Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Buys, Johannes Theodoor]

BUYS (Johannes Theodoor), geb. te Amsterdam 26 Jan. 1826, overl. te Leiden 14 Mei, begr. te Warmond 18 Mei 1893, staatsrechtgeleerde. Zijn vader, Philippus Buys, was een rijk effectenmakelaar, die een groot huis bewoonde aan de Heerengracht te Amsterdam; zijn moeder heette Elisabeth de Salve de Bruneton. In Sept. 1845 werd hij student in de rechten aan het Athenaeum Illustre. Aanvankelijk wijdde hij meer zijn aandacht aan het kaartspel, dan aan de studie. Zijn vader ontviel echter in 1847 diens geheele fortuin, waardoor het leven voor Buys een geheel andere wending kreeg. In zeer benarde omstandigheden zette hij de studie voort (hij bewoonde een kamer in een zijsteeg van den Nieuwendijk); door hulp van enkele vrienden en het inkomen dat hem de betrekking van verslaggever bij de Amsterdamsche Courant (onder leiding van Mr. G. Vissering) opleverde, kon hij ten slotte zijn studie voleindigen. Zijn mathesis- en propaedeutisch examen deed hij te Leiden (ingeschreven 15 Jan. 1846), zijn candidaats- en doctoraal examen te Utrecht (ingeschreven 20 Nov. 1848 en 8 Nov. 1849); hij promoveerde aldaar 17 April 1850 op proefschrift over de vrijheid van drukpers De jure cogitata conmmunicandi ex juris communis principiis regendo (Amstelaedami 1850). Buys was in dezen tijd een vurig voorstander der ‘vrijheid’, een volbloed liberaal, eenigszins rechts georiënteerd; de democratie van 1848 bejegende hij met zekere terughoudendheid. Na korten tijd met weinig succes als advocaat te hebben gepraktiseerd, werd hij door voorspraak van Mr. J. de Vries Azn., toenmaals lid van Gedeputeerde staten, met ingang van 1 Juli 1851 benoemd tot adj.-commies ter prov. griffie van Noord-Holland

[p. 163]

te Haarlem, welk ambt hij tot 1 Jan. 1857 waarnam. In deze haarlemsche periode had hij veel omgang met den lateren hoogleeraar S.A. Naber, den lateren indischen hoofdambtenaar Mr. W.B. Bergsma en met Busken Huet, die er toen waalsch predikant was. In den winter van 1853 richtte Buys te Haarlem een debatingclub op, waardoor hij o.a. in aanraking kwam met den uitgever A.C. Kruseman. Deze zette Buys aan om als schrijver op te treden en droeg hem de redactie op van Wetenschappelijke bladen (1855-64). Ook hield Buys voordrachten voor de afd. Koophandel der Amsterdamsche Mij. Felix Meritis, welke voordrachten daarna in druk verschenen (Voorlezingen over circulatiebanken, Haarlem 1856 en Nederlandsche staatsschuld sedert 1814, Leiden 1856, Haarlem 1857, herdr. Haarlem 1863). Het meeste succes had Buys intusschen nog met zijn reeds in 1851 verschenen opstel De haringvisscherij (De Gids II, 521), waarin werd aangetoond dat de kwijnende toestand der haringvisscherij veroorzaakt was door de beperkende en beschermende bepalingen, die men juist in het leven had geroepen om den bloei van dezen tak van nijverheid te verzekeren. Buys werd bij Kon. besl. van 9 Febr. 1854 benoemd tot secretaris der Staatscommissie, die de wetgeving op de zeevisscherijen zou toetsen aan de heerschende economische begrippen; het rapport van de commissie is van zijn hand. En de invloed van Buys is er niet vreemd aan, dat de nieuwe wet op de zeevisscherijen van 24 Juni 1857 (St. no. 86) zich bewoog in de richting der vrijheid. Bij deze wet werd ook een collegie der zeevisscherijen ingesteld, als welks secretaris Buys van 1857-31 Dec. 1893 fungeerde. Vgl. Buys' Gidsartikel Een nieuw leven (1867) en A. Hoogendijk Jr., Eenige beschouwingen over Een nieuw leven ('s Grav. 1867).

