Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

L'homme pour l'homme
Menno ter Braak: ‘In gesprek met de vorigen’

Menno ter Braak is een sieraad onzer hedendaagse letterkunde. Zonder iemand te kort te willen doen, beweer ik dat er in onze dagbladpers nergens letterkundige verschijnselen als zodanig serieuzer worden besproken dan in zijn kroniek in ‘Het Vaderland’. Men vindt elders misschien raker en treffender opinies; men vindt uiteenzettingen, waarbij scherper of overvloediger dan bij Ter Braak geschiedt, van historie, analyse, levensinzicht, of van andere hulpwijsheid gebruik gemaakt wordt; maar door niemand, naar ik meen, wordt aan literatuur meer belang toegekend dan door Ter Braak, die aan een boek de eis stelt dat zich daar een mens als mens in uitspreekt. En wat is een mens? Een individu. Hoezeer het ook de schijn mag hebben dat hij een produkt is van zijn ras of klasse: dit is slechts zijn natuur; en hij bezit juist zijn minder gebonden geest om deze natuur te overwinnen, of liever, om op hoger plan herboren te worden, als een bloem uit zijn wortel. Een mens heeft de plicht, de dure plicht, als Münchhausen deed, om zichzelf bij de haren het moeras uit te trekken. Het is een ‘sine qua non’. Er hangen geen boomtakken meer boven het moeras om steun aan te vinden. Zowel de ceder ‘geloof’ als de eik ‘moraal’ zijn reeds een eeuw geleden geveld door de klievende bijl van het ‘l'art pour l'art’ principe. Ook de reddingsboei ‘schoonheid’ en het platform ‘gemeenschap’, omstreeks '80 de drenkelingen toegeworpen en te hunner behoeve speciaal geconstrueerd, bieden thans geen houvast meer, want zij zijn tijdens de oorlog aan splinters geschoten en het zijn juist de vermolmde restanten die eerst recht aan het moeras het aspect van een moeras verlenen. Er zit

[p. 880]

niets anders op dan òf het hele moeras te dempen - maar alle pogingen werden gesaboteerd - òf toch weer met de eigen haren een redding te beproeven. Een wanhopig ‘l'homme pour l'homme’ is aan de orde gekomen, ditmaal geen leus meer, geen dogma's bestrijdend met andere dogma's, maar een oog in oog van ‘ik’ tegen ‘ik’, kracht zoekend van binnen door het tenietdoen van elke andere illusie dan de individuele wedergeboorte op het plan van de geest. Men ziet aan schrijvers, zo hemelsbreed verschillend als Joyce of Proust, als Elsschot of Céline, dat de enige vorm der moderne roman de autobiografie is, en aan André Gide en Du Perron, dat het meditatieve dagboekblad de nieuwe vorm gaat worden van het essay.

Ter Braak vervult hierbij een merkwaardige functie. Hij is pure zelfstrijd, hij is nauwelijks belichaamde paradox. Hij schuift als een doorzichtige cultuur-pion van wit, waar hij zwart is, naar zwart, waar hij wit is, over het schaakbord des levens. Hij is artiest als burger, hij is burger als artiest, tegenstellingen door hemzelf kunstmatig weer in het leven geroepen. Hij pleitte voor schoonheid in de film, en in de poëzie voor het gewone woord. Hij heeft, in een historisch proefschrift, zich toetsend aan Lamprecht, zijn diepste en origineelste werk geleverd, en bestrijdt thans, in zijn kunstrubriek, al wat in kunst niet meer dan kunst is. Hij heeft altijd gelijk, want hij sprak altijd zichzelf het eerste tegen. Men weet zeker, als hij ‘afscheid van domineesland’ neemt, dat hij reeds de wereld om en daar weer terug is, en dat, als hij een roman gaat schrijven, het boek geen hoofdpersoon, of een verdubbelde, heeft. Hij is het tegendeel van een kameleon, hij kleurt in contrasterende richting. Maar Fortuna heeft nog steeds de kansen verhoogd voor wie op ‘noir’ blijft spelen als ‘rouge’ uitkwam. Herinnert gij u ‘Alice in wonderland’? Herinnert gij u de glimlach zonder kat? Kunt u zich een wandelende lamp indenken, op zoek naar mensen, maar deze lamp zonder Diogenes? Aan een dergelijk, terwille van zijn hartstochtelijke begeerte om mensen te ontmoeten, van zijn eigen gestalte geïsoleerd schijnsel, doen mij de oriën-

[p. 881]

terende studies van Ter Braak vaak denken. Het is de concreetheid die hem aantrekt in de ontmoete figuren. Zijn metafysica is kortweg aldus samen te vatten: niet het antwoord, maar de belichaming der vraag is van dieper belang. De schrijverspersoonlijkheid veraanschouwelijkt een probleem, dat bij ieder woord dat hij schrijft reeds weer gevaar loopt abstract te worden.

‘In gesprek met de vorigen’, Ter Braaks zevende boek gebundelde essays, bestaat uit een achttiental ‘zwijgende dialogen’ met geestelijke voorouders, van Erasmus tot Van Schendel, van Machiavelli tot Jan Romein. En elke figuur, Huygens of Gorter, Couperus of Thomas Mann, stelt een probleem en lost het op door het tegenwoordig te stellen. ‘Stille tournooien’ zou Verwey gezegd hebben, meer gedreven door wil dan - zoals Ter Braak - door sympathie. De essays zijn stuk voor stuk het gehele boek waard. Als toegift een zelfstudie over ‘Ter Braak’, de dubbelganger ‘Ter Braak’, zijn eigen ‘vorige’ - men kan niet zijn wie men is en wie men was tegelijk - en ten slotte een zeer lezenswaardige ‘brief aan J.G. over het individualisme’, bij wijze van moraal, of slotvignet. Het is kortzichtig, zo ongeveer Ter Braak, van individualisme en collectivisme tegenstellingen te maken. De individualist kan alleen aan doelgerichte massa-acties niet meedoen, althans voor langere tijd, omdat hij zich zonder idealisme bewust is, dat hij tot ‘allerlei massa's’ behoort. ‘Eigenlijk’, aldus Ter Braak, ‘is dus de individualist principieeler collectivist dan de collectivist zelf.’

Wie de zin van deze woorden begrijpt, kent Menno ter Braak.