Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Leeu, Gerard]

LEEU (Gerard), die zich ook noemt Leew, de Leew, de Leeu, Lyon, Leonis, G(h)erardus, Gerhardus, Gera(e)rt, Gheraert, G(h)eraerdt, Gherard(t), Gherit, Gerrard; de vormen Gheraert en Gerardus Leeu zijn de meest gebruikte, geb. te Gouda? (omstr. 1445-1450?), overl. 1493 te Antwerpen, een van de beroemdste drukkers uit de 15e eeuw, die te Gouda en te Antwerpen gewerkt heeft. Er is tot nu toe, op voorgang van Walvis, aangenomen, dat hij tot hetzelfde geslacht Leeu behoorde, waarvan eenige leden in dien tijd te Gouda verschillende regeeringsambten hebben bekleed; zekerheid hieromtrent heeft een hernieuwd onderzoek aan den tegenwoordigen archivaris van Gouda echter niet kunnen geven. Hij moet er gewoond hebben op de Markt

[p. 919]

of in de Koestraat en ook tijdelijk in de Koningstraat. In 1477 opent hij zijn drukkerij; zijn eerste uitgave, Epistelen ende ewangelien, is op den avond vóór Pinksteren van dat jaar verschenen. Tot 1484 is hij te Gouda gebleven, toen heeft hij zijn werkplaats naar Antwerpen overgebracht. Het is waarschijnlijk geen toeval, dat hij zijn laatste uitgave te Gouda ongeveer gelijktijdig uitgaf (Juni 1484) met het eerste gedateerde boek door een nieuwen, onbekenden drukker, den z.g. drukker van Teghen die strael der minnen, in die stad gemaakt. Leeu schijnt een oogenblik van plan te zijn geweest zich in Brugge te vestigen; hij heeft er tenminste in 1484 een bijdrage betaald aan het St. Jansgilde van de drukkers, boekverkoopers, enz. Maar lang kan hij er niet vertoefd hebben, want al op 18 Sept. 1484 verschijnt zijn eerste uitgave te Antwerpen, Gemmula vocabulorum, en tot zijn dood toe heeft hij hier onafgebroken gewerkt. In 1485 wordt hij opgenomen als vrijmeester in het St. Lucasgilde. Als eenigen concurrent vond hij te Antwerpen den drukker Mathijs van der Goes. Slechts één keer, in een druk van 1487 (Campbell 1181), noemt hij den naam van zijn huis ‘in Sinte Marcus naest onser vrouwen pant’. In 1493 is hij op noodlottige wijze om het leven gekomen. Hij kreeg woorden met zijn lettersteker, Henric van Symmen, omdat deze op zichzelf wilde gaan werken; Henric gaf hem een ‘cleyn steecxken ... in syn hooft’, niet zoo klein echter, of Leeu overleed er een paar dagen later aan. In zijn laatste uitgave, Cronycles of the londe of Englond, in 1493, na zijn dood, verschenen, wordt hij in het colophon geprezen als ‘a man of grete wysedom in all maner of kunnyng’. Erasmus, die hem ook gekend heeft, noemt hem ‘vir sane lepidus’. Leeu is inderdaad een van de meest productieve vroege nederlandsche drukkers geweest; in de 7 jaren van zijn verblijf te Gouda heeft hij ongeveer 58 drukken uitgegeven, waaronder verscheiden folio's, in de 9 jaren te Antwerpen brengt hij het tot omstr. 148 drukken. Behalve veel theologischewerken heeft hij ook tal van werken uitgegeven, die tot de populaire ontspanningslectuur behooren. Zoo danken we aan hem 8 (9?) uitgaven van den bekenden Dialogus creaturarum, in het Latijn, Nederlandsch en Fransch, 3 of 4 Aesopus-uitgaven, de Historie van Alexander, van Reynaert die vos, enz. Opmerkelijk is het groot aantal nederlandsche boeken, die hij te Gouda drukte (63-64 % ned. tegen 32-33 % latijnsche). In Antwerpen is de verhouding heel anders; de latijnsche overheerschen daar verre (27% ned. tegen 62-63% lat.). Leeu drukte ook een viertal engelsche boeken, de reeds genoemde Cronycles, The dyalogus betwixt Salomon and Marcolphus (omstr. 1492), Le Fevre, The history of Iason van 2 Juni 1492 en Thystorye of Parys and Vyenne van 23 Juni 1492. Wel had vóór hem de Engelschman William Caxton (met Mansion) in Brugge al een tweetal engelsche boeken doen verschijnen, maar Leeu is de eerste nederlandsche drukker geweest, die engelsche werken uitgaf. Zijn handelsgeest zocht over zee nieuwe banen; ook drie andere uitgaven, de Vulgaria Therentii in anglicanam linguam traducta van 22 Dec. 1486, het Directorium sacerdotum van Maydeston van 1488 en de Horae ad usum Sarum (omstr. 1491-92) waren zeker voor de engelsche markt bestemd. Na de fransche Donatus-uitgave, die nog tot de nederlandsche prototypographie behoort en van een onbekenden drukker stamt, is Leeu's Dyalogue des creatures van 20 Apr. 1482 het eerste fransche boek, dat in Noord-Nederland is uitgegeven.

