Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

De korte baan
Nieuwe Nederlandse verhalen, bijeengebracht door H. Marsman en E. du Perron

Wat hebben Marsman en Du Perron, en wat hebt ook u, Dr. Donkersloot, toen u hun verzorgde novellen-bloemlezing mij ter bespreking toezondt, mij een paar plezierige winteravonden verschaft! Met sneller tred dan gewoonlijk spoedde ik mij, van de school komend waar ik les geef, door de stille straatjes van Culemborg huiswaarts. Korter tijd dan anders besteedde ik aan het noodzakelijk ‘opknappen’. Terstond werd de stoel bij de kachel geschoven, de lamp op de schoorsteen gezet, en als het theewater naast mij begon te zingen was ik reeds zozeer in de lectuur verdiept, dat ik eerst de aangevangen novelle moest uitlezen, vóór ik er toe kon overgaan de trekpot ter hand te nemen. Er staan zestien korte verhalen in van zestien verschillende auteurs. Niets is behaaglijker dan na het beëindigen van een der

[p. 786]

verhalen het open boek op het tafeltje te leggen, thee te drinken, en na te denken over wat men gelezen heeft. Dat is een geheel ander soort nadenken dan het nadenken dat men doet bij de onderbreking van romanlectuur. Wie een roman even neerlegt denkt na over het onvoltooide. Men recapituleert, men vergewist zich. Wie een novelle uit heeft, denkt na over iets voltooids. Dit over iets voltooids nadenken is voor mij zeer moeilijk, en voor velen, geloof ik, en het is de reden waarom het publiek liever romans leest dan novellenbundels. Iets voltooids komt direct buiten ons te staan, en het vergt een inspanning, van actief-esthetische aard, het überhaupt nog waar te blijven nemen. Hoe jammer dat het uit is, hoor ik mijzelf en anderen dikwijls zeggen als zij een roman dichtslaan. Als een roman goed is; zijn wij er ‘in’. Een roman lezen is als in bed liggen denken. Men ligt, men denkt, men ziet dingen, men ziet het leven, en doordat men zelf heerlijk is uitgeschakeld ziet men alles helderder. De zucht ‘hoe jammer’ bij de laatste bladzij is de zucht van iemand die uit bed moet opstaan.

Bij een novelle, een short-story, een werk van ‘de korte baan’, om de term van Marsman en Du Perron te gebruiken, gaat het anders. Men leest geen novelle om er ‘in’ te komen. Nooit zucht men bij het slot. Integendeel, het slot, de ‘pointe’ geeft vreugde. Bij een roman zijn wij passief. De novelle echter stelt zijn gegeven als een kunstwerk buiten ons op en dringt ons tot de activiteit onszelf in te schakelen. In de roman doet men met de figuren, in de novelle met de schrijver mee. Maar dat is een veel zwaarder geestesarbeid, en al ben ik overtuigd dat het schrijven van een roman oneindig hoger en dieper eisen stelt dan het schrijven van een novelle, bij het lezen is het omgekeerde het geval. Dit werd mij bewust op de winteravonden dat ik de markante verzameling van Marsman en Du Perron zat te lezen, en ik geef grif toe, dat er in de vreugde, die na voltooiing van elk der verhalen mijn deel was, een element stak van zelfvoldoening.

Maar het wordt tijd dat ik u een indruk geef van dit door mij zojuist markant genoemde boek. Het zijn verhalen van Van

[p. 787]

Genderen Stort, Nijhoff, Van Schaik-Willing, Van Ostaijen, Roelants, Slauerhoff, Marsman, Du Perron, Helman, Walschap, Den Doolaard, Raedt-de Canter, Dekker, Last, De Pillecijn en Vestdijk. U ziet, schrijvers van naam en van geheel verschillende richtingen. Waarom zijn Bordewijk en Kuyle er niet, denkt men even, waarom geen ‘tierlantijn’ van Werumeus Buning, waarom ook het lichter genre geen toegang verleend, Corsari, Van Lidth de Jeude, in de meer gebruikelijke zin short-story schrijvers? Sommigen der hier aanwezigen, Van Genderen Stort, Dekker, Walschap, hebben ook op de ‘lange baan’ iets gepresteerd; anderen, Helman, Last, missen zelfs zozeer de speciale instelling voor de ‘korte baan’, dat hun verhalen hier opgenomen aandoen als romans in zakformaat. Zo denkend wordt gaandeweg de bedoeling der samenstellers duidelijk. Het doet er niet toe, of het ene verhaal mooier is dan het andere. Het doet niet ter zake, of ik meedeel dat het verhaal van Slauerhoff mij het meest te denken heeft gegeven, zodat ik het boven de andere stel. Wat zij brengen wilden is een boek met Nederlands proza, representatief voor deze jaren, en daar zijn zij in geslaagd. Hoe klinkt onze taal, als men haar niet misbruikt voor enkel levensweergave, als men haar woorden nog iets meer laat doen dan enkel schilderen, gelijk toch ook cijfers nog tot iets anders geschapen zijn dan in een spoorboekje vertrekuren van treinen aanduiden, - maar als men haar, onze taal, als een harp tussen de knieën neemt en speelt datgene waarvoor het instrument gemaakt werd, hoe klinkt dan onze taal? Ziedaar wat de samenstellers zich voornamen te leveren. De verschillende stukken zijn een staalkaart. En zo valt er veel uit dit boek te leren. Hoe wij veranderd zijn sinds Tachtig. Hoe vreemd in onze taal geschreven gesprekken klinken, en hoe wij meer dan in andere talen uit de toon vallen. Hoe het komt dat in onze taal de schrijvers voortdurend bezig zijn met het stemmen van hun instrument en zo weinig schrijven dat bevrijde klank heeft. Couperus had meer klank dan dat hij stemde, hij tokkelde er soms wild op los.

Maar dat had toch ook zijn heerlijke zijde!