Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 6

[p. 230]

Tweede hoofdstuk,
Handelende van de Labadisten.

⁺ LAbadie was in Vrankryk een Jezuit geweest: hy ging over tot het Protestantendom, en wierdt Predikant te Middelburg in Zeeland. Die man, zegt men^(a), was welsprekend, doch maar middelmatig geleerd. Echter bezat hy een snedig en schrander verstand. Behalven dat hadt hy de gaaf van zich zeer wel en zeer gemakkelyk uit te drukken. Uit den twist dien hy Wolzogen, toen ter tyd Predikant te Utrecht, aandeet wegens zyn Tractaat over de Uitlegging der H. Schrift^(b), bleek dat hy van een korselig en zelfs oproerig verstand was; waar by koomt dat hy zich in dien twist zeer knibbelzugtig en zelfs trouwloos gedroeg: zo dat zyne vyanden zo veel ongelyk niet hadden, als zy hem voor hovaardig, trots, en koppig uitscholden, en daar by voegden dat hy niets minder dan nederig en zedig was, gelyk zyne aanhangers zeiden; als zy, met één woord, zeiden dat hy een rechte huichelaar was. Zyne manier van doen moest hem zeer verdagt maken; en nochtans vondt hy zeer yverige beschermers, die zodanig waren ingenomen met de ontwerpen van de hervorming dewelke hy wilde invoeren in 't aanzien der grote Calvinische Reformatie der Vereenigde Nederlanden, dat het weinig scheelde of hy zoude een scheuring in de Kerk te Middelburg gemaakt hebben: maar zyne oogmerken mislukten niettegenstaande de⁺ hulpe zyner vrienden, en hy wierdt van zyn Predikampt afgezet door de Synode van Dordrecht, in de Maand Maart des jaars 1669., na dat hy reets te voren door dat van Naarden was gesuspendeert geworden. In de Acte van afzetting stondt, ‘dat hy was gevallen in de misdaat van scheuring, en daar toe ten voorwendsel genomen hadt de verdorvenheit in het geloof en in de leere, de verdorvenheit der gezelschappen en byeenkomsten, en de verdorvenheit in het gedrag en de bestiering der Walsche Synode enz’. Dezelve Acte verhaalt ook, dat hy reets by zyn aankomst in Holland eene hervorming der Kerke hadt ontworpen, en beweert dat dezelve zonder scheiding niet konde geschieden. Volgens dat denkbeeld hadt hy voorgenomen een Kerk van uitverkoornen te stichten; en deze Kerk begon hy reets op te rechten te Middelburg en elders, zegt dezelve Acte, door verscheidene Conventiculen of heimelyke byeenkomsten, niettegenstaande het verbod^(c) der Magistraten. Daar liep veel^(d) Quakersgezindheit onder de gewaande reformatie van dien verlopen Jezuit, en geveinsden of waren Dweeper, want hy leerde, zegt de meergemelde Acte, dat alle de geenen die wilden, of konden, de vryheit zouden hebben van te spreeken over de texten die in de Vergaderingen zouden worden voorgestelt. Ik zal hier een stuk van een^(e) Brief, behelzende een korte beschryving van de nieuwbegonne Kerk van Labadie te Middelburg, inlasschen, en met de onderstaande Noot^(f) een Verhaal doen van eeni-

+ Labadie beschreven in zynen aart.

(a) Croesius, ubi sup. p. 510. en volg.

(b) Men vindt een gantsch verslag van dien twist, en van het gedrag van Labadie daar omtrent in de Apologie voor de Synode van Naarden, door den Heer Wolzogen, gedrukt in 't jaar 1669.

+ Hy wordt van het Predikampt afgezet.

(c) In een brief tegen hem, in een kleine Verzameling van diergelyke Stukjes te vinden, wordt by beschuldigt overal zulk een gedrag te hebben gehouden. ‘Het was zyn gewoonte, zegt men, op alle plaatsen daar hy gepredikt heeft, met zyne amptgenoten overhoop te leggen, en het gemeen tegen de Overbeeden, zo Kerkelyke als waereltlyke, op te bitsen, enz...... Wy beklagen de eenvoudigheit der geenen die het oor leenen aan de redenen van zulk een man die een openbaar vyand van de orde der Kerk is, en telkens den vreede stoort door de inbeeldingen van zyn verstand, dewelke hy voor waarbeden, versch uit den Hemel gedaalt, wil uitventen, enz.

(d) Ook wordt hy Aarts-Quaker genaamt in den tytel van de gemelde Verzameling, te Leiden gedrukt 1669. 't Geen ik van Labadie zegge, is voor 't grootste gedeelte hier uit gehaalt.

(e) Die Brief is ingelascht in de gemelde Verzameling van Stukken enz. met den volgenden tytel, Brief van Jan de Labadie aan den Heer Arondel te *** wegens de manier om een Reformatie te beginnen in de reets gereformeerde Kerken.