Gelijk de meeste andere drukkers is ook Leeu niet altijd oorspronkelijk in zijn typen en versieringen. Zoo zijn b.v. de randen, waarmee hij onder

[p. 920]

meer den Dialogus creaturarum van 3 Juni 1480 heeft versierd, stellig een navolging van die door Jan Veldener te Utrecht gebruikt in den Fasciculus temporum van 14 Febr. 1480. Wat een heid van stijl in rand, initiaal en type aangaat, blijft Leeu's ornament, ondanks zekere primitieve bekoring, hier echter ver bij zijn voorbeeld achter. Een groot aantal van zijn drukken zijn met houtsneden versierd, meestal speciaal voor hem gesneden, een enkelen keer ook overgenomen (o.a. van Sorg in Augsburg). Onder de oorspronkelijke komen er vrij veel voor, die, zonder bepaald kunstwerken te zijn, toch veel goeds hebben; zoo zijn b.v. de dierenhoutsneden, gemaakt voor den Dialogus creaturarum, wel heel kinderlijk, maar karakteristiek en dikwijls hoogst expressief. Aantrekkelijk zijn o.a. ook de houtsneden met de ranke vrouwengestalten in het Hoofkijn van devotien van 28 Nov. 1487 en de allegorische voorstellingen uit Vander dochtere van Sijon een devoet exercitie van 7 Jan. 1492. Van de 5 lettertypen, die Leeu al in Gouda gebruikte, nam hij er 3 mee naar Antwerpen; geleidelijk breidde hij daar zijn voorraad nog met 7 andere typen uit. De veronderstelling (in de Biographie nationale), dat hij waarschijnlijk te Antwerpen gedrukt heeft met materiaal door hem van Theodoricus Martinus, drukker te Aalst, gekregen, wordt door een vergelijkend onderzoek van beider typen volkomen weerlegd. Wel heeft omgekeerd Martinus, toen in Antwerpen, na Leeu's dood een deel van diens typen en initialen en één van zijn merken gekocht; Leeu's verdere materiaal, houtsneden incluis, is verspreid geraakt over de drukkerijen van Snellaert te Delft, de Collaciebroeders te Gouda, Adr. van Liesvelt te Antwerpen, Peter Os te Zwolle en den z.g. onbekenden drukker, (vermoedelijk Otgier Nachtegael) in Schiedam. Misschien heeft Leeu, toen hij nog in Gouda woonde, in eenige handelsrelatie gestaan tot den drukker Jacob Bellaert in Haarlem (1483-1486), die een van zijn typen en ook houtsneden van hem heeft gebruikt. Verder moet Leeu stellig in de een of andere verhouding gestaan hebben tot Claes Leeu, die in de jaren 1487-1488 te Antwerpen 4 boeken heeft uitgegeven, gedrukt met dezelfde typen als Gerard's uitgaven, met dezelfde houtsneden versierd en van diens merk voorzien. Er is verondersteld, dat Claes een broer van Gerard is geweest, maar dit blijft een vermoeden. In Antwerpen is Leeu ook bekend geweest met den geleerden Jacob Canter (Frisius), die voorredes in enkele van zijn uitgaven heeft geschreven; door Leeu is Canter weer met Erasmus in relatie gebracht.

