nooit leed (berokkenend)? - engien lees engedien? Blijkbaar is de ‘wijngaard van Engedi’ (vg. Hoogl. 1, 14), een bekend Mariatype (vg. Salzer S. 39-40) bedoeld.

16 Versinlicste ter gloose vernuftigste in het vinden van een verontschuldiging (voor de zondaar)? Zo ja, dan is gloose hier = vrijpleitende verklaring; - variable onbestendig.

17 *beladich bekommerd (om) -; spoedich ijverig (deze bet. niet in MNW en WNT); - tribuyt schadeloosstelling, herstel.

18 accordable verzoenlijk.

19 *beuroedich lerend; helpend; - bryyt lees bruyt.

20 stedich standvastig.

21 ghenzeert lees gheuzeert gewoon, hier: steeds.

22 *fingierich geveinsd (niet in MNW en WNT).

25 suffisant voortreffelijk.

[p. 210]

	ioliselick	doot douwen	tes noyt bekent^26
	nye vant	practyke	sulc troost voewaer^27
	Toont ons tlant	wt versyke	wy hopen naer^28
	brect dtwertken	des archs plien	o reyn bespoeyde^29
30	lof hertken	wt wien	ons tleuen vloeyde
^+	O inlicste	voer dloose	zoot parable^31
	noyt scadich	noyt bloidich	volder virtuijt^32
	troosterinlicste	ter poose	sonder fable^33
	handadich	soe gloidich	leuende fruijt^34
35	Toestierich	om winnen	tryke aenbedich^35
	ongecorrumpeert	dbeuaten	bouen conden^36
	verchierich	ten tinnen	over gledich^37
	ghi iubeleert	in saten	sonder gronden^38
	So spyselic	die flouwen	in drux conuent^39
40	dyamant	cornyke	een ewich staer^40
	paradyselic	buten trouwen	ons omtrent^41
	gheplant	in vruechs dyke	openbaer
	Liefste pant	doet dat wyke	tsviants vaer^43
	syn sperteken	moet ontsien	al dat groeijde^44
45	lof herteken	wt wien	ons tleuen vloeijede

26 door douwen wegkwijnen? Of op te vatten als dootduwen doen omkomen?

27 voewaer lees voerwaer.

28 wt versyke zonder kommer, narigheid; - wy versta- daar wij enz. (t.w. de hemel).

29 dtwertken het wratje (fig.: de smet?); - des archs plien van het doen van boosheid.

+ 219 v^o (ij^o xi v^o)

31 inlicste Zie de aant. bij r. 1; - dloose de trouweloze; - zoot zoet (zie voor deze spelling Jacobs par. 66, bl. 135); - parable voorbeeld.

32 *scadich benadelend; doorgaans in de combinatie schadich sijn, zie WNT op Schaden, afl.; - bloidich zonder moed of geestkracht, laf.

33 *troosterinlicste willekeurige afleiding t.w.v. het rijm van troosterin; - ter poose in het doodsuur, bij de doodsstrijd? Vg. De Bo op Doodpoos (aanval van doodsstrijd) en MNW op Pose (tijd, waarin de klok wordt geluid, inz. voor een dode) en Posen (de doodsklok luiden) WNT op Poos (I) in de bet. III, 1).

34 handadich helpend? (WNT V, 1873).

35 *Toestierich die deelachtig doet worden; - tryke *aenbedich het rijk, waarom men bidden mag, de hemel.

36 ongecorrumpeert ongeschonden, t.w. bij de partus; - dbeuaten bouen conden waarvan het begrip niet in woorden uitgedrukt kan worden.

37 *verchierich ten tinnen *overgledich eig. luisterrijk tot (of over) de transen glijdend (of zwevend)? Wellicht staat tinnen hier voor hemeltransen, hemel; dan zou gezinspeeld zijn op Maria's hemelvaart’; staat tinnen voor de hoogste plaatsen, de toppen in het algemeen, dan kan de betekenis zijn, dat zij het hoogst geklommen is, het hoogste - als mens - heeft bereikt.