Terwijl Buys' publicaties in die jaren meer liggen op economisch terrein, lag zijn ambtelijk werk veelal op administratiefrechterlijk gebied. Op 1 Jan. 1857 verkreeg hij de betrekking van secretaris van Rijnland, een zeer drukke werkkring, die hij tot Oct. 1862 vervulde; de uitvoerige jaarverslagen zijn geheel van zijn hand. Intusschen bewerkte hij op verzoek van Kruseman enkele buitenlandsche geschriften in het Nederlandsch en aanvaardde hij in 1860 het hoofdredacteurschap van Het Zondagsblad. In die dagen ontmoette hij ook Sarphati, op wiens verzoek hij een zeer belangrijk werkje schreef over De hypotheekbank, haar wezen en haar waarde (Haarlem 1861) en eenige lessen gaf over staathuishoudkunde aan een door Sarphati gestichte handelsschool te Amsterdam. Inmiddels was Buys op 8 Juni 1859 te Oegstgeest in het huwelijk getreden met Wilhelmine Jeanette Maria Arntzenius, een dochter van Mr. Pieter Nicolaas Arntzenius, advocaat-generaal bij den Hoogen Raad; uit dit huwelijk werden geen kinderen geboren.

Vooral de beide in druk verschenen voordrachten van Buys (1856-57) hadden de aandacht op hem gevestigd en zoo werd hij 9 Mei 1862 benoemd tot hoogleeraar in de rechtsgeleerdheid en staatswetenschap aan het Athenaem Illustre te Amsterdam, zulks als opvolger van de Bosch Kemper. Zijn intreerede Het wezen van den constitutioneelen regeeringsvorm (Haarlem 1862) houdt in een rechtsliberale geloofsbelijdenis met den eisch van individueele vrijheid, ontkenning van een natuurlijk recht op mederegeeren, erkenning van een natuurlijk recht om goed geregeerd te worden. In Amsterdam heeft Buys hard gewerkt; aan het Athenaeum doceerde hij staatsrecht, economie, statistiek, strafrecht en volkenrecht, tevens was hij de vraagbaak hij allerlei ondernemingen, die in het her-

[p. 164]

levende Amsterdam op touw werden gezet. In 1863 werd hij opgenomen in de redactie van De Gids; daarin publiceerde hij in hetzelfde jaar Een gevierd monopolie, een artikel waarin hij - dwars tegen de opvatting van zijn ouden vriend en beschermer Mr. Vissering in - de bankvrijheid tegen het monopolie der Nederlandsche Bank verdedigde. Lang duurde zijn verblijf te Amsterdam evenwel niet: bij reorganisatie van den Raad van State benoemde Thorbecke zijn partijgenoot tot Staatsraad in buitengewonen dienst (1864) en nog in hetzelfde jaar als opvolger van den conservatieven professor Cock tot hoogleeraar te Leiden. In zijn intreerede over Het moderne staatsbegrip (Amst. 1864) is zijn standpunt thans iets meer geavanceerd: voor de mogelijkheid van opvoedende staatsbemoeiingen openen zich vooruitzichten. Te Leiden doceerde Buys alleen het staats- en volkenrecht. Van zijn meesleepende colleges heeft J.P. Moltzer in een artikel Bij Buys op college (De Gids, Nov. 1893) een beschrijving gegeven; zij waren als een openbaring voor de leidsche studeerende jeugd. Ook oefende hij invloed op zijn studenten door het aandeel, dat hij nam in de debatten op de door hem opgerichte debatingclub. Uit de eerste jaren van zijn leidschen tijd is bekend een zeer scherpe brochure Het recht der Tweede Kamer, een woord aan de kiezers (Haarlem 1866), waarin hij fel de politiek van minister Heemskerk geeselt, bij de benoeming van Mr. P. Mijer tot G.-G. van Ned.- Indië en de nasleep van dien (motie-Keuchenius). Buys stelde zich toen aan het hoofd van een levendig protest van een aantal rechtshoogleeraren in het land in zake den strijd, die tusschen de suprematie van de Kroon tegen die van het Parlement gevoerd werd, waarbij het Parlement ten slotte een volkomen overwinning behaald heeft. Deze handelwijze echter heeft de positie van Buys als hoogleeraar korten tijd in gevaar gebracht. In zijn colleges te Leiden bracht Buys sterk het historische moment naar voren en langzamerhand helde het doctrinaire over naar het opportunistische; achter den staat vertoont zich, maar nog vaag, het volk. In den grond echter blijft hij een tegenstander van sociale bemoeiingen en wetten en blijft hij wantrouwen koesteren tegen de democratie; naarmate de tijdstroom zich in radicaler richting afbuigt, wordt de toon van zijn geschriften somberder en somberder. Een keerpunt brengt wel Buys' lezing in de studentenvereeniging Doctrina De strijd tusschen staat en maatschappij (gedr. in Melis 1874): Buys komt onder invloed van Gneist en von Stein tot het inzicht dat algeheele individueele vrijheid onmogelijk en beperking dezer vrijheid ten behoeve der staatsmacht noodzakelijk is. Tegen het eind van zijn leven is Buys nog medewerker geworden van het Sociaal Weekblad onder red. van A. Kerdijk (sinds 1887).