(f) Op zekeren dag, tot het houden van het Avondmaal geschikt, zynde den 14. April 1669. als alles gereet was tot de bediening van het Sacrament ‘wierdt de Portier, die de Kerk inging door het huis van den Voorlezer..... gevolgt door zekeren Adriaan Scheurwater, die zyn tyd zo wel waarnam, dat, terwyl de portier de grote deur van het Huis Gods opende, hy de grendel los maakte die de deur gesloten hieldt waar door de Predikant gewoon was in te gaan, en dewelke uitkwam in de gang van het huis, 't welk Labadie hadt na zich genomen ten kosten van de armen aan dewelke het toebehoorde. Nauwlyks was dat verricht, of Labadie, die met zyn afgezet Consistorie en de meesten zyner aanhangeren gereet stondt, stoof aan het hoofd van zyne bende in de Kerk, liep naar den predikstoel en maakte zich daar van meester, gaf de plaatsen binnen het doophekjen aan zyne Ouderlingen, en de naastgelegene plaatsen deet hy bekleeden door zyne wedergeboorne broeders en zusters; terwyl deze vergaderden, liet hy eenige Psalmen zingen, en begost voorts te prediken, of liever te raazen en tieren over het 3de vers van het 10de Hoofdstuk uit den 1sten Zendbrief aan de Corinthen..... De ledematen der Kerke dewelke dien dag het Nachtmaal meenden te houden, hem op den kansel ziende, keerden zeer misnoegt naar huis, en beklaagden zich door de gantsche Stad wegens de ergernis door Labadie gegeeven..... Daar op kwam al het volk van alle kanten naar de Kerk lopen, en dus zag men daar allerley soort van volk zonder onderscheit, en met zo weinig eerbied als of men kwam om een kluchtspeeler of gochelaar zyn kunsjes te zien vertonen.... Ze zagen inderdaat een man, die van alle berderlyke bedieningen was asgezet, en daarenboven van het Heilig Avondmaal gesuspendeert tot dat hy tekenen van berouw en boete zou hebben gegeven, de stoutheit hebben van op den stoel der waarheit geklommen zynde, niets anders uit te rabbelen dan 't geen hem zyne hartstochten ingaven, en vervolgens met zyne bende aan te vallen op de gewyde gerechten, die hun waren ontzegt, en toebereid voor anderen..... Zyne redenvoering geëindigt bebbende, las of paraphrazeerde hy het gebed van 't formulier (des Avondmaals).... Hy behandelde het formulier zelv niet beter, en hy maakte kluchtige posturen toen hy kwam tot de optelling der geenen die zich van het Nachtmaal moeten onthouden, en onder anderen van zulke die Secten en muiteryen in de Kerk willen aanrechten; beweerende met een groot geweld en getier dat by en de zynen alleen de ware Kerk uitmaakten, en dat alle anderen die hem niet wilden aanhangen, de rechte scheurmakers waren, dewelke hy daarom ook excommuniceerde.
‘Die lezing gedaan zynde, gaf hy een teken aan zekeren du Lignon zyn medehelper, om zyn plaats op den predikstoel te komen bekleeden.... en hy Labadie begaf zich aan de geheiligde tafel, die voor anderen en niet voor hem en de zynen was toebereid.
‘Die wisten dat hy een Priester geweest was.... oordeelden dat hy zich in den Roomschen dienst zeer wel moest hebben gequeeten, dewyl hy met zyne gebaarden duidelyke tekenen gaf, dat by den zelven nog niet vergeten hadt. Hy dan aan de tafel gekomen zynde, nam twee stukken brood, in ieder hand één, en gaf daar aan gedaantens die aan de Gereformeerde gemeente onbekend waren, en daar op volgde eenige opbeffingen met hoofd en handen, als mede eenige arm-kruissingen, ondertusschen al het brood brekende dat voor hem stondt, waar mede hy wel een groot quartier uurs doorbragt, en voorts met zyn afgezet Consistorie en zynen leerling of medehelper het Nachtmaal (indien men dat bedryf zo noemen mag) bediende. Het getal dier Avondmaalschenders was net dertien, niet in navolging van J.C. en zyne Apostelen, ten ware men Judas uitzonderde: want dat gezelschap aanschouwende, kon men niet nalaten te zuchten over het groot onderscheit tusschen de plaats daar de Zaligmaker der Waerelt het geduchte geheim van zyn doot en lyden vierde, en onze Kerk, dewyl in plaats van eenen Iscariot die zich in het gezelschap van Jezus bevondt, men hier met zeer groote smerte twaalf Judassen zien moest, die nevens eenen Antichrist bezig waren de heerlykste verborgenheit van onzen Godsdienst te ontheiligen...... Hy gaf hun allen een stukjen broods met zyne hand, zeggende neemt, myne heilige zielen, met byvoeging van vreemde berhalingen, en gedurige klachten over zyne afzetting, zeggende telkens, wel afgezet by de menschen, maar niet by God, enz.
‘Voorts eene van de Drinkbekers nemende, lichte hy dezelve zeer hoog op, nam ze van de eene hand in de andere, en gaf ze over met deze woorden, Zie hier de ware Ciborie, deze kelk is het nieuw verbond in het bloed van Jezus Christus, drinkt daar uit tot zyner gedachtenisse, met betuiging van altoos zyne waarheit op eene Evangelische wyze te zullen handhaven, en daar in standvastig te zyn met asstand van dwalingen; neemt dan den beker op deze voorwaarden. Toen dronken zy alle, na dat hy eerst wel gedronken hadt: want hy liet byna niets over van een groot glas, 't welk ruim een half pint inhieldt, 't geen hy ook wel nodig hadt, naar het oordeel der omstanders, om zyn hart te sterken tegen de verschrikking waar in hy was. Dat gezelschap van de tafel opgestaan zynde, kwamen de verdere manspersonen aanzitten, die het brood en den wyn uit de hand van Labadie ontfingen, als mede de Proponent du Lignon, die van den Predikstoel kwam en alleen communiceerde, waarna hy wederom op zyn post ging, om het ampt van Voorlezer waar te nemen terwyl de vrouwen communiceerden. De vrouwen nu maakten twee volle tafels uit, en nog eene van 17 personen; invoegen de gantsche vergadering der communicanten van beide Sexen niet meer dan 120 personen uitmaakte, waar onder een menigte Nederduitsche waren die reets den voorgaanden Zondag in hunne Kerk hadden gecommuniceert, en maar gekomen waren om den hoop der Quakers te vermeerderen.
‘Dit gedaan zynde, verliet du Lignon terstond zyn post, om de gewoone plaats van Voorlezer te bekleeden, en den Predikstoel over te laten aan Messire Jean (te weten Labadie) die zo dra hy opgeklommen was, van zyn 279ste scheele hoofdpyn overvallen wierdt, dewelke hem een misslag deet begaan, gelyk hem door zyn Consistorie wierdt te kennen gegeeven, hier in bestaande dat hy den 103den Psalm in plaats van den Lofzang Simeons wilde doen opzingen, 't geen hy echter poogde goed te maken, met te zeggen; Daar is zo veel niet aan verbeurt, schoon hy aan 't einde van onze Psalmen staat, zullen wy hem zo wel zingen als dien anderen die in 't midden staat. Na het gezang stondt hy op, om te zeggen, Myne broeders en zusters, die naar huis willen gaan, konnen het doen, en dan wederkomen; wat ons belangt, wy zullen hier blyven; want wy hebben dezen dag aan God toegewyd.
‘Het was nu reets omtrent half elf uuren, zo dat eenige wedergeboornen, welkers maag begost te jeuken, dewyl zy 's morgens al zeer vroeg te veld waren getogen, naar huis gingen, met oogmerk om zich wat gesterkt hebbende weder te keeren, en het overige van den dag in de Kerk door te brengen; maar zy rekenden buiten den waard, dewyl een Stads-Deurwaarder, die reets te half negen door den Burgermeester Cranen uitgezonden was, met bevel om aan Labadie te zeggen, dat hy den Burgermeester moest komen spreeken zo dra hy zyne Comedie zou hebben geëindigt, dien tusschentyd waarnam om te naderen, en hem uit naam van de Magistraat te zeggen, dat hy van den Predikstoel zou hebben af te klimmen en hem te volgen. Labadie geantwoord hebbende dat hy den Burgermeester des avonds zou komen zien, deet de Deurwaarder dat rapport, doch wierdt te rug gezonden met het zelfde bevel aan zyne Heiligheit, die toen zeide dat hy niet van den stoel wilde komen: maar de Deurwaarder voor de derdemaal verscheenen zynde, om hem te zeggen dat, indien hy langer weigerde, de Schout gereet stondt om hem te komen halen, wierden de Heeren Meunings en Baute nevens den Geneesheer Everhard en zekeren Yvon uit het lichaam der Ouderlingen gedeputeert aan den Burgermeester, die derhalven met den Deurwaarder daar heen gingen. Zy wierden ontfangen gelyk zy verdienden, en na dat zy meer dan drie quartier uurs braaf gehekelt waren, zagen zy zich genoodzaakt aan den Aarts-Quaker te komen zeggen, dat het tyd was den aftocht te blazen en te vertrekken: deze aankondiging geschiedde door Yvon, die de trappen van den Kansel opklom, en de hoodschap aan Labadie deet.
‘Hy wachtte met te gehoorzamen, tot dat de Psalm, dien men toen begonnen hadt te zingen, zynde de 25ste, geheel uitgezongen was, en thans opstaande zeide hy aan zyne gemeente dat het tyd was den dienst te staken, gebruikende deze woorden; myne broeders en zusters, de Magistraat gebiedt u niet, maar verzoekt u heen te gaan om plaats te maken voor anderen, en dewyl wy gehoorzaam zyn aan de wetten, zullen wy het doen, besluitende met deze woorden, myne wedergeboornen, ontfangt den zegen..... Uit hoofde van die ongeregeltheden gaf de Raad van Middelburg den 15 April 1669. een streng bevel aan Labadie..... dat hy zich niet alleen zou hebben te wachten van opentlyk eenige Kerkelyke bediening waar te nemen, tot dat anders zou worden geordonneert: maar ook wel expresselyk, dat hy niet zou hebben te houden eenige Conventiculen of byeenkomsten tegen de ordre van de Magistraat, 't zy in zyn huis, gelyk hy te voren hadt gedaan, 't zy in byzondere huizen, binnen de Stad of haar Jurisdictie, op poene dat tegen hem en anderen, die ongehoorzaam zouden bevonden worden, zou worden geprocedeert als tegen oproerige Burgers en verstoorders van de gemeene rust.

[p. 231]

ge buitensporigheeden die hy in zyne Kerk beging; waar op gevolgt is het verbod van heimelyke Vergaderingen te houden⁺

‘Eindelyk heeft het God behaagt te

+ Brief van Labadie.