38 in saten sonder gronden in ondoorgrondelijke heerlijkheid? (saten hier = verblijf, t.w. de hemel?)

39 flouwen hun krachten verliezen; - drux conuent rhetoricale omschrijving voor druk, moeite, verdriet.

40 dyamant Zie de aant. bij Lof van Maria beg. Ten loue der reynder maghet Maria r. 27; - cornyke kroniek, hier als naam van Maria en als zodanig mij niet van elders bekend, vg. echter de Mariasymbolen van het ‘gesloten boek’ (Jes. 29, 11-12) en het Boek uit Openb. 5, 1 bij Salzer S. 113-114 noot 1);- een ewich staer lees ewich staer eeuwig onveranderlijk, standvastig?

41 buten trouwen lees buten rouwen?

43 doet maak.

44 sperteken verblijf, t.w. de hel?

[p. 211]

	Moedre	beket mij niet	dampnable^46
	Al benic een	onwerdich	mensche ruyt
	Roepede v	voer yemant	puerier notable^48
	Jonstelicste	erberghe	rosierlic cruyt^49
50	Abelste	rethorisiene	ewich deduyt^50

Ontfaet in dancke myn balade⁵¹
dae veel manieren van lesene in sluyt⁵²
Myn siele stellic in uwe ghenade
hout ons gheselscap altoos te rade⁵⁴

A.M.E.N.

46 De beginletters van r. 46-50 vormen vooraan MARIA, in het middengedeelte ROVER; - beket lees rekent.

48 Roepede lees Roepende; - puerier? Ik durf geen verband te leggen met een der betekenissen van Peuren of Puren.

49 *rosierlic afl. van rosier rozenstruik (zie de aant. bij Lof van Maria beg. Salue Maria enz. r. 34 en Lof van Maria daer af de groote letteren enz. r. 46).

50 rethorisiene Maria zal zo genoemd zijn om haar welsprekendheid bij haar pleidooi voor de mensen; - deduyt vreugde.

51 balade wij spreken nu van ref(e)rein; ballade was blijkbaar de algemene naam voor een strofisch gedicht.

52 dae lees daer; - in sluyt in besloten is; - veel manieren Althans negen.

54 ons gheselscap t.w. de kamer van de H. Geest.

[p. 212]

RW
⁺ Maria mater gratie

O Vrouwe dye alle druckighe plaghe dwaet¹
Daer tsondaers hope / meest op gescacht is²

Ghy zijt die veruersschende lieue dagheraet³
Die middelareghe tusschen dach ende nacht is /⁴
Uwen sone is den dach / die hoochste gelacht is /⁵
Den nacht / dat zijn mijn sonden groot
O schoone dagheraet / die blijdelijck ghewacht is /⁷
Vercort mijn duysterheyt in duyterste noodt⁸
De Kercke noemt v by schriftueren bloodt⁹
Maria moeder van gratien soet¹⁰
Ontfanct nv in uwen ontfermighen schoodt
Mijn bede / ende mijnder armer siele / doet
Uwe hulpe / die noyt mensche wederstoet,
⁺ Midts uwer gratien / noydt meerder rouwe^11-14
Al dat mijns is / is op v ghemoedt¹⁵
Maria mater gratie / vrouwe.

O moeder ghy zijt die lochtighe mane¹⁷
Die ons als de duyster nacht verclaert¹⁸

+ B3 v^o

1 druckighe droevige; - plaghe Lees met St plaghen; op grond van dwaet (wast, reinigt) mogen we voor plaghen de eig. bet. ‘wonden’ aannemen, zij het in fig. toepassing op de ‘zielewonden’ door de zonde veroorzaakt.

2 gescacht part. praet. van *schachten (zich) richten (deze bet. in WNT XIV, 186 alleen uit Everaert opgetekend).

3 veruersschende verkwikkende; - dagheraet (Aurora), zie voor deze benaming van Maria MK bl. 113 e.v.

