Polemologie. Een inleiding tot de wetenschap van oorlog en vrede

[p. 222]

19 Case study: de A-bommen op de Japanse steden

De beslissingen om de atoombom te maken, en vervolgens om het atoomwapen te gebruiken op de Japanse steden, behoren tot de belangrijkste beslissingen in de Tweede Wereldoorlog. De beslissing om de atoombom te maken is gemakkelijk te begrijpen. De kernfysici wisten dat het mogelijk was, zij vreesden dat Hitler de bom zou maken, zij wilden zelf de bom hebben om daardoor te bewerken dat de Duitse bom niet zou worden gebruikt.

Men kan in deze situatie weer duidelijk het spelmodel (blz. 158) herkennen: de afspraak van beide partijen om beide van het maken af te zien (linksboven) was onmogelijk. Heisenberg is in oktober 1941 nog wel naar Niels Bohr gegaan om hem mee te delen, dat in Duitsland de bom wel niet gemaakt zou worden. Maar hij gebruikte een zó voorzichtige taal - hij leefde onder Hitler en moest er mede rekening houden dat zijn woorden in Duitsland zouden bekend worden - en Bohr was zó wantrouwend tegenover hem, dat Bohr uit zijn woorden begreep, dat de bom wel gemaakt zou worden. Toen Bohr in 1943 in Engeland kwam, bracht hij de boodschap mee: de Duitse fysici geloven in de bom¹.

Het feit dat Hitler zo slordig met Bohr omging - hij kreeg toch maar de gelegenheid naar Zweden te gaan - toont reeds, dat Hitler-Duitsland weinig aandacht besteedde aan de kernsplitsing als wapen. De geallieerden wisten een kernfysicus als Bohr meer naar waarde te schatten. Ze waren zó bang, dat Bohr weer in handen van Hitler zou vallen, dat hij in de bommenwerper van Zweden naar Engeland een plaats

1 Verg. Robert Jungk: Brighter than a Thousand Suns. The Story of the Men who made the Bomb. Grove Press, New York (z.j.), blz. 101.

[p. 223]

kreeg boven het valluik. De instructie was, zo zegt men, om hem te laten vallen als er boven vijandelijk gebied moeilijkheden dreigden².

Om op het spelmodel terug te komen: nu linksboven (de afspraak beide niet te doen) was uitgesloten, en de posities rechtsboven en linksonder telkens voor een van beide partijen volstrekt onaantrekkelijk waren, moest men wel streven naar rechtsonder: de plaats van de gedeelde smart, in casu: beide het kernwapen.

Het initiatief ging uit van de fysici. De moeilijkheid was om de Amerikaanse president te bereiken en te overtuigen. Leo Szilard schreef, in overleg met Einstein, een brief. Men vond ene dr. Sachs - kennis van Szilard en vriend van Roosevelt - bereid om die brief persoonlijk aan Roosevelt te overhandigen. Bedoeling was dat Roosevelt maatregelen zou nemen om zich te verzekeren van het uranium uit Kongo, en om het enorme onderzoek op gang te brengen dat voor de bom noodzakelijk was.

Het eerste gesprek tussen Roosevelt en Sachs verliep vrij onbevredigend. De volgende morgen aan het ontbijt vertelde Sachs de geschiedenis van Napoleon, die niet was ingegaan op de suggestie van Fulton om stoomschepen te bouwen voor de invasie van Engeland. Lord Acton verklaarde later, dat Engeland gered was door de kortzichtigheid van Napoleon. Die geschiedenis overtuigde Roosevelt. Hij belde de generaal Pa Watson, en sprak de beroemde woorden, waarmede het atoomproject aanving: ‘Pa, this requires action’, ‘hier moet wat aan gedaan worden’.

Erg vlug ging het overigens nog niet. Een tweede brief van Einstein volgde 7 maart 1940. Julie 1940 werd sterke aandrang uitgeoefend door de Engelse fysici. In juli 1941 verscheen het rapport van de Engelse Thomson-commissie: de bom kon klaar zijn vóór het einde van de oorlog. Eindelijk 6 dec. 1941, de dag vóór Pearl Harbour, werd de beslissing genomen om alle zeilen bij te zetten.