Het standaardwerk van Buys is geweest De Grondwet, toelichting en critiek (1e dl. Arnhem 1883, 2e dl. 1887, 3e dl. 1888), begonnen op een tijdstip toen niemand nog aan een herziening der Grondwet van 1848 dacht en bedoeld als een samenvatting van al hetgeen Buys op zijn gewoon college over dat onderwerp ter sprake bracht. Aan het 1ste dl. dankte hij het onder-voorzitterschap van de commissie, den 11en Mei 1883 door Heemskerk benoemd, om te onderzoeken van welke bepalingen der Grondwet van 1848 herziening noodzakelijk was te achten. Bij de Grondwetsherziening van 1887 neemt men duidelijk zijn invloed waar. Met bijzondere voorkeur maakte Buys nog studie van de administratieve rechtspraak; daardoor is hij ook tot lid benoemd van de den 16den Sept. 1891 ingestelde Staatscommissie ter voorlichting van

[p. 165]

de regeering omtrent de grondslagen, waarop de regeling van de administratieve rechtspraak behoort te rusten. In hetzelfde jaar bracht hij prae-advies uit betreffende deze materie voor de Ned. Juristenvereeniging.

Groote bekendheid verwierven Buys' staatkundige artikelen in De Gids, begonnen in 1864 en voortgezet tot zijn dood. De reeks begint feitelijk eerst goed bij het artikel getiteld De donkere dagen voor Kerstmis (1865). Door die artikelen is Buys een der meest' erkende organen van de liberale partij in ons land geworden, geen leidsman echter, doch meer een ‘censor’. Buys heeft steeds geweigerd zich candidaat te laten stellen voor de Tweede Kamer of in ministerieele combinaties te worden opgenomen; wel is hij lid geweest van den gemeenteraad van Leiden en van de Provinciale staten van Zuid-Holland. En hoewel Buys nooit in den eigenlijken zin een school heeft gevormd (daartoe was zijn geest te weinig filosofisch aangelegd), heeft hij toch een enormen invloed uitgeoefend op de voortreffelijkste zijner leidsche leerlingen en bijna gedurende een halve eeuw het staatsrechtelijk leven van zijn land beheerscht. Zelfs bij de jongste Grondwetsherziening was zijn invloed nog te merken: telkens ontmoet men opnieuw den naam van Buys bij het onderzoek van de beteekenis van een norm of een instituut van geldend staatsrecht. Ontegenzeglijk moet hij beschouwd worden als een der beste theoretici der liberale staatsidee.

