Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Rhijne, Willem ten]

RHIJNE (Willem ten), geb. te Deventer 1647, overl. te Batavia 1 Dec. 1700, vader onbekend, zijn moeder heette Anna Peters. Waarschijnlijk had hij zijn begin-opleiding aan de Illustre school te Deventer; van 1664 tot 1666 studeerde hij aan de hoogeschool te Franeker, en 3 Mrt. 1668 werd hij, 21 jaar oud, ingeschreven aan de leidsche hoogeschool, waar hij in hetzelfde jaar promoveerde op de dissertatie: De dolore intestinorum a flatu. In Juni 1673 vertrok hij voor de kamer Rotterdam met de ‘Ternate’ naar Oost-Indië en kwam den 21. Jan.

1674 te Batavia. Op de reis daarheen werd, zooals steeds, de Kaap de Goede Hoop aangedaan, waar ten Rhijne gelegenheid had allerlei materiaal te verzamelen en observaties te doen. Het schijnt, dat zijn uitzending ook verband hield met een verzoek van den Keizer van Japan, om een doctor in de geneeskunde te willen zenden naar Decima, in de haven van Nagasaki, waarheen tot toen steeds slechts chirurgijns gezonden waren. Na zijn aankomst te Batavia werd hij aldaar belast met het geven van lessen in de anatomie aan de chirurgijns. Hij zal met het nieuwe opperhoofd der factorij op Desima, Martinus Caesar, daarheen vertrokken zijn den 20. Juni 1674, en is waarschijnlijk twee jaar aldaar verbleven. Gedurende zijn verblijf, zal hij de gebruikelijke ‘hofreizen’ naar het keizerlijk hof te Yedo meegemaakt hebben, waarop hij dan tijd en gelegenheid te over zal hebben gehad, om gegevens over Japan te verzamelen, die later gepubliceerd werden. Zijn teruggaan naar Batavia moet gesteld worden op 27 Oct. 1676 met het opperhoofd Joannes Camphuys, den lateren gouverneur-generaal (dl. VI, kol. 262), die 13 Dec. van dat jaar te Batavia aankwam. Hij werd 28 Juli 1677 benoemd tot buitenregent van het Leprozenhuis, wat hij tot 22 Sept. 1679 bleef. Toen werd hij benoemd in het ‘Provissioneel bergcollegie’, dat een onderzoek instellen en het beheer voeren zou over de goud- en zilvermijnen van Salida op Sumatra's Westkust, waarheen hij 6 Oct. 1679 met de ‘Saxenburgh’ vertrok, en van waar hij met ‘'t Wapen van der Goes’ 24 Dec. van datzelfde jaar reeds terugkeerde, met een zeer ongunstig rapport der bergmeesters François Bilandre en Jacob van Aghterbergh. Opnieuw werd hij als lid van een bergraad onder Laurens Pit(h) (de jonge), terwijl Dr. H.N. Grim werd toegevoegd, den 28. Mei 1680 naar de Westkust gezonden, doch blijkbaar na groote oneenigheid met Pit den 1. Nov. 1680 teruggezonden. Den 14. Maart 1681 werd hij ‘op last der Heeren Meesters’ voorloopig benoemd tot lid van den Raad van Justitie, en definitief den 24. Aug. 1682. Ondertusschen was hij den 19. Aug. 1681 met andere geneesheeren en chirurgijns benoemd tot visitateur of ‘gecommiteerde’ voor het onderzoek van lepragevallen. Allerlei proefnemingen zonder resultaten werden door den onderkoopman Jacob Willekes en den geneesheer Dr. Daalmans genomen, en ook door een ‘seker inlandse Doctor met name Care Jagera’, uit Makassar, met hetzelfde negatief gevolg. Den 21. Juli 1684 werd hij ‘scholarch’ of curator van het gymnasium te Batavia. Blijkbaar had ten Rhijne invloedrijke vrienden, maar ook machtige vijanden, o.w. Dr. Andries Cleijer, die zich niet ontzagen op allerlei wijzen hem te belasteren, o.a. dat hij zich in het openbaar aan drank zeer te buiten ging, blijkbaar ten onrechte, of althans zeer overdreven, daar hij tot het einde van zijn leven in dergelijke gewichtige ambten bleef gehandhaafd. Ook toen reeds bestond de beruchte kliekgeest in Batavia, die ook later nog zooveel onheil zou stichten. Dat die en dergelijke betichtingen niet juist waren of schromelijk aangedikt, kan wel afgeleid worden uit het feit dat Willem van Outhoorn (dl. VI, kol. 1087), die tot een der onderteekenaars van de aanklacht tegen ten Rhijne behoorde, in 1691 Camphuys als gouverneur-generaal opvolgde, doch in geen enkel opzicht verder tegen hem optrad. Ten Rhijne is tweemaal gehuwd geweest, terwijl hij als jonggezel uitge-