Ik zal niet ingaan op de détails van dit gigantisch project waarbij meer dan 100.000 mensen enige jaren betrokken waren, dat 2½ miljard dollar kostte die uit geheime fondsen

2 Jungk, o.c. blz. 120.

[p. 224]

moesten worden betaald, en dat onder de strengste militaire discipline werd uitgevoerd. De fysici, bij het onderzoek betrokken, waren voor een goed stuk Europese geleerden, gevluchte joden, dus ‘vijandelijke’ onderdanen! Dat plaatste de militairen blijkbaar soms voor grote moeilijkheden. En het is begrijpelijk dat de ‘vreemde onderdanen’ vaak zeer onheus werden bejegend.

Zij werkten, gedreven door de angst dat Hitler de bom zou maken. Maar ook wel uit puur wetenschappelijke nieuwsgierigheid. Bij een van de gesprekken, waarbij de morele aspecten ter sprake kwamen, zei Enrico Fermi: ‘Don't bother me with your conscientious scruples. After all, the thing is superb physics’ (Jungk, blz. 202). Het is begrijpelijk dat dit miljardenproject voor de fysici een experiment betekende, dat in vredestijd nauwelijks mogelijk geweest zou zijn.

De bezwaren van de psysici groeiden wel, vooral toen later bleek dat de VS het atoomgeheim niet wilden delen met de Sovjetunie, maar de bom als eigen machtsinstrument voor zich wilden houden. Klaus Fuchs nam toen de beslissing in eigen hand, en bracht van februari 1945 af geheimen over aan een Russische spion. Fuchs speelde een beslissende rol bij het proces om U 235 af te scheiden van het Uranium 238. Hij werd pas jaren later gearresteerd. Bertrand Russell schreef, dat de bom nooit op tijd zou zijn klaargekomen, als het verraad eerder zou zijn ontdekt³.

De eerste atoombom ontplofte 16 juli 1945 in de woestijn van New Mexico. Duitsland had intussen gecapituleerd op 4 mei 1945. De bom was niet meer nodig om te verhinderen dat Duitsland een atoomwapen zou gebruiken. Maar het werk ging door, in verhevigde mate zelfs. Oppenheimer, de wetenschappelijke leider van het project, verklaarde later: we werden onder ongelooflijke pressie gezet, om ermede klaar te komen vóór de ‘Potsdam Conferentie’⁴, dat is de conferentie, waarop de Amerikaanse president voor het eerst Stalin zou ontmoeten.

Er werd wel een actie gevoerd door de fysici om de bom

3 Bertrand Russell: Has man a Future? Penguin Special 1961, blz. 16.

4 Gar Alperovitz: Atomic Diplomacy: Hiroshima and Potsdam, The Use of the Atomic Bomb and the American Confrontation with Soviet Power, New York 1965, blz. 101.

[p. 225]

niet op Japan te gebruiken. Maar ze waren niet eenstemmig, omdat ze niet op de hoogte waren van de politieke en militaire situatie⁵. Op 6 en 9 augustus 1945 vielen de bommen, op Hiroshima en Nagasaki, nadat in een kerkdienst Gods zegen over de missie was afgesmeekt.

De vraag dient gesteld te worden: waarom werden de bommen gebruikt op de Japanse steden? Die vraag kan beantwoord worden, omdat het maar een heel klein aantal mensen was dat invloed had op de beslissing. Dat groepje was zo klein, dat Truman daar als vice-president niet toe behoorde. Hij moest door Stimson op de hoogte worden gebracht toen hij Roosevelt als president opvolgde. De beslissing werd door Truman genomen. Waarom?

De gangbare verklaring is simpel: de bommen werden gebruikt om Japan tot capitulatie te dwingen, en daarmede werd de dood van miljoenen voorkomen. Er waren reeds massale bombardementen met conventionele brandbommen. Daardoor werden soms in Tokio in één nacht méér dan 100.000 mensen gecremeerd. Maar vier steden waren van meet af gespaard, zodat door de vernietiging van enkele gave steden (twee, naar de schatting van generaal Groves, de militaire leider van het bomproject) de kracht van het nieuwe wapen kon worden gedemonstreerd⁶.