4 Vg. Anna Bijns (Bogaers en Van Helten bl. 275): ‘Lof Dageraet, middel tusschen dag en nacht’.

5 Zie voor de vergelijking van Christus bij de Dag (o.a. reeds in ‘Christe qui lux est et dies’) MK bl. 115; - die hoochste gheacht is die boven alles gaat, t.w. boven de nacht en de dageraad.

7 ghewacht verwacht, tegemoetgezien.

8 in duyterste noodt in het doodsuur.

9 Zie de aant. bij r. 10; - bloodt (adj. bij schriftueren) eig. openbaar, in rederijkerstaal (door het misbruik als rijmwoord) verzwakt, soms tot niet meer dan een stoplap; in de red. van St is bloodt (adv. bij noemt) openlijk.

10 moeder van gratien vertaling van mater gratiae (zo in het opschrift en de stok), een veelvuldig gebruikte eretitel voor Maria, vg. Salzer S. 565 ff.; St). heeft moeder vol ontfermicheden (naar lat.: mater misericordiae, een in de middeleeuwse geestelijke literatuur geliefde benaming voor Maria, vg. Salzer S. 553 ff).

+ B 4 r^o

11-14 De redactie van St verdient de voorkeur, r. 14 in RW is zelfs corrupt.

15 op u ghemoedt? De constructie met op in een hier passende betekenis nièt in MNW en WNT; op U gericht, naar U verlangend?

17 lochtighe lichte; -mane Zie voor de vergelijking van Maria bij de maan Salzer S. 377 ff.; onder de vele ‘verklaringen’ van deze vergelijking trof ik er toch nergens een aan, die volkomen identiek is aan de hier gegevene; wel wordt het mensdom in het algemeen de aarde genoemd, door de Maan (Maria) beschenen, maar een toepassing van de aarde op de individuele mens, zoals hier, is mij van elders niet bekend. De uitwerking van dit beeld bij De Roovere is overigens niet onverdienstelijk: de wateren (of de zee) is dan de traagheid of de verzoeking van het lichaam en de winden de bekoringen van de duivel.

18 De redactie van St zonder als verdient de voorkeur: de duyster nacht of den langhen nacht betekenen onze zonden, vg. r. 6: ‘Den nacht dat zijn mijn sonden groot’.

St
⁺ Vrouwe

O Vrouwe / die alle druckighe plaghen dwaet
daer tsondaers hope / meest op ghescacht / es
Ghij syt die minlike lieue dagheraet
die middelarighe tusschen dach en nacht / es
Jesus v soone / den dach gheacht es

den nacht / dat syn mij sonden groot
Coomt als dagheraet / want vercracht / es⁷

myn ziele / in alte groten noot

De heylighe kercke / die noemt v bloot
maria moeder vol ontfermicheden soet
Och vrouwe ontpluyct doch uwen schoot¹¹
ende gracie mynder ermer zielen doet
V hulpe den leuenden / mit gracie voet
ende missick gracie/noyt meerder rouwe
Toocht dat ghy macht hebt / myn herte v groet
ontfermt v myns bermhertighe vrouwe

O maria ghy syt die lieue mane
die ons den langhen nacht verclaert

+ Fol. 204v^o (cxcvi v^o)

7 (St: vercracht krachteloos gemaakt).

11 St ontpluyct open.

[p. 213]

RW
Maria mater gratie [vervolg]

Ende naest der aerden pleecht te ghane¹⁹
Dats op ons euen menschen gheopenbaert²⁰
Toocht dan in my uwe ontfermhertighe aert
Die hier als aerde nv ligghe verweest²²
Ende van die wateren soe ben ick beswaert²³
Dat mijn lichaem kijft teghen den gheest²⁴
Helpt my o schoone mane / die ben beureest
Van tsvyants winden te zijne bestreden²⁶
Want alle de werelt / die groet v meest²⁷
Als moedere van ontfermherticheden /
Wie op v roept / ghy helpt hem in vreden²⁹
Ende ter hoochster vruecht als wterste trouwe³⁰
Och dan touwaerts buyghe ick mijn leden
Mater misericordie vrouwe.^29-32