Hij schreef nog: De verordeningen op veer- en beurtschepen (Haarlem 1853); artikelen in De practische volksalmanak, nl. Konijnenteelt (1854), Tijd is geld (1855), Een woord aan armverzorgers (1856), Vrouwen-vereenigingen ten behoeve der armen (1857); in de Nutsalmanak: Geld en kapitaal (1855), De duurte (1856), Hoe het geld onder de menschen komt (1857), De menschenmaatschappij (1858), De concurrentie (1859); een artikel over arbeidsloonen naar aanleiding van een boek van Mc. Culloch over dit onderwerp in de Economist (1853); De volkeren van onzen tijd. Bijdragen tot de kennis van den toestand der voornaamste staten in de 2e helft van de 19e eeuw. België, Groot-Brittannië (niet verder verschenen, Haarlem 1858); Algemeene encyclopédie voor handel, scheepvaart, nijverheid en landbouw, onder red. van J.J. van Alberda, S. Bleekrode, L.A.J. Boulet, J.Th. Buys e.a. (1e-3e afl. Amst. 1858-60); Adviezen en beschouwingen over de vraag van ‘herziening van art. 56 der Grondwet’ van P. van Bemmelen, J.T. Buys e.a. ('s Grav. 1872); Rede bij de afkondiging van het Senaatsbesluit omtrent het doctoraat honoris causa aan Nederlanders en vreemdelingen (Leiden 1875); De zelfstandigheid van het staatsrecht. Rede (Amst. 1876); levensschetsen van jhr. Mr. D.F. Gevers van Endegeest in de Levensberichten der afgestorven medeleden van de Mij. van Ned. Letterkunde (1881), 167 e.v. en van Mr. G. Vissering in het Jaarboek van de Kon. Acad. van Wetenschappen (1889), 53 e.v.; Het eeuwfeest der Mij. ‘Tot Nut van 't Algemeen’. Redevoering (Leiden 1885), van welke Mij. Buys eere-voorzitter was; opstellen in de Bijdragen tot de kennis van het staats-, provinciaal- en gemeentebestuur in Nederland, waarvan Buys een der redacteuren was; Volkshuishoudkunde (in Sijthoff's Alg. Bibl., no. 29, Leiden 1872, zijnde herdr. van De duurte, Hoe het geld onder de menschen komt, De menschenmaatschappij en Tijd is geld). Na zijn dood verschenen Studiën over staatkunde en staatsrecht, uitg. onder toezicht van H. de Beaufort en A.R. Arntzenius (2 dln. Arnhem 1894, 95), bevattende Buys' verspreide artikelen, redevoeringen, Gidsartikelen enz. Niet van zijn hand is Mr. J.H.

[p. 166]

Thorbecke herdacht (Tiel 1872), dat dikwijls op zijn naam wordt gesteld.

Zijn portret is geteekend door Jan Veth.

Zie: Brinkman's Catalogus; H.P.G. Quack in de Levensberichten van het Jaarboek van de Kon. Akademie van Wetenschappen (1893), 11 e.v.; R. van Boneval Faure, Johan Theodoor Buys met zijn leerlingen herdacht (1893); R. Macalester Loup in Levensberichten van de Mij. der Ned. Letterkunde (1894), 173 e.v. (overdr. uit Mannen en vrouwen van beteekenis XXIV, 1894, 5 e.v., met portr.); S.A. Naber, Vier tijdgenooten (1894), 103 e.v.; Ned. Patriciaat VIII (1917), 14; P. van Heynsbergen, Geschiedenis der rechtswetenschap in Nederland (1925), 162 e.v., met portr.; Plechtige herdenking van prof. Mr. J.Th. Buys ter gelegenheid van zijn 100sten geboortedag ('s Grav. 1928), met portr.; J.S. Theissen in het Aanhangsel, behoorende tot het Gedenkboek van de Universiteit van Amsterdam uitg. bij de herdenking van haar 300-jarig bestaan (1932), 28, 29; verder artikelen van van der Vlugt, de Beaufort, Quack, Heemskerk, Hack van Outheusden, te vinden in Petit's Repertorium; ten slotte de gebruikelijke historische, parlementaire en staatsrechtelijke literatuur.

Wijnman