5 Oppenheimer bracht uit Washington de schatting mee, dat de bommen de dood van een miljoen Amerikanen en van miljoenen Japanners zouden voorkomen. L. Giovanetti and Fred. Freed: The Decision to drop the Bomb, New York 1965, blz. 166 v.v. (in Nederlandse vertaling verschenen onder de titel: De bom moet barsten, Tilburg 1967).
Het Frank Committee, waarvan Lewis Strauss en Edmund Teller deel uitmaakten stelde een demonstratie met de bom voor als bedreiging, maar het Interim Commitee's Scientific Panel, met Oppenheimer, dacht daar anders over. Verg. G. Alperovitz: The Trump Card, in The New York Review of Books. 15 juni 1967, blz. 6-12, blz. 8.

6 Oorspronkelijk stond Kioto nummer één op de lijst. Met de grootste moeite werden de militairen bewogen die stad te schrappen vanwege de tempels. De tweede keus was Hiroshima. Nagasaki werd gekozen, toen op de dag voor het bombardement een ander stad, Kokura, door de weersomstandigheden, niet in aanmerking kwam. Met Nagasaki werd het centrum van het christendom in Japan vernietigd, dat daar was blijven bestaan, eeuwen ondergronds, sinds de prediking van Franciscus Xaverius. Men zei later in Japan dat boeddhistische tempels een betere bescherming boden dan de christelijke kerken.

[p. 226]

De conclusie ligt voor de hand: de bommen hebben naar plan gewerkt, zij brachten de capitulatie van Japan, en dat behoefde niet te verwonderen, want de A-bom geeft zo'n macht dat geen enkel land daartegen is opgewassen.

Dit is de officiële visie, die door menigeen wordt aanvaard tot op de dag van vandaag.

De eerste vraag die moet worden gesteld is: maakten de atoombommen een eind aan de oorlog?

Als rechter in het International Military Tribunal for the Far East, het Japanse ‘Neurenberg’, zag ik de notulen van de ministerraad en de Imperial Council. Daaruit bleek mij, dat het niet de bommen waren die tot de capitulatie leidden. De vraag, die daar de laatste weken van de oorlog werd besproken, was: zou na de capitulatie de keizer mogen blijven? Menigeen was reeds lang overtuigd van de Japanse nederlaag, sinds januari 1945 zocht men naar aanvaardbare vredesvoorwaarden. De burgers in het kabinet achtten het voldoende als het keizerlijk stelsel zou worden gehandhaafd. Zij hadden reden zich daarover ongerust te maken, daar in Australië de roep om berechting van de keizer onmiskenbaar was, en ook in Amerika bestond de volksovertuiging dat de keizer de schuld van de oorlog was; men wilde hem straffen voor Pearl Harbour. Daarentegen probeerden de militairen in het Japanse Kabinet eerst een bezetting van Japan te voorkomen, al concentreerden zij later hun verzet tegen de overgave op de niet-zekerheid dat de keizer als keizer zou worden gehandhaafd.

Shigemitsu, de minister van buitenlandse zaken, had van meet af aan naar middelen gezocht om vrede te sluiten, al moest dat in het begin in het grootste geheim geschieden. In 1945 kon openlijker worden opgetreden: men zocht naar bemiddeling van de Sovjetunie, waarmee destijds een non-agressieverdrag was gesloten. De ambassadeur Sato kreeg 13 juli 1945 de boodschap ‘het was de hartewens van de keizer om de oorlog spoedig beëindigd te zien’. Maar Molotov was pas bereid om Sato te ontvangen toen hem kon worden medegedeeld, dat de Sovjet-unie tegen Japan ten oorlog zou gaan.

Bij de Postdam-declaratie van 26 juli 1945 werd de eis van onvoorwaardelijke capitulatie herhaald, ondanks de aan-

[p. 227]

drang van de Japan-kenners om duidelijk te laten blijken dat de keizer keizer mocht blijven. Truman weigerde om de voorgestelde keizerclausule op te nemen, niet omdat hij andere plannen had - hij had reeds begin van de zomer besloten om keizer en keizerlijk stelsel te handhaven⁷, - maar hij wilde daarmede niet openlijk voor den dag komen in verband met de bestaande publieke opinie in de Verenigde Staten⁸.