O vriendelijcke sonne niet om verschoonen³³
Die de middelste zijt / der Planeten gheseyt³⁴
Bouen v hebbende noch drie persoonen³⁵
Welck is die heylighe Drieuuldicheyt
Ende onder uwe hooghe maiesteyt
Maechden / Weduwen ende houwelijcken staedt³⁸
O glisterende sonne / aensiet die dus leydt³⁹
Van tsviants wolcke ws licht beschaet⁴⁰
Ghy zijt soe claer / dat door v van ons slaet⁴¹
Onser sonden duysterheyt waer ghy naeckt
Dies de kercke van v singt sonder verlaet⁴³

19 naest dichtbij (t.w. het dichtstbij van alle planeten).

20 De redactie van St verdient de voorkeur (RW is wel corrupt), want de fig. bet. vanzee in r. 23 correspondeert met de eig. bet. in r. 20; - verbaert openbaart.

22 als aerde Vg. boven de aant. bij r. 17; - verweest krachteloos, kwijnende, vg. Teuth.: verweset qwelende, marcidus (vg. MNW op Verwesen (eerste art.).

23 wateren (St: storm der zee), vg.de aant. bij r. 17.

24 RW verdient hier de voorkeur, omdat nu de symboliek van de wateren of de zee wordt verklaard.

26 Tsvyants wenden Vg. de aant. bij r. 17.

27 groet v meest Inderdaad was de benaming ‘Mater Misericordiae’ in de M.E. zeer geliefd, vg. de talloze plaatsen bij Salzer S. 553 ff.

29 gheijdelt leeg gemaakt (versta: beroofd van de daar zuchtende arme zielen, die immers bij Christus' descensus ad inferos zijn verlost); - beneden De hel dacht men zich onder de aarde, vg. H.J.E. Endepols Bijdr. tot de eschatol. voorstt. in de M.E. in Tschr. 28 (1909).

30 trouwe een benaming voor Maria, die slechts zelden in de M.E. wordt aangetroffen, vg. Salzer op Treue en Fides.

29-32 Ofschoon de redd. van RW en St beide een behoorlijke zin opleveren, verdient St de voorkeur.

33 sonne een secundaire (aanvankelijk alleen aan Christus gegeven), in de latere M.E. veelvuldig gebezigde naam voor Maria, vg. Salzer S. 391 ff en MK bl. 119; - niet om verschoonen de schoonste (de red. van St is corrupt).

34 RW is corrupt, St heeft een goede redactie;- gheseyt (= gezaaid) geplant, geplaatst.

35 noch Lees met St de.

38 Naar middeleeuwse opvatting staan de drie ‘staten’ onder Maria's hoge bescherming; zo vertegenwoordigt zij dè vrouw, zelf heeft ze immers ook tot alle drie behoord, zo o.a. in de Processus Belial, vg. Tschr. 65 (1948) bl. 243.

39 glisterende glinsterende.

40 beschaet beschaduwd, hier in ongunstige zin: beroofd van licht (t.w. van de zon Maria) door de wolk des duivels.

41 door v (in RW) moet geschrapt worden; - slaet keert.

43 sonder verlaet gestaag.

St
Vrouwe [vervolg]

⁺ Die naest der erden pleecht te gane
wiens macht / haer ande zee verbaert
Toont aen my uwen oetmoedighen aert²¹

die hier als aerde legghe verweest
Den storm der zee myn seer veruaert
ic en can nouwe gehouden sin noch geest
Helpt my reyn mane / die ben beureest

want tsviants wint / heeft my bestreden
Alle die werlt die gruet v meest
als moeder vol ontfermherticheden
Ghi hebt die helle gheijdelt beneden
enten hemel gheuolt / als liefste trouwe

