Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Anhaltin, Christiaan Martini]

ANHALTIN (Christiaan Martini), geb. 1603, vermoedelijk overl. te Emden nà 1676, wis- en zeevaartkundige. Het jaar van zijn geboorte is af te leiden uit het bijschrift ‘aetat. LVI’ van zijn portret, te vinden in zijn in 1659 verschenen werk Slot en sleutel van de groote zee-vaert; bovendien zegt hij op blz. 35 van de in 1663 verschenen Half slapende aenspraecke, ‘Ick ben nae by de 60 jaeren oudt’. Het eerstgenoemde werk dediceert hij aan den magistraat van Emden; in die dedicatie vertelt hij dat hem in 1633/34 (abusievelijk staat er 1553 en 1554) vanwege dezen magistraat veel goeds is geschied: ‘want doen was ick soldaet, en gelijck een arm verdoolt schaep, ben ick van U.... seer mildelijck ontfangen, onder stadts-guarnisoen op en aengenomen, niet langh daernae...., van een eerwaerdich consistorium een schooldoenst gegeven, my een tijdt langh gespijst en gekleedt, my.... gelegenheyt....

gegeven om te.... oeffenen in de schrijf- en cijffer-konst, Italiaens boeckhouden, geometrie, fortification, navigation, astronomie, architect, perspectijf, artelerye en roykonst enz.’ In het voorbericht deelt hij mede, ‘omtrent by de 25 jaren’ onderwijs te hebben gegeven, zoodat hij c. 1635 schoolmeester moet zijn geworden. Hij noemt zich tegenover den emder magistraat een vreemdeling, waaruit blijkt dat hij niet te Emden is geboren. De stadsrekeningen van Emden bevatten 18 Jan. 1640 een post van ƒ 12 ‘vor einige Calendarien an Christianum Martin Schulmeister’; wellicht was Anhaltin ook de auteur dezer calendariën. Op 2 Juli 1641 ontving ‘Meister Christian’ ƒ 8 voor een ‘deducerdes Büchlein wegen Dusternissen (zon- en maansverduisteringen) so darin angetoget’. Febr. 1643 huwde hij te Emden Magdalene Geerdes, een dochter van Gerd Jacobs. In 1651 verhuisde hij naar Amsterdam: in de Half slapende aenspraecke vertelt hij ‘ontrent 48. jaer daer van daen (d.i. van Emden) geweest te zijn’. Hij opende aldaar een school op de Zeedijk; zoo staat in het zoojuist geciteerde boekje: ‘dat ick school-houde in alle oprechte onderwijsinge en leerlinge, cijfferen, Italiaens en scheeps boeckhouden, geometrie, lantmeten, hooghten, diepten, verscheyden fortification, soo wel door theorie met linien, als oock door praxi in 't velt af te steecken, roeykonst, architectur, artelerye of bosschietereye, navigation ofte konst der stuerluyden ende astronomie etc.... Christianus Martini Anhaltin. Tot Amsterdam. Op de Zeedijck daer de Konstschoole uythanght en de Stuerman op de stock staet. Oock houd' ick jonghmans en scholiere in de kost’. Vermoedelijk werd hij poorter te Amsterdam, doch de inschrijving werd niet gevonden omdat het betreffende poorterboek van 1652-55 een hiaat vertoont. Omstreeks 1665 keerde hij wederom naar Emden terug. Op 27 April 1666 kocht hij aldaar voor ƒ 1900 een aanzienlijk huis aan de Grosse Faldernstrasse (waar een wijnvat uithing). Het burgerrecht verkreeg hij te Emden kosteloos 15 Febr. 1671. Op 17 Juni 1676 was hij nog getuige bij de huwelijksinteekening van zijn zoon Christoffer. Kort daarna is hij gestorven.

Hij schreef: Gulden schale van der grooten zeevaert waer op geleerdt wort breete, langte, cours en verheyt te passen enz. (Amst. 1658); Slot en sleutel van de navigation ofte groote zeevaert (Amst. 1659, bevat zijn portret op 56-jarigen leeftijd, zijn zinspreuk ‘Godt is mijn heil’, benevens zijn handteekening); Oprechte en waerachte ruytkaert van de groote zeevaert. Met der selver genoeghsame onderwjis (sic) en gebruyck tot de geheele navigation ofte groote zeevaert (Amst. 1659); Oprecht, grondich en rechtsinnigh school-boeck van de wijnroyereyen.... tegens dat verbrodde, valsch en niets doogende.... schoolboeck van wijnroeyeryen onlanghs uytgegeven door Cornelis van Leeuwen. Met een antwoordt op zijnen Bril voor de Amsterdamsche belacchelijcke geometristen (Amstelr. 1663, het bijvoegsel m. afz. titel Half slapende aenspraecke, over de bril voor de Amsterdamsche bril-lachende geometrist) en Konstryck handboeckjen. Van laatstgenoemd werkje is tot dusverre geen exemplaar teruggevonden. In zijn boeken schrijft Anhaltin dikwijls over door hem nieuw gedane vindingen, doch dat is weinig meer dan reclame.