In Japan bleef men discussiëren over de vraag of de keizer al dan niet zou worden gehandhaafd. Op 10 augustus, na een beraad waarin Nagasaki geheel niet ter sprake kwam, werd mededeling gedaan aan de VS dat men wilde capituleren als de keizer keizer zou mogen blijven. Het antwoord kwam 11 augustus: de keizer zou na de capitualtie de bevelen van de Supreme Commander Allied Powers moeten opvolgen. Daarop ontstond wederom de discussie: wat betekent dat? De splitsing in de Japanse regering bleef bestaan. De militairen wilden voortzetting van de oorlog ondanks de atoombom, ondanks de Russische oorlogsverklaring, ondanks de Amerikaanse toelichting. De burgers wilden vrede, en waren bereid het risico ten aanzien van het keizerlijk stelsel te nemen. Men nam zijn toevlucht - waar het in de discussie steeds ging om de keizer - tot het overrompelend voorstel om de beslissing over te laten aan de keizer⁹. Dat geschiedde en de keizer besliste onmiddellijk ten gunste van capitulatie. Een grammofoonplaat werd gemaakt van het keizerlijk bevel tot capitulatie. 's Nachts werd het paleis nog bestormd door officieren, maar keizer en grammofoonplaat werden ver-

7 H. Truman: ‘Year of Decisions, 1945’, Hodder and Stoughton, 2nd imp. 1956, blz. 347.

8 Daarover Henry L. Stimson and McGeorge Bundy: On Active Service in Peace and War, London etc. (z.j.), blz. 370: ‘Unfortunately, during the war years high American officials had made some fairly blunt and unpleasant remarks about the Emperor, and it did not seem wise to Mr. Truman and Secretary of State Byrnes that the Government should reverse its field too sharply; too many people were likely to cry shame’.

9 De keizer had in het Japanse systeem niets in te brengen. Hij mocht alleen spreken als de regering dit verzocht. Maar áls hij sprak, dan had dit de beslissende macht van 's keizers bevel: hij vervulde een soort magische luidsprekersfunctie. De Japanse terminologie rond de keizerspositie is even verwarrend als onze Grondwetbepaling, dat de koning zijn ministers benoemt en ontslaat naar welgevallen (art. 86).

[p. 228]

stopt in de kelders. 's Morgens werd de plaat naar Radio Tokio gebracht, en toen de keizer in het openbaar zijn stem had laten horen was de oorlog uit.

Er is ook direct na de oorlog een Amerikaans onderzoek ingesteld naar de uitwerking van de bombardementen, o.a. van de twee atoombommen. Ook dat onderzoek leidde tot de conclusie dat het niet de bommen waren, die de capitulatie bewerkten, maar de keizerkwestie. Het rapport van de US Strategic Bombing Servey¹⁰ concludeerde: ‘dat zeker voor 31 december 1945 en in alle waarschijnlijkheid voor 1 november 1945 Japan zou hebben gecapituleerd zelfs als de bommen niet zouden zijn geworpen, zelfs als Rusland niet de oorlog had verklaard, en zelfs als geen invasie zou zijn overwogen’.

Later zijn verschillende van de nog levende Japanse leiders ondervraagd, onder meer door Giovanetti en Freed¹¹. De meesten van de ondervraagden zeiden: het waren de atoombommen die tot capitulatie dwongen. Maar men moet dan niet vergeten, dat het hier vooral ging om militaire leiders. Naar militaire code is capitulatie geoorloofd als men tegenover een wapen komt te staan waartegen men machteloos is. De bommen gaven een gemakkelijk excuus achteraf. De markies Kido de geheimzegelbewaarder, - en, naar ik in het proces te Tokio mede uit zijn uitvoerig dagboek kon constateren, een van de intelligentste staatslieden rond de keizer - gaf een andere verklaring: ‘Het feit van de atoombom maakte het voor de politici gemakkelijker om over vrede te onderhandelen. Maar zelfs toen wilden de militairen niet naar rede luisteren. De enige reden dat het Japanse leger ophield met vechten was dat de keizer hun dit beval’¹².