[p. 232]

luisteren naar het geschrei zyner kindederen die nacht en dag tot hem zuchten, en te verhoren den wensch der gebondenen en gevangenen onder de menschen. Alle dingen zyn zodanig geschikt, dat, na wy ons uiterste best gedaan hebben, om wysselyk en krachtig, hoewel wat heimelyk, en echter opentlyk genoeg, de waarheden in te voeren die gy in myne boeken vinden zult, zo wegens de Hervorming der Kerke, als wegens de onderscheiding van de ware Kerk, gelyk ook wegens de Profetie en gemeenzame oefening en wegens de Kerkelyke magt door de Schriftuur bepaalt, en andere dingen welke gy in groten getale daar in zien zult...... de Heere het middel verschaft heeft tot eene gelukkige afzondering, door de zaken die hy heeft doen voorvallen.... Eene dier zaken is, dat het Walsche Synode in dwaling gevallen is omtrent de Leere, met goed te keuren het boek^(a) van een dwalend Prediker. De tweede zaak is myne afzetting van het Predik-ampt, die van een ander verkoren Herder, mynen leerling, en van nog twee andere Godgeleerden, waar van de een een goed Predikant is; als mede het suspendeeren en afzetten van onze Consistorie, bestaande uit aanzienlyke Ouderlingen, luiden van geleerdheit en godvrucht..... ware Ouderlingen en Voorgangers; zo omdat zy niet hebben willen goedkeuren het gemelde boek van dwaling en godloosheit, als omdat zy niet wilden veroordeelen myne boeken, en vooral deze drie, Le Heraut du grand Roi Jezus, La Puissance Ecclesiastique, en Exercice Prophetique; en eindelyk omdat zy my niet wilden verlaten, maar my en de mynen liever wilden aanhangen, dan de Synoden en die het met haar houden: zo dat wy niets willende toegeven, zyn als afgezondert, 't welk ten onzen beste is uitgevallen en nog uitvalt, gemerkt onze Vergadering reets bestaat uit drie hondert gezonde leeden, uitmuntende en waarlyk uitverkoren volk, met den waren geest van Christus bezielt.

‘Wy danken 'er God voor, die ons heeft uitverkoren.... gescheiden en afgezondert, met ons allen uit één hart en ziel; wy hebben een waarlyk Christelyke roeping, spreeken met een vry gemoed over alle de waarheeden, toetsen en verwerpen alle de misbruiken aangaande de Leere, aangaande het gebruik der Sacramenten, en aangaande de zeeden, en stellen ons niets minder voor, dan ons te reformeeren naar het voorbeeld der eerstbegonne Christen-Kerk.... Onze Vergadering wordt tweemaal daags gehouden, te weten 's morgens en 's avonds, en op de zondagen driemaal. Wy bedienen het woord niet op een hogen kansel, maar wy zyn alle in een zelven rang geplaatst, zittende alle onder elkander zonder onderscheit, armen en ryken, uitgenomen dat de Spreekers, 't zy Herders of Ouderlingen, (want die wil en kan spreeken over de voorgestelde texten, wordt in eenvoudigheit en nedrigheit aangehoort, volgens het Tractaat over de Prophetische Oefening) gaan zitten op een bank die even als de andere is ge-

(a) Het Tractaat van Wolzogen. Zie ubi sup.

[p. *14-*15]

L.F.D.B. inv.
I.F. Scul.
Les Free-Massons

[p. 233]

maakt, doch een weinig meer verheven, om beter te konnen gehoort en gezien worden..... Daar is onder ons zulk een grote zedigheit, eensgezindheit, nedrigheit, yver, godvrucht, enz. dat wy God niet genoeg konnen roemen over dat hy ons zulk eene opkomende Kerk doet zien..... zelfs hebben wy onder ons verscheidene Leeraars en andere aanzienlyke personen, die alle even nederig, yverig, en godvruchtig zyn..... Wy dulden geen misbruik, noch eenige onmatigheit, zo in opschik en sieraad van kleeding, als in andere ydelheeden daar toe strekkende. Wy schikken alles naar de leere van het Evangelie en der Apostelen, en hebben alle voorgenomen, zo veel wy konnen, een levendige vertoning te maken van de eerstbeginnende Kristen-Kerk, en ons te gedragen naar de zuiverheit van haare Leere: waar over veele menschen verwondert staan, en 't geen echter veele menschen.... uit andere plaatsen tot ons doet overkomen, want God heeft reets overal menschen verwekt die in eenigheit zyn met ons, met ons gedrag, en met onzen geest: invoegen dat wy hopen, dat de Heere welhaast zyne magt in zyne genade geheel uitbreiden zal, en dit is het geen wy noemen de aankomst des Konings; gelyk te zien is in het boek over den Heraut.

‘Nog heeden zyn wy voor de aankomst van den dag te samen vergadert geweest tot verklaring van vers 6.7. enz. uit het 5de Hoofdstuk van den eersten Zendbrief aan de Corinthen, en hebben alle vastelyk besloten den ouden zuurdeessem van onze personen en van onze Congregatie te verlaten, om een gantsch nieuw deeg te worden. Wy zyn zo standvastig daar in, dat wy niets meer vreezen, en nergens in verslappen zullen; ik kan het u niet genoeg zeggen....

De bovenstaande Brief, in 't Fransch geschreven, eindigt dus:

‘L'Oeuvre de Dieu se commence,
Et qui plus est, elle s'avance,
Jesus est prêt, il va venir,
Il est tems de nous bien unir.

De MIddelb. ce 1. de l'Ann. 1669.

‘Qui vous soit bon & heureux,
Selon vos voeux & mes voeux.

Niettegenstaande de wederwaardigheeden, die de Heraut der nieuwe Hervorming moest uitstaan, zag men echter veele personen van aanzien die gewaande reformatie aannemen, en, zo men staat maken kan op het zeggen van den^(a) Autheur des Boeks, De Religie der Hollanderen⁺ genaamt, maakte de verlope Jezuit, gebragt tot den staat van een verlopen en geëxcommuniceerden Predikant, geen zwarigheit van in de Provincie van Holland bescherming te verzoeken: waar op hy ten antwoord zou hebben gekregen ‘dat zo lang hy in de Gemeenschap der Walsche Kerken begeerde te blyven, hy verplicht was zich te onderwerpen aan derzelver ordonnantien en discipline; doch zo hy een nieuwe Secte formeerde, hy ook konde genieten de protectie die van den Staat wordt gegeven aan alle soorten van Godsdiensten’. Men mag geloven wat men wil van het verhaal eens mans, die in zyn werk overal toelegt om de Hollanders aan gantsch Europa hatelyk te maken. Indien zyn verhaal waar was, zou men moeten geloven dat de politie der Staten toen ter tyd veel verschilde van 't geen zy hedendaagsch is; dewyl de Republyk nog onlangs geinterdiceert en verboden heeft zekere Societeit, dewelke waarschynelyk niets tegen⁺. den Godsdienst, noch tegen de goede zeeden, noch tegen den Staat voorhadt:^(b)

(a) Religion &c. p. 79.

+ Labadie zoekt bescherming in Holland.

