Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

De smalle mens tussen machten en massa's
E. du Perron: ‘De smalle mens’

Hetgeen het lezen van Du Perrons boeken in hoge mate bemoeilijkt is de onverwerktheid der stof. Het materiaal is belangrijk, het is zelfs van zeer bijzondere actuele waarde, maar de schrijver, schijnt het, stelt zich tevreden, het in ruwe toestand aan de lezer door te geven, met hier en daar zeer zeker een emotioneel commentaar, maar zonder dat veel arbeid der gedachte is verricht. Is hij lui, vraagt men zich af. Behoort hij tot het soort superieure luiaards, die zich met een gordel van actie omringen om daarbinnen te kunnen voortslapen? De schrijfster

[p. 781]

dezer regelen, door een drukke werkkring genoodzaakt de gehele dag in de weer te zijn, kent deze luiheid maar al te goed.

Lui in de gewone zin is Du Perron allerminst. Ook dit boek weer getuigt van een enorme lectuur, van een systematische lectuur. Het bestaat grotendeels uit het verslag daarvan en uit kanttekeningen daarbij. Gide, Malraux, Nietzsche, Stendhal, Laclos, Lawrence, Trotzky, Werumeus Buning. Er is een studie ‘Oost-indiese opbrengst’ die een voortreffelijk resumé geeft van dat deel der literatuur dat Nederland aan Indië te danken heeft, Multatuli natuurlijk in de eerste plaats. Er zijn beschouwingen over Hamlet, Keyserling, over ‘Jan Lubbes’, het type van de gearriveerde Hollander, de ‘kaaskop’ zoals de Belgen zeggen, een speciaal voorwerp van Du Perrons haat. Maar ik had allereerst dienen te noemen het artikel ‘Written in dejection’, een bespreking van Daniel Halévy's boek over Nietzsche, waarin de lectuur aanleiding werd tot een bewonderenswaardige gestalte-omtrek van de naar menselijke maatstaf mislukkende Nietzsche, geplaatst tegenover de halverwege van hem afwijkende maar naar het leven geslaagde studievriend Erwin Rohde. De jammerlijkheid van het werelds succes tegenover evenzeer de jammerlijkheid van Nietzsches verheven fatum, een fatum dat hierin bestaat, dat Nietzsche slechts met uiterste krachtsinspanning zich ‘steeds hogere’ verrijkingen heeft moeten veroveren, welke door Franse schrijvers en Stendhal en Diderot ‘vanzelfsprekend en met levenslust’ schijnen te zijn opgedaan, - de beschrijving van dit dubbel schouwspel van menselijk tekort, een schouwspel dat, zoals Du Perron het uitdrukt, de wereld verstikkend maakt, verleent dit meesterlijk stuk een diepe ernst en men weet terstond dat hier Du Perron geheel zich uitspreekt.

De smalle mens. Ja, de mens is smal. Hij is een smalle strook waar veel in omgaat, dat hij niet bergen kan. De wereld draait door de mens, maar dit geeft de mens niet tevens de capaciteit de wereld te bevatten. Vraagstukken van communisme, van fascisme, van nieuwe gemeenschapsordeningen, die wellicht niet veel nieuwers zullen voortbrengen dan dat een indeling in na-

[p. 782]

tionaliteiten wijken gaat voor ene in rassen en vakgenoten, en wie zal uitmaken hoe gevaarlijk dit voordeel is en hoe groot de stap is die wij hiermede voorwaarts doen op de weg naar de humaniteit, dat wil zeggen naar een uit alle componenten van de mens bestaande menselijke bovenbouw van deze wereld, voortaan alleen door de mens zelf in al zijn geaardheden bepaald en door geen gebod van buiten geknot, - vraagstukken van overgeleverde cultuur, in hoever deze cultuur de menselijke persoonlijkheid ‘rijp’ kan maken zodat men de mensheid meer lief kan krijgen dan zichzelf en de massa ten slotte kan gaan stellen boven de persoonlijkheden, - al dergelijke problemen worden in dit boek aangeroerd, en het is Du Perron niet euvel te duiden, dat zijn honger naar vraagstukken groter is dan zijn begeerte de stelling dezer vraagstukken te verhelderen of zo mogelijk een antwoord te geven. Hij is, als wij, een mens in overgangstijd. Hij is gedecentraliseerd en hij ziet, zoals Paulus zegt, in een spiegel in een duistere rede. Er gaat zoveel en zo velerlei in hem om, en hij geeft daar zo getrouw, hoewel iets te getrouw aan zijn impulsief ‘ik’, verslag van, dat ik mij afvraag, of de superieure luiheid waarvan ik in het begin sprak, niet uit een heilzame economie kan voortkomen, om in de tijd dat hij zal zien ‘van aangezicht tot aangezicht’, zijn talent nog intact bewaard te hebben.