Ic roepe om troost mit allen leden³¹
ontfermt v myns bermhertighe vrouwe

Ghi syt die sonne schoon bouen verschonen
int midden der planeten gheseijt
Bouen v hebbende de drie persoonen
der heyligher werdigher triniteyt
Ende onder uwe hoghe maiesteijt
maechden / weduen / ende huwelyken staet
Aenhoort my dan die deerlick schreijt
ende hout my / des viants onghescaet
Ghy syt soe claer / dat van ons gaet
⁺ des viants donckerheyt waer ghy naect
Dies singtmen van v sonder velaet

+ 205^o (cxcvii r^o)

21 St: oetmoedighen genadige.

31 St: mit allen leden volkomen, geheel en al (zie MNW op Lit), hier: met alle kracht?

+ 205 v^o (cxcvii v^o)

[p. 214]

RW
Maria mater gratie [vervolg]

⁺ Doch van onse sonden ons quijte maeckt⁴⁴
Ick aerme sondare / verdroocht /verspaeckt⁴⁵
Roepe ontfermelijck / eer ick verflouwe⁴⁶
Als fugitijf in duyterste noodt ghedaeckt⁴⁷
Tu nos ab hoste protege vrouwe.

O die dalder bitterste cunt versoeten
Die den hemele ende aerde verblijdt
Die tot allen lijdene weet de boeten⁵¹
Die ghebiedeghe van alle den throonen zijt⁵²
V si eere / lof ende eewich iolijt
Gheen vrouwe voor v dwingt tsvyants verstrangen⁵⁴
Dies bid ick v moedere / tis meer dan rijdt
In die vre des doodts wilt my ontfanghen
My berout soe seere mijn sondighe ghanghen
In v ontfermen stel ick mijn ghebreken⁵⁸
Ick ben met vreesen soe seere beuanghen
Nochtans v hope wil ick niet versteken⁶⁰
Wie oyt aen v riepen / van trooste si spreken⁶¹
O dan Maria / met uwen troostelijcken dauwe⁶²
Helpt my / die noyt niemant en hebt besweken⁶³
In hora mortis suscipe vrauwe.
O vrouwe de heylighe kercke vol weerden
Dus vriendelijck v altijts in latijne groet⁶⁶
Ende soe menich goet mensche opter eerden
V dit leest / als een medecijne goet
O moedervontfermen / myaentschijne doet⁶⁹
Die v soe gheerne hier mede aenschauwe⁷⁰
Ick bid v lacen mijns lijdens pijne boet⁷¹
Alst my voor v sone sal staen soe nauwe⁷²
Inde vre mijnder doodt ontfermighe vrauwe.

+ B 4 v^o

44 Ik ken geen kerkelijk gezang, waarin dit blasphemisch gebed voorkomt; of staat deze regel niet in verband met de vorige?

45 verspaeckt eig.: uitgedroogd, hier: verkwijnd.

46 verflouwen alle (veer)kracht verliezen.

47 fugitijf vluchteling, voortvluchtende; - ghedaeckt geraakt? (Het gebruik van daken (in) met een persoon als subject is nòch in MNW nòch in WNT opgetekend); moeten we soms lezen gheraeckt?

51 boeten geneesmiddelen.

52 *ghebiedeghe gebiedster; - throonen hemelen; ‘Gebiedster des hemels’ was in de M.E. een gangbare benaming voor Maria, vg. Salzer S. 457.

54 voor boven, anders dan;- dwingt bedwingt, overwint;- verstrangen beangstiging (een typisch rederijkerswoord, vg. MNW 9, 80)

58 stellen in aanbevelen toevertrouwen, overgeven (deze constructie in deze bet. niet in MNW en WNT).

60 Nochtans wil ik de hoop op U niet loslaten.

61 aen tot.

62 dauwe t.w. van genade.

63 die heeft betrekking op Maria; - besweken in de steek gelaten.

66 Dus, t.w. met de titel ‘Mater gratiae’.

69 v ontfermen my aentschijne doet doe mij Uw barmhartigheid blijken, toon mij Uw barmhartigheid.

70 hiermede waarmee? Met die groet of met die barmhartige gezindheid van Maria? Duidelijker zou het zijn, indien er stond hierna(e), na dit leven (of hierneder hier op aarde?)