+ Aanmerking

(b) Wy spreken hier van de Broederschap, dewelke in Engeland lang bekend geweest is onder den naam van Free-Massons, dat is Vrye Metselaars, en twee of drie Colonien in Holland heeft getracht op te rechten. Het geheim van die Broederschap, zo talryk en aanzienlyk door veele doorluchtige personen die leeden daar van zyn, is, zegt men, ondoorgrondelyk, en van zulk eenen aart, dat tot nog toe niemant het zelve heeft durven openbaar maken. Daar uit heeft men allerleye gissingen tegen die Vrye Metselaars gemaakt: Sommige hielden hen voor een vergadering van Vrygeesten en Deisten, andere voor een hoop Debauchanten van allerleye rang, staat en professie, verdeelt in veele classen die alle tot elkander betrekkelyk zyn. Men heeft 'er Alchimisten, vuurblazers, Chimisten, nieuwe Rozenkruis-broeders, dweepers, enz. van gemaakt. En alle die gissingen zyn vernieuwt geworden in Holland in den jare 1735. ter gelegenheit dat de Vrye Metselaars daar Loges begosten op te rechten (Loges noemt men de kleine vergaderingen der Free-Massons die in verscheide quartieren van Londen worden gevonden, en zeer nauwe correspondentie met het lichaam der Societeit houden.) Nauwlyks kwam het verbod tegen die Loges in de Republyk uit, of het gemeen, 't welk altoos gereet is om beschuldigde luiden te bezwaren, lasterde de Vrye Metselaars als een volk dat partyschappen zogt te smeeden tegen het belang van den Staat, en zelfs meenden eenige dat het godloze debauchanten waren, die de S... van den jare 1730. wederom wilden invoeren: maar menschen van reden en onderzoek houden zich verzekert, dat 'er noch debauche, noch vrygeestery in die Broederschap omgaat: en wat waarschynelykheit is 'er, dat dezelve zo gerustelyk zou hebben stand gegrepen in Engeland zedert den jare 1691. en zodanig zou zyn aangegroeit, dat in 't jaar 1735. reets 129 Loges, zo te Londen als in de Provincien van Engeland, en zelfs buiten het Koningryk getelt wierden, indien het waar was dat de Free-Massons Atheisten, Deisten, Vrygeesten, oproermakers en rebellen, of S... enz. waren. Wat waarschynelykheit, dat personen van den boogsten rang leeden zouden willen weezen van zulk een eerloos gezelschap, en deel zouden willen hebben aan de godloosheit van een party schelmen? Immers is niemant onbewust, dat onder die Broederschap getelt worden Koningen, Princen, Heeren van groot aanzien en verdiensten, en zelfs geestelyke personen met de boogste waardigheeden der Anglicaansche Kerk bekleed. Eindelyk wat schyn heeft het, dat een geheim van groot gewicht, en aanbevolen om misdaden tegen God en tegen den Staat verborgen te houden, zou konnen wederstaan aan de wroegingen van eenigen, en aan de gierigheit van anderen, die door de hoop van beloning aangenamelyk gestreelt, wel den eenen of den anderen tyd de zaak zouden hebben geopenhaart, niettegenstaande den afgryselyken eed dien men ons diets maken wil dat de nieuwaangenomene Broeders gedwongen zyn te doen. Zie hier dien Eed, volgens het verhaal van een klein, zeer duister, en dubbelzinnig geschrift, 't welk reets drie of viermaal te Londen gedrukt is onder den tytel van Massonry dissected &c. dat is van woord tot woord, Ontleding der Vrye Metselarye, waar in men een beschryving geeft van hare geheimen, van de manier op dewelke men daar in wordt toegelaten, van de takken dier Broederschap, enz. ‘Ik doe in de tegenwoordigheit van God almagtig, en van deze zeer eerwaardige Vergadering, gelofte en eed dat ik nooit de gebeimen van de Broederschap der Metselaren zal openbaren, nochte iet dat my door haar zal worden medegedeelt; dat ik daarvan nooit met iemant zal spreeken, uitgenomen 1. met eenen wettigen en getrouwen broeder Metselaar, in wiens gezelschap ik my zal bevinden: en niet eerder dan na dat hy behoorlyk zal zyn geëxamineert en erkent voor een getrouw en wettig lid van de Broederschap. 2. zal dit gesprek niet mogen geschieden dan in een Loge dewelke genoegzaam voor wettig en wel geordonneert bekend staat. Ik zweere ook, die geheimen niet te zullen openbaren op eenige andere wyze; 't zy by geschrift, of door de drukpersse, of door verbeelding in plaat of schildery, of door het geven van eenige tekenen, of door vreemde caracters, enz. dat ik ook, zo veel mogelyk is, niet toelaten zal, of gelegenheit geven dat die geheimen door eenige van die middelen aan 't licht komen.... en ik stem toe, dat, ingevalle ik mynen Eed schende, men my den hals afsnyde, de tong uit mynen mond scheure, het hart uit mynen boezem rukke, en dezelve wegwerpe in het zand der zee; dat myn lichaam tot assche verbrand werde, en dat die assche verstrooit werde over de aarde, zo dat 'er nooit eenige gedachtenisse van my overblyve in de Broederschap der Metselaren.
Voorts meen ik dat men weinig staat maken moet op het verhaal in dat geschrift vervat, als 't welk van buitensporigheeden en botte fauten krielt: by voorbeeld, de Schryver maakt van Euclides een Egyptisch Wiskundigen, en van Karel Marcil (Karel Marcel wil by zeggen) een Koning van Vrankryk. Men zal mogelyk zeggen, dat die fauten alwillens begaan zyn, en zelfs dat 'er Mysterien en geheimen onder schuilen. Voor my, ik stelle die misgreepen in den rang der geenen die men vindt in Petit Albert, in de Picatrix, en in de Clavicule de Salomon enz. en ik meen dat het voor my en myne Leezers tyd verloren zou zyn, deze Noot te willen opvullen met diergelyke buitensporigheeden die ongetwyfelt maar dienen om de eenvoudigen wat op de mouw te spelden, en waar aan eenige goede luiden in Engeland, in Holland, en elders zich niet hadden behoeven te stoten, om dezelve hunne berisping waardig te oordeelen.
De Societeit of Broederschap der Vrye Metselaren gaf in den jare 1735. een Lyst uit van alle Loges die zy erkent, alle in rang gestelt volgens den datum van derzelver oprechting, van den jare 1691 af; zo als die gevonden wordt in het gemelde Boekjen Massonry dissected: met bydoening van de wapens van yder Loge, zodanig als dezelve in de hierbygevoegde Plaat worden afgebeeld ten dienste der geenen die vermaak scheppen in fraaye platen te zien. In het zelfde Boekjen vindt men het jaar van de oprechting van elke Loge, als mede de dogen op dewelke men daar vergadert. Mylord Weynouth, wiens wapenen men hier ziet, was toen Groot-Meester der Fréé Massons, en 't is aan hem dat Pine, de uitgeever van die Lyst, en mede een Vry Metselaar, het werkjen heeft opgedragen.
Eene van de regelen der Broederschap brengt mede, dat alle de leeden der zelve elkander als broederen moeten aanzien, en men voegt 'er by, dat zy malkander moeten bystaan, hunne wetenschappen en gevoelens onderling moeten mededeelen, en met hunnen dienst, met hunne beurs, en met het geeven van goeden raad behulpzaam zyn.
Men kan met zekerheit zeggen, dat de Broederschap wordt t'zaamgestelt uit groote Heeren, Hertogen, Pairs, enz. uit Rechtsgeleerden, Geneesheeren, Theologanten, Kooplieden, Winkeliers, Kunstenaars, Handwerksluiden, en zelfs uit kruijers.... De aanzielykste en rykste Leeden betalen hunne toelating, of liever hunne inwyding, naar mate van hunnen rang en rykdommen: die van middelbaren staat zyn, betalen minder, en nog minder die van de laagste classe, dewelke volgens het verhaal in Massonry dissected, maar zes of zeven schellingen voor hunnen intrede geven. Mogelyk zou men die grote Broederschap konnen vergelyken by een Republyk, dewelke bestaan moet in Edelen, burgers, en gemeen volk; in geleerden en weetnieten; in wyzen en dwazen; in dweepersche dromers, en verstandige luiden. Maar het is zo onmogelyk als belagchelyk aan anderen te willen doen kennen 't geen men zelv niet kent, en 't geen men ons niet wil ontdekken. Men moet derbalven die Broederschap, dewelke in andere landen ongerustheit gebaart heeft, houden voor een geheim van de Burgerlyke zamenleving in Groot Brittannien. In verwachting dat men ons dat geheim eens openbaren zal, en verslag doen van de wysheit of dwaasheit, van de wezendlykheit of beuzelary daar in vervat, denk ik dat het my geoorloft is te verzekeren, dat, wat aangaat de manier van uitdrukking die gebruikt wordt van den gewaanden Geheim uitlegger, den Schryver van Massonry dissected, ik niets dan 't geen smakeloos en belagchelyk is, vind in de raadzelachtige vragen en antwoorden die men in zyn schrift ontmoet, wegens het examen van de Leerlingen, van de Broeders, en van de Meesters in de Vrye Metselary. Men moet, zegt men ons, het leerlingschap uitstaan, om te geraken tot de broederschap, en voorts op te klimmen tot het Meesterschap, het welk, gelyk wel te geloven is, niet aan elkeen wordt toegestaan. Laat ons echter zien wat van dat geheim is openbaar geworden.
Zeven personen, te weeten de Meester, twee Inspecteurs, twee Broeders, en twee Leerlingen maken een Loge uit, of konnen éen Loge uitmaken.
Een compas, een liniaal, een winkelbaak, en een schootsvel zyn de tekenen en sieraden der Free-Massons: voeg daar by den trueel, en veele andere dingen tot het Metselaars ambacht behorende.
De Groot Meester draagt de Zonne op zyn horst, nevens een omgekeerd compas. De Broederschap doet zomwyl een soort van openbare Processie in koetsen langs de straten van Londen. Dit zy genoeg: men zie voorts op de bygevoegde Plaat de equipagie van een Free-Masson afgebeeld, als mede het gestoelte van den Groot-Meester, enz.