10 Japan's Struggle to End the War, blz. 13.

11 Hun verklaringen zijn opgenomen in hun boek.

12 Soortgelijke opinie bij Togo Shigenori: ‘The Cause of Japan’, New York 1956, b.z. 305 v.v., over de opdracht aan Sato om de vredesmissie van prins Konoye naar Moskou voor te bereiden en over de keizerskwestie, blz. 234 v.v. Togo was de minister van buitenlandse zaken. Hij werd door het IMTFE tot gevangenisstraf veroordeeld en stierf in de gevangenis. In mijn ‘Dissenting Opinion’ concludeerde ik t.a.v. hem (blz. 243-249) evenals t.a.v. Shigemitsu (blz. 228-242) en Kido (blz. 211-227) tot vrijspraak.

[p. 229]

De bommen waren onnodig om Japan tot capitulatie te brengen. Dat weten we nu. Dat oordeel wordt gedeeld door Eisenhower, Marshall, MacArthur, Fuller, Spaatz, Arnold, leMay, King, Leahy, en zovele anderen die zich hierover uitspraken¹³. De vraag is: wist de Amerikaanse regering het in 1945?

Daarover hebben we de laatste tijd wat meer gegevens.

Men had tijdens de oorlog de Japanse codes gebroken, en wist dus van de opdrachten aan de Japanse ambassadeurs, onder meer ook die betreffende ‘de hartewens van de keizer’. Men wist ook welke rol de keizerskwestie speelde: de moeilijkheid was immers ‘the formality of unconditional surrender’, zoals Togo, de minister van Buitenlandse Zaken, zich in een van de telegrammen uitdrukte¹⁴.

Op 18 april 1945 reeds had de Amerikaanse militaire inlichtingendienst aan de regering laten weten, dat verandering van de eisen van onvoorwaardelijke capitulatie de Japanse overgave zou meebrengen. Men wist in Washington dat de Japanse capitulatie bereikt kon worden zonder A-bom¹⁵. De vraag is, waarom dan tóch?

Allereerst kan men denken aan de natuurlijke neiging de dingen te gebruiken die men had, en waar men enorme moeite voor gedaan had. Het atoomproject had 2½ miljard dollar uit de geheime fondsen gekost, en meer dan 100.000 mensen

13 Zie G. Alperovitz, The Trump Card, blz. 9. Het is ook de conclusie van Herbert Feis: Japan Subdued, 1961, en The Atomic Bomb and the End of World War II, Princeton 1967. In zijn ‘The Second World War’ gaat Churchil uit van het gebruik van de bom om een eind aan de oorlog te maken zonder miljoenen doden, en zonder de Russen. Hij schrijft zelfs ‘To avert a vast, indefinite butchery, to bring the war to an end, to give peace to the world, to lay healing hands upon its tortured peoples by a manifestation of overwhelming power at the cost of a few explosions, seemed, after all our toils and perils, a miracle of deliverance’ (Triumph and Tragedy, 1954, blz. 553). Maar enige bladzijden later schrijft hij: ‘It would be a mistake to suppose that the fate of Japan was settled by the atomic bomb. Her defeat was certain before the first bomb fell,...’ (blz. 559).

14 Daarover Conference of Berlin, Vol. I and II, Dep. of State, Washington 1960, gec. bij G. Alperovitz: The Trump Card, blz. 7.

15 Nader daarover Alperovitz: Atomic Diplomacy, blz. 110; Giovanetti and Freed, blz. 190.

[p. 230]

hadden er jaren aan gewerkt¹⁶. Zoiets krijgt een eigen leven, een eigen gewicht. De natuurlijke bekroning van het werk, de gemakkelijke weg om later allerlei lastige vragen te omzeilen, is het gebruik van het resultaat, dat al het voorgaande in één klap als zinvol toont.