71 boet stil.

72 nauwe hachelijk, bedenkelijk.

St
Vrouwe [vervolg]

du van onsen sonden ons quyte maect
Ick erme sondare verdroocht verspaeckt
roepe ontfermelick / eer ick verflouwe
Als weese / in duterste noot gheraeckt
ontfermt v myns bermhertighe vrouwe

My rouwen alle myn sondeghe ganghen

in v soe suuer ick alle myn ghebreken
Al heeft my vreese ronts omme beuanghen
hope en wil my niet versteken
V lof en mach gheen tonghe vol spreken

net my mit uwer gracien douwe

Helpt my / ghy en hebt noyt niemant besweken
ontfermt v myns bermhertighe vrouwe
Want v de heylighe kercke / vol weerden
O vrouwe dus in latyne / groet
Ende soe menich deuoot mensch op eerden
v dit dickwils leest / als medicyne soet
V ontfermherticheit my aenschine / doet
die v sdaechs gheerne / hier mede aenscouwe
Ghi syt die alle myns lydens pyne boet
⁺ valt my te goede / want tstaet my nouwe
ontfermt v mijns / bermhertighe vrouwe

+ 206r^o (cxviiir^o)

17 Ester - 19 E.E. Edelste Eertryke - 20 Ewelick - 21 Fortunesse - 24 Flauhertigher 25 Gracioeste Grooeste G.G. - 26 Ghelikelicste - 27 G.G. Goetwillich - 28 Glorioeste - 29 Hemelsche Heijmelicste Hoechste Horije - 30 Hertelick Hier H. Huuwendichede - 32 Hellendichede

36 Jolyse Jaleuesheit - 37 Keyserlyke Kercke - 38 Keestelic Kristal - 39 Kellenaer Karitatelicste Kontoor - 40 Kenlicste Kerstenheijts - 42 Lettere Letijre - 43 Lustichste - 44 Lieffelicste L.L. Larijre

46 Materaelste - 48 Mijrande M. Mananchie - 49 = 51 - 50 Nootruftichste Noemy - 51 = 49 - 53 Onuolpresen Ons - 56 Onnaerdicheyt - 58 Poorteel - 60 Preciooste Pleyn Preesterlick P.

61 Quartylende- 62 Quoadituerere - 63 Quytsceldinghe Quitancelike - 64 Quirerende Quelender Quetsuere - 65 Rechte - 66 Regierssele - 69 Setynsche - 73 Troyael Teghens - 75 Torments - 76 Troostelic Tracterende

81 Xempelike Xperiente - 82 Xaxtien Xcept - 83 Xalteelyke - 85 Ynstammerlike - 86 Ymprentende Yeeste Ysaije - 87 Yeghelyke - 89 Zekerste Zeylinghe Zedichste Z. - 90 Zondaren Zanck - 92 Zuuerste Z. Zoethertighe Zanck

94 Alderbeste Alderreynste - 96 Aldergetroutste Alderewige - 97 Compasselike - 99 Conforteerlicste - 100 Conduut Continentelicste Consecracie - 101 R. helpens n. - 102 Om thootste b.d.w. heeft c. - 106 b. aenschijns - 107 moeder o.v.m.

13 die juegeerdre e. verllosser -14 g. es ons b. 16 Name - 17 Judith C.T. - 18 Altyt Trouhertich Vredelicste J. - 21 Rustelicste J. Blidelicste - 22 Soetst Excellent - 23 Eerlicste - 25 sielen - 26 Soghende den behouder - 27 d. myn s. by es verreesen - 28 vermaken, voedinghe - 29 sijdj

31 Feestelicste R. Vroom - 32 Saligher - 33 Eertryke - 34 Reijn J. Sysaras - 35 En - 36 Sondaren - 37 Juechdelicste - 38 E. Noot vreemt getrouwe - 39 w. doer v b.soets - 40 es elke - 41 n. alleen t. creatueren - 42 m. der creatueren - 43 vol - 48 beuene