[p. 234]

gemerkt een diergelyk Gezelschap reets van overlang heeft stand gegrepen in de Koningryken van Groot-Brittannnien, onder de bescherming der grootste Heeren van

[p. 235]

dat Land, en zelfs onder die der Princen uit den Koninglyken Huize. De Autheur van Religion des Hollandois voegt 'er met meerder waarschynelykheit by, dat Labadie ‘niet goedvondt zyne Secte in Holland te vestigen, omdat hy onder zyne devoten hebbende de doorluchtige⁺ Anna Maria Schuurman en andere jonge dochters van aanzien (als waren de vier Juffers van Somersdyk), vreesde dat haare Nabestaande vrienden haar mogten te rug trekken uit een Societeit dewelke begost in verachting te komen en zeer ergerlyk te worden, en daarom besloot zich met zyne wedergeboornen van beide de Sexen ergens elders nêer te zetten’. Laat ons in 't voorbygaan zeggen, dat Anna Maria Schuurmans, zo vermaard onder de geleerden en schrandere vernuften haarer eeuwe, zodanig de belangen van de nieuwbekeerden en van hunnen Apostel ter herte nam, dat zy als de Moeder^(a) van die Gezinte wierd aangezien.

Ik moest niet vergeten aan te merken, dat de bekeering van jonge dochters en⁺ vrouwen tot de leerstukken van Labadie, onder anderen zeer veel hielp om zyne Societeit verdacht te maken by de moeders en by de mannen der zelve. Men gaf voor dat Labadie en zyne discipelen zulk eene verheevene geestelykheit aan de fraaye Sexe leerden, dat die fyne zustertjes door de volkomene doding harer inwendige zinnen, zodanig in verrukking geraakten dat zy zonder ontroering het aanraken der godvruchtige broeders konden veelen. Men verhaalt ook, dat de Apostel, willende beproeven of de ziel van een jong zustertjen waarlyk geconcentreert was in het mentale gebed en in de geestelyke betrachtingen welke hy aan de wedergeboornen leerde, goedvondt de geestelyke galantery^(b) der Mamillarii te vernieuwen, met zyne hand aan den boezem van de jonge devote te slaan, dewelke echter door die daat des Apostels zo min gesticht wierdt, als Labadie zeide gesticht te zyn over het weinig geestelyke dat hy in haar bespeurde. Wy brengen ons by deze gelegenheit te binnen het verwyt dat men den Quietisten van Italien en Vrankryk deet, dat zy, zich gelatende als of zy een inwendige en onmiddelyke vereeniging der ziele met God wilden invoeren, door de hoogste volmaaktheit van de ziel te stellen in eene lydelyke en ongevoelige beschouwinge, het lichaam in allerleye ongeregelde beweegingen lieten begaan, terwyl de ziel, volgens de grondstelling, in haare hoogste gerustheit zynde, niet verplicht was zich daar over te bekommeren. Zie daar zo veel genoeg is om een vleeschelyk Quietismus uit te beelden: uitgezondert evenwel de welmeenende geestelykheit van eenige eerlyke luiden, die zich door het schynschoon van Mysticiteit hebben laten verblinden, zonder op de gevolgen te letten, of dezelve voor te staan. Om weder te keeren tot Labadie; men stelde nog andere dingen, ruim zo schadelyk als die ik hebbe aangehaalt, op zyne rekening. By voorbeeld, men zegt dat hy niet schroomde zyne Aanhangers voor te houden, dat God de menschen kan en wil bedriegen: Maar laat ons desniettegenstaande⁺ onderstellen dat hy in alles ter goeder trouw handelde, en dat zyn gedrag met de oprechte meining van zyn hart overeenkwam, echter zouden zyne maximen altoos een zelfde gebrek met die der andere Mystiken gehad hebben: zy zouden de natuur der verdorvendheit niet hebben verandert, en maar het eene quaad tegen het ander hebben verwisselt. Was het ondertusschen met schreeuwen te doen tegen de verdorvenheit van allerleye Christen-Kerken? Labadie kost luider schreeuwen dan de beste Quaker, gelyk men in de aangehaalde uittreksels gezien heeft.

Labadie en Bourignon waren tydgenoten:⁺ maar dewyl 'er geen eenigheit van Geest tusschen die beide was, weigerde de geest die Bourignon inspireerde, eenige

+ Anna Maria Schuurmans.

(a) Hujus sodalitatis quasi altera parens erat Anna Maria a Schuurman, Croesius ubi sup. Hist. Quak. p. 510.

+ Schadelyke gevoelens aan Labadie toegeschreven.

(b) Zie 't geen te voren dienaangaande gezegt is; als mede Bayle in het Artykel Mammillaires.

+ Aanmerking.

+ Oneenigheit tusschen Labadie en Bourignon.

[p. 236]

verbintenis met Labadie aan te gaan. Behalven dat beschryft men hem zo wel als haar van een galachtigen en droefgeestigen aart geweest te zyn: twee zulke devotarissen, elk een byzonderen aanhang willende maken, konden niet eensgezind zyn. Ook liet de geillumineerde devote Bourignon veel verachting blyken voor^(a) het licht van den nieuwen wedergeboren Heilig; ik wil zeggen Labadie, dien zyne Aanhangers en^(b) Apologisten bleeven volharden zo te noemen, in weerwil van het oordeel der meeste menschen. Deze man ging sterven te Altena, na met zyne dweepery, om zo te spreeken, gewandelt te hebben van Middelburg naar Amsterdam, van hier naar Vriesland, en eindelyk naar Westphalen en Hamburg. Zyne reizen waren niet gantsch vruchteloos: overal maakte hy discipelen, overal vondt hy devotarissen, overal hadt hy gelegenheit om te bouwen, te planten, en vrucht te dragen, terwyl Juffrouw Bourignon niet minder yverig was in^(c) op een geestelyke wyze nieuwe uitverkoornen te baren.

⁺ De Secte der Labadisten is niet geheel uitgestorven: men vindt ze nog in Vriesland en in de Provincie van Groningen. Het onderscheit tusschen die Broederschap en dat der Quakers is, in 't algemeen gesproken, al te gering om dezelve niet voor een tak van de Quakersgezindheit te houden.

Zal het my geoorloft zyn op alle die Mystiken, dewelke zich meer of min buitensporig gedragen hebben, naar mate zy van hun temperament geleid wierden, of naar dat de omstandigheeden des tyds hun gunstig waren, eene andere soort van⁺ partyschap te laten volgen? 't Is van de Coccejanen dat ik spreken wil, zynde leerlingen en navolgers van Coccejus, die een der eerwaardigste en vermaardste Theologanten van Holland was, en een aanhang maakte dewelke ons van^(d) Bayle gezegt wordt meest overeen te komen met den smaak der (Hollandsche) jeugt. De geene die de schikking welke ik hier maak, willen goedkeuren, zullen ongetwyfelt veel Mysticiteit in de Coccejaansche denkbeelden en gevoelens vinden: en wat belangt de geenen die geen behagen in die schikking hebben, dezelve worden van my verzogt niet al te nauwkeurig op de orde te willen letten, en om hun zelfs wille onderscheit tusschen Mystiek en Mystiek te maken. Ik voeg 'er by, dat ik niets zal verklaren, noch beslissen uit my zelven, en dat ik my wel zal wachten van hier te vergeeten die ingetogenheit dewelke een Leek nooit uit het gezicht verliezen moet, wanneer het te doen is om een verkiezing te maken onder de verschillende manieren van de H. Schriften uit te leggen. God behoede my dat ik myne handen zoude slaan aan dat^(e) woord, 't welk de Wierook der Gelovigen is, en waar van de bereiding alleen toekoomt aan de Offeraren. Want zo doende zou ik in navolging der lichtvaerdigheit van dien^(f) Joodschen Vorst, die zich durfde onderwinden den gewyden wierook van de oude Wet aan te raken, een melaatsheit op myn hals halen dewelke byna zo gevaarlyk zou wezen als die waar mede de hand Gods dien onbescheiden Vorst sloeg.