Maar er was meer. Na de Duitse capitulatie waren er ernstige moeilijkheden gerezen met de Sovjetunie, over Polen en andere landen. Destijds, toen men de Sovjetunie nog hard nodig had, waren er allerlei concessies gedaan. Nu had Duitsland gecapituleerd. Tegen Japan had men de Sovjetunie niet meer nodig, daar de suprematie in de lucht en ter zee meebracht dat men zou kunnen verhinderen dat de Kwantung Army uit Mantsjoerije naar Japan zou worden overgebracht. Truman wilde graag verandering in de gemaakte afspraken: in de afspraak Churchill-Stalin over de invloedssferen in Europal¹⁷, in de overeenkomst van Jalta en de Duitse wapenstilstandovereenkomst. Hij wilde die veranderingen bewerkstelligen op de Potsdam-conferentie, de eerste ontmoeting met Stalin. Churchill drong er telkens op aan, dat deze ontmoeting spoedig zou plaatshebben, vóór ‘the armies of democracy’ zouden weggesmolten zijn¹⁸. Maar met een duidelijk smoesje stelde Truman de conferentie uit. Hij wilde onderhandelen vanuit een machtspositie. Hij wenste pas een conferentie nadat de bom was ontploft. Zijn opvatting, die ook uitdrukking geeft aan zijn mening over de Russen, waarmee hij reeds bij de eerste ontmoeting met Molotov aan de stok had gehad, vindt duidelijk uitdrukking in zijn woorden: ‘If it explodes, as I think it will, I'llcertainly have a hammer on these boys’¹⁹, ‘dan heb ik wat voor die knapen’.

Dat was overigens geheel in overeenstemming met de gedachten van Stimson en Byrnes, zijn voornaamste adviseurs. Stim-

16 Truman, Year of Decisions 1945, b.z. 347.

17 Churchill publiceerde deze afspraak in zijn ‘The Second World War, Vol. VI, ‘Triumph and Tragedy, London etc. 1954, blz. 203.

18 Triumph and Tragedy, blz. 520 v.v.

19 Michael Amrine: The Great Decision. The Secret History of the Atomic Bomb, London-Melbourne-Toronto, 1960, blz. 169. Truman begreep ook dat de bom meebracht, dat herstel van Duitse macht niet meer gevreesd behoefde te worden. Vandaar dat de opbouw van Duitsland, als bijdrage tot Europese stabiliteit, zonder vrees kon worden ter hand genomen. Alperovitz, Atomic Diplomacy, blz. 234.

[p. 231]

son, die van meet af aan bij het project was betrokken geweest, had het nieuwe wapen direkt gezien als een instrument van politiek. Hij schreef in zijn dagboek van 15 mei 1945 naar aanleiding van de toenemende problemen met de Russen in Azië en Europa ‘het is een vreselijke zaak om over zulk een belangrijke inzet het diplomatieke spel te spelen zonder de zwaarste troef in handen te hebben’²⁰. De bom zou, in zijn opvatting, aan de VS geven ‘the opportunity to bring the world into a pattern in which the peace of the world and our civilization can be saved²¹. En hij schreef naar aanleiding van het nieuws van de geslaagde ontploffing, dat op de eerste conferentiedag bekend werd: ‘Het nieuws van de bom werd met grote voldoening in Potsdam door de Anglo-Amerikaanse leiders vernomen. Op het eerste gezicht leek hij aan de diplomatie van de democratie een hard nodige ‘equalizer’ (gelijkmaker) te geven²².

De grootste invloed op Truman had Byrnes, de nieuwe ‘Secretary of State’, die midden april reeds Truman had gezegd, dat ‘de bom ons in een positie zou plaatsen, dat we onze eisen kunnen opleggen aan het eind van de oorlog’²³. Byrnes vertelde Szilard (mei 1945) dat hij begreep, dat Japan de oorlog wilde beëindigen, ‘but wanted the bomb anyway to make the Russians more manageable’²⁴.

De conclusie kan geen andere zijn, dan dat de bom niet zozeer gebruikt werd met het oog op Japan, maar met het oog op de Sovjetunie, als een soort aanschouwelijk onderwijs aan de Russen, met 100.000 dode Japanners als leermiddel. De bommen op Japan, evenals de nodeloze bommen op Dresden²⁵, ware mede middelen om een boodschap over te bren-

20 ‘It seems a terrible thing to gamble with such big stakes in diplomacy without having your master card in your hand’. Deze zin komt niet voor in de uitgegeven versie van het dagboek, maar wel in het origineel, dat op de Universiteit van Yale kan worden geraadpleegd. Zie Alperovitz, Atomic Diplomacy, blz. 57, 98.