komen was; nl. eerst met Elisabeth Wassenbergh van Medemblik, met wie hij te zamen 27 Juli 1684 testeerde voor notaris D. Dispontyn, en welk testament gediend heeft 14 Aug. 1686; waarschijnlijk zal zijn eerste vrouw omstreeks dien tijd overleden zijn. Later trouwde hij met Magdalena Boutens. Het op dit huwelijk betrekking hebbend testament dateert uit 1696-97 (Bat. Test. Register fo. 309). Voor zoover bekend, bleven beide huwelijken kinderloos.

Van ten Rhijne zijn de volgende publicatiën bekend: Dissertatio de dolore intestinorum a flatu (Leid. 1668); Dissertatio de arthritide (Leid. 1669); Meditationes in magni Hippocratis de veteri medicina (Leid. 1669, 1672); Excerpta ex observationibus Japonicis de fructice thee, cum fasciculo rariorum plantarum ab ipso in Promotorio Bonae Spei et Sardanha sinu anno 1673 collectarum atque demum ex India anno 1677 in Europam ad Jacobum Breynium transmissarum (Danzig 1678); Dissertatio de arthritide, Mantissa schematica de accupunctura, Orationes tres de chymiae et botanicae antiquitate et dignitate, de physiognomia et de monstris (Londen en 's Gravenh. 1683, Leipzig 1690); Schediasma de Promontorio Bonae Spei, ejusque tractus incolis Hottentottis, verzorgd en met aanteekeningen voorzien door Dr. Henri Screta (Schaffhausen 1686); en dan als het beroemdste: Verhandelinge van de Asiatise Melaatsheid (Amst. 1687). De bovengenoemde Excerpta ex observ. Japon., waarin ook over de japansche kamfer geschreven werd, waren opgenomen in het werk van Jacobus Breynius, Exoticarum plantarum centuria prima (Dantzig 1678), waarin beschrijvingen gegeven werden naar door ten Rhijne verzamelde en gedroogde specimina, en illustraties naar door hem naar het leven geteekende en gekleurde afbeeldingen. Ook achter verschillende verhandelingen van St. Blanckaert (dl. IV, kol. 156) werden uittreksels en vertalingen van verschillende zijner studiën gevoegd.

Er bestaat een portret van ten Rhijne, ‘aet. 34’, gegraveerd door Sturt, met als onderschrift een latijnsch vier-regelig gedicht van Joh. Groenevelt, med. doct., E. Coll. Lond., waarschijnlijk de titelprent van de londensche uitgave van de Dissertatio de arthritide.

Zie: Biogr. Lex. d. hervorrag. Aertzte van Gurlt en Hisch, het art. i.v. van C.E. Daniels; J.M.H. van Dorssen. Willen. Ten Rhijne (geb. te Deventer 1647, overl. te Batavia 1 Juni 1700) in Geneesk. Tijdschr. v. Nederl. Indië, dl. LI, afl. 2 (1911), waarin een reproductie van het portret; dez., De Lepra in Ned. Oost- Indië tijdens 17e en 18e eeuw, in hetz. Tijdschr. dl. XXXVII (1897); D. Schoute, De Geneeskunde i/d Dienst der O.I. Compagnie in Nederl. Indië (Amst. 1929); L.S.A.M.v. Römer, Historische Schetsen (Batavia 1921), waarin eveneens het portret werd opgenomen.

von Römer