Zie hier vooreerst wat ik by^(g) Stoupe hebbe gevonden aangaande Voetius het Opperhoofd van de wederparty der Coccejanen, by de Hollandsche Godgeleerden onder den naam van Voetianen bekend. ‘Voetius, zegt hy, beweerde en^(h) beweert⁺ nog, dat het een heiligschendedery⁽ⁱ⁾ is het gebruik der Kerkelyke

(a) Zie Bayle Art. Bourignon.

(b) Onder die Apologisten behoort voornamelyk Serrurier, die een boek uitgaf over het Duizentjarig Ryk. Ook gaf by in 't jaar 1690 een Verweerschrift uit voor onzen Heilig, en verlopen Predikant, even als by: want by was ook om zyne dweepery van het Predik-ampt afgezet, en by gaf zich daarna geen anderen tytel dan dien van Bedienaar der Algemeene Kerk.

(c) Die indrukking vindt men in het leven en in de werken van Juffr. Bourignon.

+ Daar zynl nog Labadisten overgebleven.

+ Coccejanen by de Mystiken gevoegt.

(d) Artyk. Wittichius.

(e) De Predikatien.

(f) 2 Chronic. Kap. 26.

(g) Relig. des Holland ubi sup. p. 34. en volg.

(h) Voetius was toen nog in leven.

+ Stellingen van Voetius.

(i) De nauwgezetste Christenen zouden wel wenschen, dat de Bedienaren der Kerke dienden als eertyds de Leviten, waar van Sulpituis Severus in het 1. Boek zyner Histor. zegt, Levitis in Sacerdotium assumtis nulla portio data quo liberius servirent Deo. Maar in de Christen Kerk moeten die dezelve dienen, een vast en redelyk inkomen hebben. De tyden zyn verandert, en 't geen ten tyde der Leviten stand greep, kan bedendaagsch geen stand grypen onder de Kerkelyken van het Christendom. Alles wat men derhalven met opzicht tot onze Geestelyken doen kan, is dat men hun de soberheit der Leviten ten voorbeelde voorstelle, dat men verfoeie den afkeer dien de meesten onder hen voor die soberheit tonen, en dat men hun deze woorden des Historieschryvers voorhoude ‘hoc exemplum legendum vobis Ministris Ecclesiarum libenter ingesserim. Etenim proecepti bujus non solùm immemores, sed etiam ignari mibi videmini, tanta hoc tempore vestros animos habendi cupido veluti tabes incessit. Inhiatis possessionibus, proedia excolitis, auro incubatis, emitis, venditis, quoestui per omnia Studetis, aut sedentes munera expectatis.

[p. 237]

goederen te laten aan luye buiken die noch aan den Staat, noch aan de Kerk eenigen dienst doen; dat men geene^(a) Lombert-houders, dat is die geld op woeker uitleenen, aan het Heilige Nachtmaal behoorde toe te laten, omdat zy zich geneeren met een handel die in het woord Gods verboden wordt; dat men den rustdag zeer zorgvuldig en godsdienstig waarnemen moet; dat men geene H. dagen of Feestdagen vieren moet......; dat men van de Apostelen enz..... sprekende, hun den naam van Heilig.... niet geven moet; en dat alle gelovigen een zeer strenge en nauwgezette manier van leven leiden moeten, in zo verre dat zy moeten afstaan van alle de waereldsche vermakelykheden, en zelfs van zulke die onverschillig of onschuldig zyn......’ Voetius, zegt een ander^(b) Autheur, beminde de godvruchtigheit.... hy onderscheidde zich door eene tedere devotie, dewelke in zyne Werken, zo wel als in zynen omgang uitblonk. Van zulk eenen aart zynde, is 't niet te verwonderen dat hy zulke stellingen hadt, als wy zo even gemeld hebben. Het blykt ook, dat hy, 't zy by gebrek van genoegzame uitgebreidheit van verstand, 't zy uit tederheit en beschroomtheit van gewisse, den ouden trant van filosofeeren niet heeft konnen verlaten. ‘Hy verzette zich, zegt dezelve Autheur, tegen de gevoelens van Descartes en tegen derzelver gevolgen, welke hy oordeelde zeer gevaarlyk te weezen’. Hier uit ontstondt een soort van oorlog tusschen Voetius met⁺ zyne discipelen, en Coccejus met de zynen, die^(c) in 't eerst, zegt men, alleen uit eigen belang de Cartisiaansche Filosofy omhelsden. Maar die oorlog kwam welhaast uit op het geschil over de Mistike en wonderlyke (volgens het zeggen der Voetianen) methode, van Coccejus ingevoert om de Schriftuur uit te leggen; een methode die opgang gemaakt heeft, omdat ‘zy het middel aan de hand geeft om te leeraren en te prediken^(d) zonder arbeid, zonder moeite, met toepassing van ongemeene zaken die den volke zeer verheven voorkomen, omdat zy hun begryp te boven gaan, en die als diepe geheimen worden geëerbiedigt, alleen om derzelver duisterheits wille’. De byzonderheeden van die Methode komen uit, volgens den zelven Autheur ‘op^(e) vier of vyf voorname Hoofdpunten, welke zyn

1. De zeven perioden of tydperken (van⁺ de Kerke des N.T.) die zy overal weeten te vinden.......

2. Een opstapeling en onophoudelyk gebruik^(f) van voorbeelden en schaduwen,

(a) Men noemde eertyds Lombarts zekere genootschappen van koopluiden die met woeker uitleenden: en dewyl die eerlyke genootschappen hun oorsprong hadden by die van Lombardyen, is die loffelyke naam eigen gebleeven aan de woekeraars, en dient bedendaagsch tot een opschrift voor zekere buizen in Holland en elders, daar men met woeker geld schiet op de goederen enz. Voorts heeft men in de nieuwe Dictionaire van Trevoux een groten misslag begaan met de bank van Amsterdam te vergelyken met een soort van Lombert. Behalven die Bank is in Amsterdam een Beurs, en een huis 't welk men de Lombert noemt. Men moest in die Dictionaire gezegt hebben, dat 'er in die Stad is een Beurs, een Bank, en een Lombert. En hadt de Autheur van dat Woordenboek ook gezegt, dat 'er op die Beurs veele weldadige Woekeraars verschynen, die hunne Broeders Negotianten Christelyk uit den nood helpen door middel van obligatien, waar van de hoge interessen looslyk onder het Capitaal begrepen zyn, zou hy wel naar waarheit gesproken hebben.

(b) Entretiens sur les differentes methodes &c. des Voetiens & des Cocceiens. p. 405. Deze zelve Autheur, van Voetius sprekende, zegt ‘dat hy meer toeleide op de praktikale Godgeleertheit en op het inscherpen van de Christelyke deugt, dan op het pralen met een uitgestrekte ydele geleerdheit.

+ Geschillen tusschen hem en Coccejus.

(c) Entretien, &c. ubi sup. pag. 19. &c. vindt men de bistorie der oorzaken van de bekeering der Coccejanen tot het Cartesiaandom.

(d) Zie ubi sup. p. 238. Want men moet weten, dat het myn zeggen niet is.

(e) Idem ubi sup. p. 48.

+ Hoofdpunten der Coccejanen.