Bij de 12 lettertypen van Leeu is er één, die een sterk fransch karakter heeft (de z.g. type 11); hij heeft deze tegelijk met de fijne bladrandjes, duidelijke imitatie van de versiering der mooie fransche livres d'heures, speciaal laten snijden, vermoedelijk door een Franschman, voor het Horarium naar buitenlandschen smaak van 27 Juli 1489. Fransch zijn ook de randen, o.a. gebruikt in Sinte Bernardus souter van 8 Oct. 1491. Maar behalve de genoemde quasi-fransche, hebben zijn overige lettertypen een echt nederlandsch snit. Vier drukkersmerken zijn ons bekend, 2 in Gouda en 2 in Antwerpen gebruikt. Zijn eerste merk is van een vrij algemeenen vorm, het vroegst waarschijnlijk voorkomend bij Peter Schöffer in Mainz. Aan een tak hangen 2 schilden, links het wapen van Gouda met de 6 sterren, rechts Leeu's huismerk: een ster staat boven aan een streep, die zich naar onderen in tweeën splitst en waarvan deze beide zijlijnen weer rechthoekig gekruist worden door 2 andere lijnen met een dwarsstreepje aan

[p. 921]

hun top. Het tweede merk is grooter en omgeven door een lijnenlijst; het stelt voor, onder een ronden boog, het wapen van Maximiliaan, vastgehouden door twee leeuwen (waarschijnlijk toespeling op den naam), boven den boog links het wapen van Gouda en rechts weer het huismerk van Leeu. In Antwerpen waren deze merken niet meer te gebruiken en zoo liet hij 2 nieuwe snijden. De een, omgeven door een lijnenlijst, stelt in gothisch boogwerk weer een leeuw voor, die 2 schilden draagt, links het wapen van Antwerpen, rechts Leeu's huismerk. Dit is het merk, dat ook Claes Leeu gebruikt heeft. Het andere is grooter en niet in een lijst; het is het antwerpsche kasteel, waaruit 4 vlaggen wapperen, op de 2 kleine de hand, behoorend bij 't antwerpsche wapen, op de groote vlag links boven de dubbele rijksadelaar, op de rechter het wapen van Maximiliaan. Dit merk is later in handen van Thedoricus Martinus gekomen.

Leeu neemt, zoowel door het karakter van zijn uitgaven als door de uiterlijke verzorging ervan, een belangrijke plaats in onder de drukkers van incunabelen in Nederland, Noord en Zuid.

Zie voor de beschrijvingen van zijn drukken M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerland. au XVe siècle, avec Suppléments I-IV (la Haye 1874-90), met aanvullingen bij R. Proctor, Tracts on early printing III (Lond. 1897) en enkele bij E. Gordon Duff, Fifteenth century Engl. books (Oxf. 1917) met reproducties, Facs. L-LII. Over zijn typen, houtsneden, enz., ten deele met reproducties, zie J.W. Holtrop, Monuments typographiques des Pays- Bas au quinzième siècle (la Haye 1868), p. 74-75 en 99-100 en Pl. 67 [52], 68 (53], 69 [22], 70 [56], 71 [54], 79 [126], 102-105 [57-60]; G. van Havre, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois I (Antw.-Gent 1883), 257-260; W.M. Conway, The woodcutters in the Netherlands in the fifteenth cent. (Cambr. 1884), p. 32 ss., 74 ss. en passim; H. Bradshaw, Collected papers (Cambr. 1889), 217-218; E. Gordon Duff, Early Engl. printing (Lond. 1896), Pl. XXXV-XXXVI; Type Facsimile Society. Publications (Oxf. 1900, etc.) Pl. 1901 Eb en Ef, 1902 yy, 1909 x; K. Haebler, Typenrepertorium der Wiegendrucke II (Leipz.-N. York 1908), 210-211 en 219-220; B. Kruitwagen, Het horarium van Ger. Leeu, enz. in Het Boek II ('s Grav. 1913), 1-19, 209-218 en 246-254 (met reproducties). Meer in het bijzonder voor levensbijzonderheden zie P.C. van der Meersch, Recherches sur la vie et les travaux des imprimeurs belg. et néerl., etc. I (Gand-Par. 1856), 101-108 en 117-120; Ph. Rombouts en Th. van Lerius, De liggeren, enz. der Antwerpsche Sint Lucasgilde 1 (Antw. 1864), 37; Ch. Ruelens, La mort de Gér. Leeu in Annales du bibliophile belge et holl. I (Brux. 1865-66), 5-7; (P. Deschamps), Dict. de géographie anc. et mod., etc. (Par. 1870), 577-78; A.M. Ledeboer, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in N.-Ned., enz. (Dev. 1872), 153-54; Campbell, a.w. p. 423 (noot bij no. 1492; het stuk Rijksarchief, Fonds van Wijn no. 27, ald. vermeld, is thans genommerd: Oude Inventarissen no. 49); P. Bergmans in Biographie nat.... de Belgique XI (Brux. 1890-91), 642-45; F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, enz. (Antw. 1891), 59-61 (met reproducties van de beide Antw. merken); Des. Erasmus, Epistolae, ed. Allen I (Oxon. 1906), p. 125-27.

M.E. Kronenberg