21 Verg. Giovanetti and Freed, blz. 179.

22 Stimson and Bundy, on Active Service, blz. 378. Her begrip ‘equalizer’ stamt uit het Wilde Westen, waar de revolver het kleine vlugge mannetje gelijk maakte aan de sterke kerel die vroeger had gedomineerd.

23 ‘would put us in a position to dictate our own terms at the end of the war’ zie Alperovitz: Atomic Diplomacy.

24 Alperovitz: The Trump Card, blz. 12.

25 Daarover D. Irving: The Destruction of Dresden, London 1963.

[p. 232]

gen aan de Sovjetunie, communicatiemiddelen betreffende bestaande macht.

Die boodschap kwam hard aan, want de Russen wisten beter dan iemand anders van de Japanse wens om een einde aan de oorlog te maken. De bommen, en de weigering om het atoomgeheim te delen, hadden de verhoudingen heel wat moeilijker gemaakt²⁶. Eisenhower verklaarde, na een bezoek aan de Sovjetunie: ‘vóór de bom viel zou ik hebben gezegd: we kunnen zeker de vrede bewaren met de Russen. Nu weet ik het niet meer ...

De mensen zijn allemaal verschrikt en geschokt’²⁷.

De onnodige bommen hebben veel kwaad gedaan. Ze staan aan het begin van de koude oorlog. Te laat kwam Stimson tot het inzicht, dat hij een verkeerde politiek had ingeluid. In een nota van sept. 1945²⁸ zette hij aan Truman uiteen, dat de wereldvrede beter bereikt kon worden door toenadering dan door dreiging.

‘The chief lesson I have learned in a long life is that the only way you can make a man trustworthy is to trust him; and the surest way to make him untrustworthy is to distrust him and show your distrust’: wantrouwen zaait wantrouwen. Stimson kwam blijkbaar tot de conclusie, dat het spelpatroon (blz. 158) kan doorbroken worden, door niet meer logisch te berekenen, maar psychologisch te verstaan.

De atoombommen op de steden, ook als ze gemotiveerd werden met de bedoeling om Japan tot capitulatie te brengen ( = terreurbombardementen) waren in strijd met het volkenrecht, ook naar de vóórdien bestaande Amerikaanse opvatting. Naar aanleiding van het Japanse bombardement van Nanking had de Amerikaanse regering in 1937 heftig geprotesteerd: ‘This government holds the view that any general bombing of an extensive area wherein there resides a large population engaged in peaceful pursuits is unwarranted and contrary to the principles of law and humanity’²⁹.

26 De eerste die daarop wees was P.M.S. Blackett in zijn boeken: Military and Political Consequences of Atomic Energy (1948) en Atomic Weapons and East West Relations (1956).

27 E. Snow: Journey to the Beginning, New York 1959, blz. 357, gec. bij Alperovitz, Atomic Diplomacy, blz. 14.

28 Tekst daarvan bij Stimson and Bundy, blz. 381.

29 Verg. Giovanetti and Freed, blz. 37.

[p. 233]

Men heeft zich duidelijk schuldig gevoeld. Niet alleen om de goede burgers. Bij een conventioneel bombardement van Tokio kwamen er tienduizenden méér om het leven. Maar het gebruik van de A-bommen was zo spectaculair: het uiterste van menselijk vernuft en kunnen werd voor onverhoedse vernietiging van argeloze mensen gebruikt, onnodig voor het doel dat men zei te dienen, en klaarblijkelijk als boodschap aan een bondgenoot. Er is een film gemaakt van de gehele atoomgeschiedenis. ‘The Beginning or the End’. In lood verpakt is deze film in een put neergelaten, en hij zal daar in het jaar 2500 pas worden uitgehaald om de dan levende mensheid de begingeschiedenis te verhalen. In lood verpakt is ook de driemaal herhaalde leugen, dat de bevolking van de steden was gewaarschuwd³⁰. Dat was niet het geval geweest. Het was wel besproken in het Kabinet, maar men had van specifieke waarschuwing afgezien omdat men nog altijd niet zeker was dat het ding zou afgaan, en omdat men vreesde dat krijgsgevangenen naar de voor destructie aangewezen steden zouden worden gebracht.