(f) De aangehaalde Autheur brengt voorbeelden van die typische en zinnebeeldige uitleggingen by. Pag. 80. zegt by, het blaauw is, volgens Coccejus, het zinnebeeld der genade, en het karmozyn van de nedrigheit. P. 109. betekenden de belletjes van den rok des Hogenpriesters (door het geluit dat zy geven moesten) dat J.C. in zyne mensheit zyne geheeden aan God zoude opofferen met groot geschrei. P. 174. is het goud van de arke des Verbonds, het zinnebeeld van de Godheit van J.C. en het Cederen hout, daar toe gebruikt, verbeeldt zyne mensheit. P. 184. betekenen de vinnen der Visschen, den Joden geoorloft, het vertrouwen in God, en hunne schubben de wapenrustinge Gods, volgens den text van den Apostel Paulus, in zynen Brief aan de Ephezen Kap. 6. Pag. 255. verbeelden de witte hairen, zeer witte wolle gelyk, van de persoon die in het gezigt der Openbaring van Johannes Kap. 1. voorkoomt, de Kerk en de gelovigen gehecht aan J.C. als aan haar Hoofd, deel hebbende aan zynen zuiverheit en onnozelheit. P. 261. wordt door de paarden, waar van Apocalypsis 9 gesproken wordt, al het Antichristisch volk (waarschynelyk de Roomsgezinden) te kennen gegeven, dewyl de beryders van die paarden zyn Kerkelyken, Monniken, enz. die door tusschenstelling ons ook worden afgemaalt door de staarten van sprinkbanen. P. 277. zyn, volgens het Hoge Lied van Salomon, Kap. 2. de rheen en de binden door de velden lopende, de uitverkoornen Gods onder de Heidenen verspreid. P. 281. betekent de wacht, die Kap. 3. van het zelfde Hooglied gezegt wordt de ronde te doen, aan de eene zyde de Apostelen, en aan den anderen kant de quade Bisschoppen die de Kerk bederven. Het bedde van Salomon betekent den Hemel. Ik zal overslaan de gebeimen die verborgen zyn onder de tanden, den mond, de lippen, den hals, en den hoezem van de Bruid, van de maagdelyke Bruid, want zy wordt een besloten hof, een verborgene fonteine genaamt, dewelke echter, zegt de Autheur der Entretiens p. 288. in een styl dewelke men voor spotachtig heeft gehouden, van Coccejus is aangezien voor eene goede minne, dewyl zy wordt voorgestelt als hebbende de borsten vol zog...... daar echter het zog weinig eer aan een maagd toebrengt. Laat ons ook voorbygaan de typische beduidingen, genomen van de wangen des Bruidegoms in het Hooglied. Die Bruidegom een zinnebeeld van J.C. zynde, worden de haaren die den baart op de wangen des Bruidegoms maken, genomen voor de gelovigen die J.C. aanbangen De Autheur haalt p. 294. een plaats uit Coccejus aan, vervattende eenige fraaye aanmerkingen over de natuur van het hair, en over deszelfs gelykenisse met de gelovigen.

[p. 238]

dewelke gehaalt worden uit den ouden dienst, en uit de aloude Historie.

3. Eene gestadige affectatie van J.C. en de Evangelische dingen te vinden in..... het oude Testament, daar (voor de Coccejanen) niemant dezelve zou gezogt hebben.

4. De ontdekking en bepaling van^(a) nieuwe gebeurtenissen in de oude Profetien.

5. Men zou, vaart hy voort, een vyfde hoofdpunt konnen maken van de geaffecteerde onderscheidingen, dewelke zy tot buitensporigheit vermenigvuldigen, tusschen de gelovigen van verschillende huishoudingen (onder de Wet, onder de Genade enz.)

⁺ ‘De Godgeleertheit van Voetius,^(b) zegt by ons verder, is geheel en al geschikt tot praktyk (en tot de Zedekunde) maar die van Coccejus dient alleen tot bespiegeling’. Ondertusschen is het evenwel waar, dat die bespiegeling haare voordeelen heeft, dewelke den aandacht verdienen der geenen die zich aan de Theologische studien toewyden. Eene der geringste voordeelen is, dat zy de redenvoeringen eene gedaante van geleerdheit byzet, en stoffe geeft tot langduurige predikatien: en van deeze uitgestrekte geleerdheit, is het dat zeker Professor zediglyk sprak^(c) wanneer hy de Coccejanen beschreef als luiden die iet weeten, en de Voetianen als luiden die niets weeten. Daarenboven is merkwaardig, dat de Coccejaansche bespiegeling, met overal voorbeelden en geheimen te vinden, door dien glinster het gemeen tot zich lokt en aan zich verbindt. Wie weet niet dat de strenge zeedelessen, wel verre van die uitwerking te doen, in tegendeel doorgaans alleen strekken om het volk verdrietig te maken, en zelfs menigmaal te vervaren en te verschrikken? Men moet echter bekennen, dat die glinster ook zyne gebreeken heeft. Men klaagt, dat zulk prediken al te lichtvaerdig voor een ware geleerdheit wordt gehouden; dat het de verwaandheit van predikers en toehoorders meer aanwakkert; en dat men zich doorgaans koomt in te beelden,^(d) dat de wysheit en de dieptens van God alleen verborgen zyn onder de typische afschaduwingen, en onder de Mystische denkbeelden: maar men zou aan die berispers konnen vragen, waar vindt men eenige Godgeleerde Opstellen die van fauten vry zyn? En wanneer men een Systema of Opstel vindt 't welk reden weet te geven van zekere duistere zaken, die voor het menschelyk verstand ondoorgrondelyk scheenen; by voorbeeld, als men daar de Drie-eenheit gevonden ziet in het werktuig^(e) dat ter reiniging van de melaatschen diende, of^(f) op de lippen van den Mystiken Bruidegom in Salomons Hooglied; wanneer men, zegge ik, zulk een Systema ontmoet, moet men dat dan niet boven alle andere stellen?

Hier laat ik het steeken: het past my niet den Protestantschen Theologant, die zich de meeste achting in de Vereenigde Nederlanden verkregen heeft, te verheffen noch te vernederen. Hem te pryzen naar zyne verdienste gaat de krachten van een geringen Leek te boven; hem te

(a) Zie Entretiens &c. p. 342. en volg. Hy zegt ons, dat Coccejus het Concilie van Trente heeft gevonden in het 7de Hoofdst. van het Hoge Lied Salomons; een gedeelte van het leven van Karel den vyfden in het 23. Kap. van den Profeet Jesaias; en de Academien van Praag en Heidelberg den Jezuiten gegeven, in het 39ste Hoofdst. van den Profeet Ezechiel.

+ Aanmerkingen over de Godgeleertheit van Voetius en over die van Coccejus.

(b) Entretiens &c. p. 406.

(c) Idem ubi sup. p. 30.

(d) Idem ubi sup. p. 238.

(e) Het bondeltjen Hyssop. Zie Ibid. p. 185. en volg.

(f) Idem ubi sup. p. 295.

[p. 239]

verachten zou ten uitersten gevaarlyk weezen. De man^(a) die zulks voorheen gedaan heeft met die luchtige vryheit welke men als een libertynschgezindheit opnam, is daar voor al te gevoelig gestraft geworden, dan dat luiden van zyne professie hem ooit in zyn critique hebben durven navolgen. Zulk een pyl alleen verdiende zamen te gaan met^(b) die waar mede een Poëet zynen vyand dreigde.

⁺ Tot de Leere van Coccejus behoort ook het gevoelen, dat het gebod aan de Joden gegeven, van een rustdag te houden, een gebod is van de ceremonieele Wet door J.C. afgeschaft; als mede dat van een tydelyk Ryk van J.C. op de Aarde, na de vernieling van het Ryk des Antichrists; gelyk ook dat van de aanstaande bekeering der Joden wanneer de verheerlykte Kerk van J.C. op Aarde stand grypen zal.