Anhaltin had drie zoons, die hun jeugd te Amsterdam hebben doorgebracht en verschillende schoolboeken in het Hollandsch hebben geschreven, zoodat zij hier genoemd dienen te worden: 1e Christian Martini Anhaltin junior, teekende 19 Oct. 1667 te Emden aan met Hen-

drickjen van Ruill, werd 15 Maart 1671 aldaar burger, komt 1679 als ‘Ingenieur der Stadt Emden’ voor, was echter ook schoolmeester en dreef tevens in het huis zijns vaders een lakenhandel, waardoor hij veel schulden kreeg (hij verpandde in verband hiermede een obligatie op de Weeskamer te Amsterdam uit. 1649). Hij schreef Arithmetica ofte Rekenkonst (uitg. 1676 bij Lucas H. Blanck te Bremen). Zijn vrouw was in 1701 weduwe en leefde toen met een eveneens ‘ingenieur’ genoemden zoon Martin Anhaltin. 2e Christoffer Martini Anhaltin. Deze ontving in 1675 van den emder magistraat ƒ 6 voor geschonken almanakken, teekende 17 Juni 1676 aan met Berendje van Lennep. Hij schreef Nieuwe ghepractiseerde artellery-boeckje (Amst. bij Jac. Romijn z.j.) en Astronomische Beschreibung des jüngst erschienenen Cometen. Auffgesetzt von Christophoro Martino Anhaltyn (z. pl. 1682, Hamburg 1682); van zijn calligrafische proeven bezit de Groote Kerk te Emden een blad perkament met voorstellingen en bijbelspreuken. 3e Gijsbert Martini Anhaltin. Deze huwde einde 1678 met Heepke, dochter van den drukker Henrich Esterwegen. Hij was duitsch meester aan de latijnsche school te Leer en mede-onderteekenaar van de ‘Leerer Schulordnung’ van 1684. Kort daarna schoolmeester geworden te Emden, werd hij tegen hooger salaris naar Leer teruggeroepen; hij verkreeg toen van den emder magistraat naast zijn schoolmeestersambt de betrekking van stadsingenieur op een salaris van ƒ 60. Hij overleed vóór 12 Mrt. 1703 en schreef Fundamentale onderwijsinge in de geometrie ofte lantmeten (Emden 1692); Examen der stierluyden (4 blz.); Klein onderwijs in de arithmetiaca (Emden 1693, nog in 1831 verscheen daarvan een 18e opIage; de schrijver noemt zich op het titelblad ‘Ingenieur en gezworen landmeter, liefhebber en onderwijser der mathematische wetenschappen); Oprechte Emder Almanak (1693); Practica astrologica (1693); Tijdwijzer. Van hem bewaart de Groote Kerk te Emden een calligrafische teekening, met bijbelspreuken enz. in het Hebreeuwsch, Latijn, Hollandsch en Italiaansch, opgedragen aan zijn neef Valentijn Constans.

In het kerkeraadsprotocol der Geref. Gemeente te Emden is 12 Mrt. 1674 sprake van Chr. Anhaltin die in zijn Knijptange van plan is een zekere Jacob Freese te lijf te gaan, terwijl 6 Sept. 1675 gemeld wordt over ‘smaedelijcke uytdruckselen’ in den Almanak van den jongsten Anhaltin tegenover zijn broeder.

Het is niet onwaarschijnlijk dat Christiaan Martini Anhaltin verwant was aan Christian Frederici Anhaltin, in 1670 te Emden overleden als rector van de latijnsche school, zoon van Joannes Fredericus uit Coswig (Anhalt), holprediker van hertog Bernhard van Weimar en in 1626 op 55-jarigen leeftijd te Bernburg gestorven. De emder rector droeg in 1656 zijn Analysis logica et rhetorica libri quarti Aeneidos Virgilii op aan hertog Christiaan II van Anhalt-Bernburg. Vermoedelijk bestaat er een bepaald verband tusschen de voorkeur voor den voornaam Christiaan in de familie Anhaltin en het vorstenhuis van Anhalt.

Zijn portret bestaat als prent door S. van Persijn (?).

Zie: D. Bierens de Haan, Bouwstoffen voor de geschiedenis der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Nederlanden II (1887), 62 e.v., 149 e.v.; dez., Bibliographie néerlandaise sur les sciences mathématiques (1883), 10; Fred. Mul-

ler, Beschrijvende catalogus van 5000 portretten (1853) i.v.; Gesammtkatalog der Preuss. Bibliotheken IV (1933), 855; mededeelingen van prof. Dr. F. Ritter te Emden.

Wijnman