Men kan ook de vraag stellen: welke rol heeft dit schuldgevoel gespeeld, later? Het is de vraag wat de combinatie van schuld en oppermacht teweeg kan brengen. Voor de enkeling heeft Shakespeare dat uitgebeeld in Macbeth³¹: de verharding van het gemoed door nieuwe daden. ‘Things bad begun make strong themselves bij ill’ (III, 2). Gelden dergelijke processen ook voor volken? Activiteiten als in Vietnam, redelijk zo onbegrijpelijk in hun onrechtmatigheid en hun politieke dwaasheid, zouden ertoe kunnen leiden naar een irrationele verklaring te zoeken. Maar op dit soort vragen kan de wetenschap tot nu toe geen antwoord geven. Men kan alleen constateren, dat geleidelijk in de Tweede Wereldoorlog

30 Ook Churchill heeft het nodig geacht de waarschuwing breed uit te meten (Triumph and Tragedy, blz. 557-558). Hij schrijft over de algemene bedreiging met luchtaanvallen, en doet het voorkomen of de steden Hiroshima en Nagasaki tevoren gewaarschuwd waren, zoals ook in de film wordt gesuggereerd. Blijkbaar had ook Churchill enige moeite met de operatie, die hij elders als ‘healing hands’ beschrijft (blz. 553).

31 Daarover mijn: Misdaad bij Shakespeare. De criminologische betekenis van Shakespeare's Macbeth, Deventer 1973.

[p. 234]

het peil van de oorlogvoering aan geallieerde kant gedaald is, met als dieptepunt de atoombommen, en mede daardoor de weg geopend is naar ‘the era of the dirty war’, waarin we volgens Thomas Schelling nu leven³².

Ziehier een kort voorbeeld van een ‘case study’. Opvallend is dat bij nader inzien dingen zichtbaar werden die daarvóór minder duidelijk waren, alles bleek ingewikkelder, minder rechtlijnig, soms anders. Dat is de ervaring bij vele ‘case studies’.

Men kan nog enkele aspecten noemen:

1	De ondemocratische besluitvorming over bijzonder belangrijke zaken.
2	De betekenis van de enkeling, in casu van het feit dat Roosevelt door Truman werd vervangen.
3	De betekenis van de publieke opinie (waardoor Truman niet durfde bekend te maken dat hij besloten had de keizer keizer te laten blijven). Extern gedrag werd hier bepaald door de interne situatie.
4	De betekenis van de onkunde.
5	De betekenis van het op gang gebracht zijn van een ondernemen: het krijgt eigen gewicht.
6	De betekenis van de propaganda: nog steeds is het algemeen gevoelen dat de bommen een eind maakten aan de oorlog.
7	Het feit dat het verkrijgen van machtsmiddelen overeenstemming door overleg bemoeilijkt (cf. de resultaten in spelexperimenten)^33.
8	De moeilijkheid om de slechte gevolgen van de harde politiek in te zien (want de tegenstander reageert hard, en dan denkt men dat men gelijk had met de harde politiek).
9	De kansen die verloren gaan uit menselijk tekort aan begrip en aan mogelijkheid zich in de tegenpartij te kunnen verplaatsen.

32 Thomas Schelling: Arms and Influence, New York 1967, blz. 27.

33 In zijn Memorandum van 11 sept. 1945 schreef Stimson over de verhouding van de VS en de Sovjetunie: ‘Those relations may be perhaps irretrievably embittered by the way in which we approach the solution of the bomb with Russia’ (on Active Service, blz. 383).

[p. 235]

10	De onmogelijkheid om op bepaalde gewichtige punten wetenschappelijke zekerheid te krijgen (wel mogelijkheid van onderzoek van de invloed van A-bommen op de Sovjetunie, welhaast onmogelijkheid van invloed van de A-bommen op Amerika zelf).

Vele andere aspecten zouden te noemen zijn. Als vele ‘case studies’ worden ondernomen zou het kunnen blijken dat bepaalde aspecten zekere algemene geldigheid hebben. Zo kan de ‘case study’-methode belangrijke bijdrage leveren aan het inzicht.