Voor dat ik volkomelyk afscheide van 't geen eigentlyk den Mystiken, die onder de Protestanten zyn opgestaan, betreft, zal ik hier uitschryven 't geen de Auteur⁺ der Entretiens^(c) ons leert wegens die men, zo hy zegt, Antinomianen en Hebreeuwers noemt ‘de luiden die Hebreeuwers genaamt worden...... verschuilen zich in 't heimelyk, en houden afzonderlyke vergaderingen...... Wat klachten men zo in 't openbaar als in 't byzonder gedaan heeft wegens de ergerlyke gevoelens die men hun toeschryft, heeft men hen tot nog toe niet konnen verplichten...... tot eene opentlyke verklaring van hunne belydenis of van hunne stellingen. Sommige geven hun den naam van Antinomianen, andere zeggen dat zy een bastaart - tak der Coccejaansgezindheit zyn, dewyl zy voorgevende roemen van den zelfden oorsprong te wezen, als voerende den zelven naam en dezelve wapenen; maar de Coccejanen spreken zulks heftig tegen...... (Hoe het zy) dewyl die Hebreeuwers hunne Geloofs-Belydenis niet hebben in 't licht gegeven, dewyl zy niet in de Vergaderingen der Protestanten verschynen, maar zich in hunne^(d) Conventiculen verschuilen; en dewyl zy daarenboven doorgaans gehouden worden voor Antimonianen, heeft men hier maar een verzameling te maken van 't geen wegens die Antinomianen gezegt is, en van 't geen men in 't algemeen van de Hebreeuwsgezinden weet...... Daar zyn Ketters van dien naam geweest in drie verscheidene tydperken. 1. ten tyde der Oudvaderen omtrent het einde van de vierde eeuw...... 2. ten tyde van de^(e) Reformatie. 3. in onzen tyd, voornamentlyk in Engeland, daar zy zich nog tegenwoordig handhaven, en van waar zy hunne voornaamste gronden aan eenige Libertynen van over zee hebben overgemaakt..... Het gros van hunne dwalingen bestaat in een afkeer van het prediken der Zedeleer, het welk zy voor ontydig houden; wanende, omdat de Apostel Paulus menigmaal spreekt van de afschaffinge van de Wet, en van deszelfs tegenstelling tegen het Evangelie, dat men met te prediken over de plicht en de gehoorzaamheit der menschen, over de rechtvaerdigheit Gods en over zyne rechten, over de vreeze die men voor hem en voor zyne oordeelen hebben moet....

(a) Monsieur de Joncourt, Schryver der Entretiens sur les differentes methodes des Coccejens & des Voetiens &c. te Amsterdam gedrukt in den jare 1707. was Predikant in 's Graven Hage. Men meent, dat men hem niet kost doen zwygen dan met het intrekken van zyn pensioen.

(b) Tincta Lycambeo sanguine tela debit. Ovid. in Ibin. De Heer Joncourt scheen te moeten overwonnen worden met evengelyke pylen van de kant der Verdedigers van Coccejus. Maar men schoot onvoorziens een eenige pyl, die veel verschrikkelyker was (versta het intrekken van zyn jaargelt of wedde) op dien geduchten Anticoccejaan af.

+ Andere Coccejaansche gevoelens.

+ Antimonianen en Hebreuwers.

(c) Entretiens &c. ubi sup. p. 412. en volg.

(d) Wegens de Conventiculen drukt de Autheur zich p. 413. op de volgende wyze uit. ‘Het houden van Conventiculen is zedert 35. of 40. jaren in zwang geraakt, en van zeer quade uitwerkingen geweest.... Door die Conventiculen...... heeft men zich gewent niet te verschynen in de Vergaderingen daar de Godsdienst veiligst en getrouwst dan elders wordt voorgedragen enz.’ (Wie heeft zulks gezegt? 't Is door de authoriteit der Synoden en Consistorien. Daar moet dan een onderzoekende authoriteit wezen, die de overhand heeft boven het onderzoek van particulieren. In Holland en Engeland vindt men een groot getal van zulke detachementen, die meenen niet volstrekt gehouden te zyn aan de beveelen der Opperhoofden, die de groote armée der gelovigen gebieden.) ‘'t Is, vaart Mr. Joncourt voort, een zeer schoon voorwendsel, dat eenige Christenen te samen vergaderen om de H. Schrift te verhandelen, en om elkander hun licht mede te deelen..... maar met dat voorwendsel kan in die heimelyke byeenkomsten iemant...... die verkeerde gevoelens en quade oogmerken heeft, (indien hy daar by wat bekwaamheit en verstand bezit) de eenvoudigen lichtelyk zeer verre verleiden......

(e) Men kan hier by vergelyken 't geen te voren wegens de Antinomianen gezegt is.

[p. 240]

zynde alle zaken die haar opzicht hebben tot de Wet, dus herleven doet.... den geest der dienstbaarheit door het doen van berispingen en bedreigingen die strydig zyn met den aart van het Evangelie.... 't welk niets dan zagtmoedigheit en genade medebrengt..... Zy zeggen, dat J.C. met zyn sterven niet alleen de straffe van onze zonden, maar onze zonden zelve gedragen heeft, waar uit zy gevolg trekken tegen de noodzakelykheit en het gebruik van berouw en boete..... (Het schynt dat die leere de goede werken volstrekt onnut maakt: echter zou het te veel gezegt zyn, dat zy dezelve voor schadelyk houdt.^(a) Nooit heeft eenige Libertynsche Gezindheit zo verre durven gaan.) Vervolgens zegt onze Autheur. Men vindt in 't geen de Heer Witsius over de gevoelens en wonderlyke uitdrukkingen dier Antinomianen geschreven heeft, dat zy de zorg tot het oefenen van goede werken aanzien voor een poging om gerechtvaerdigt te worden, waar mede men te kort doet aan de verdienste van den doot van J.C...... Men doet die poging niet, zeggen zy, en men stapelt die goede werken niet zo zorgvuldig op den anderen, dan in de gedachten van eenige verdiensten^(b) die men daar aan vasthecht.... Men ziet daar uit, dat de Antinomianen gestadig hun werk maken van de rechten des geloofs vast te stellen, onafhangelyk van de werken van godvrucht, en dat, volgens de beschryvinge des geloofs naar hunne denkbeelden, zy willen staande houden dat de mensch gerechtvaerdigt is, zelfs voor dat hy het geloof heeft. (Ik gaa hier voorby 't geen de Autheur aanmerkt wegens het woord Conditie in de leere der genade en der zaligheit. Dit is al te Theologisch.)..... Volgens de Hebreeuwers is het geloof een vaste verzekering die een mensch heeft dat hy uitverkoren is.... Dit is een korte weg; en een beknopte methode, rechtuitlopende tot het oogmerk (dat is tot de zaligheit, die het gevolg is van de verkiezing) zonder dat men de moeite behoeft te nemen van zo veele zaken overhoop te halen als de Godgeleerden van praktyk tot het geloof vereisschen...... Men behoeft zich maar te beproeven...... om te weeten of men uitverkoren is....’ Op dit kort verslag van den Autheur volgen eenige bedenkingen over de verachting, welke hy den Coccejanen toeschryft, van de Zedeleer en van de geenen die dezelve prediken.

De overeenkomst tusschen alle de Mystiken des Christendoms verplicht my hier, tot een Aanhangsel der^(c) Verhandeling over de Quietistery, te laten volgen het merkwaardigste dat wegens die stoffe in de Memoires sur le Quietisme, aan M. de Philipeaux toegeschreven, gevonden wordt.

(a) De Autheur heeft echter gelyk, wanneer by zegt, ‘dat onder die singuliere gevoelens en uitdrukkingen menigmaal geheime beweegredenen tot libertynsgezindheit schuilen.’ Wy hebben zulks ook aangemerkt in de Verhandeling over de Anabaptisten. ubi sup.

(b) Zeker vrouwspersoon, dewelke, volgens den Autheur der Entretiens p. 421. de gronden der Antinomianen en Hebreuwers ombelst hadt, gaf geenen anderen lof aan eene Dame dewelke door hare goede werken en liefdadigheeden zeer pryzenswaardig was, dan dat zy tegen haar zeide; Gy neemt zeer veele moeite enz. al wat ik u zeggen kan, is dat ik u niet veroordeele.

(c) Zie het Eerste Deel der Godsdienst-plichten, daar van de Joden en Roomsgezinden gehandelt wordt.