Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Geldenhauer, Gerardus]

GELDENHAUER (Gerardus) Noviomagus, geb. 1482 te Nijmegen, overl. 10 Jan. 1542, vermoedelijk te Marburg; zoon van Gerardus Geldenhauer, kamerdienaar van Arnold en Adolf van Egmond, en Richilda Boyara (vulgo Beyerin) Noviomaga. Zijn moeder behoorde dus vermoedelijk tot het nijmeegsche geslacht de Beyer. Na eenig voorbereidend onderwijs kreeg hij zijn ‘gymnasiale’ vorming aan de deventer fraterschool onder Hegius en Oostendorp naar de Doctrinate van Alexander de Villadei. Zijn verdere vorming vond hij aan de hoogeschool te Leuven. Wanneer hij daar aangekomen is, kunnen wij niet vaststellen. Zijn vrienden waren daar o.a. Johannes Paludanus, Martinus Dorpius, Adrianus Barlandus en Erasmus. Op zijn achttiende jaar was hij reeds auteur van Poeticorum tyrociniorum sive Epigrammatum libri II, dat tot heden niet is teruggevonden. Hij schijnt te Leuven privaatlessen gegeven te hebben en den magistertitel te hebben verworven. Ook is uit den leuvenschen tijd vermoedelijk zijn Oratio exhortatoria ad studium bonarum literarum cum aliis quibusdam orationibus, die evenmin nog zijn teruggevonden.

In 1514 verscheen te Leuven zijn eerste bekende werk, een Epistola de situ Zelandiae, een zeer beknopt geografisch overzicht van Zeeland. Geldenhauer kan Zeeland gekend hebben door waarschijnlijk toen reeds bestaande relaties met Philips van Bourgondië, den lateren bisschop van Utrecht, toen admiraal; misschien was hij sedert 1512 in diens dienst. In 1516 noemt hij zich echter sacerdos sacellanus van Karel van Oostenrijk, den lateren Karel V, in zijn Pompa Catholici Hispaniarum regis exequiarum Ferdinandi; in ditzelfde geschrift noemt hij echter den admiraal Philips van Bourgondië zijn unicus patronus en hij dateert het uit Brussel, ex aedibus prefecti maris. Zeker is, dat hij in Mei 1517 met Philips in Utrecht komt en tot diens dood aan het bisschoppelijke hof verkeert. Tot de periode die hieraan vooraf gaat, behooren nog de Satyrae octo, in 1515 te Leuven verschenen, waarvan sommige een scherp kritischen humanistischen geest tegen de gebreken in kerk en staat openbaren. Ook blijkt uit tal van verzen, dat Geldenhauer uitstekend thuis was in de latijnsche klassieke literatuur en blijkt hij bekend te zijn met het werk van verschillende fransche en italiaansche humanisten. Ook de satyren van zijn vriend, den amersfoortschen rector Petrus Montanus, hebben veel invloed op dit werk gehad.

Op de eerste uitgave van de Utopia van Thomas Morus in 1516 bij Dirk Martens te Leuven heeft Geldenhauer toezicht gehouden.

[p. 551]

Kort voor zijn vertrek naar Utrecht is hij te Thienen door niemand minder dan keizer Maximiliaan I tot dichter gekroond, volgens de humanistische mode. Nadat op 19 Mei 1517 Philips van Bourgondië zijn intocht in Utrecht gehouden had, schreef Geldenhauer reeds den 25en Mei, toen hij in het gevolg van zijn heer op het kasteel Duurstede was aangekomen, zijn De triumphali ingressu Philippi de Burgundia, electi et confirmati ecclesiae Trajectensis, in ditionem suam, uitgegeven bij Dirk Martens te Leuven.

Bisschop Philips is onze eenige humanistische vorst geweest; hij kende Italië, was vol belangstelling voor de oudheid, voor kunst en wetenschap, ging hartstochtelijk op in de dingen des levens. Zijn slot Duurstede liet hij naar de mode van den tijd inrichten. Bij dezen kerkvorst was Geldenhauer secretaris of, als men wil, hof-humanist. De bisschop was een man van zeer verlichte ideeën; hij streefde ernstig naar een hervorming in de kerk, maar hem, zoowel als Erasmus, met wien hij en Geldenhauer in die jaren in vriendschappelijke correspondentie waren, werd dit onmogelijk gemaakt. Als humanist heeft Philips in zijn diocees de hervorming niet zoodanig onderdrukt, als zijn superieuren van hem mochten verlangen.

Er bestaan uit deze periode brieven van Geldenhauer aan Franciscus Cranevelt, den vriend zijner jeugd, waaruit blijkt, dat C. zich ernstig met het werk van den parijschen humanist Budaeus bezig hield; in 1523 maakte hij met Cranevelt notities op het werk van Budaeus. Met den bisschop heeft hij gereisd; zij bezochten Brugge, Gent, Mechelen en Antwerpen. Gaarne had hij Leuven weergezien; hij vond zich zelf meer een man voor de studie, dan voor het hof. Uit een brief van Fevinus van 15 April 1523 blijkt, dat hij geprikkeld is over opmerkingen van vrienden te Brugge, dat hij te veel in de kroegen zat, onder het gewone volk en de rederijkers. In andere brieven van dien tijd wordt hij ebriosus en fornicarius genoemd.

Te Duurstede las hij den bisschop de latijnsche historieschrijvers voor; hij zal belast zijn geweest met de redactie van brieven, acten, oraties. In deze kwaliteit van secretaris zal hij ook de tochten van den bisschop naar Overijssel hebben meegemaakt. We weten zeker, dat hij ten minste aan één van 's bisschops zoons gedurende vier jaar onderwijs gegeven heeft. Ook de rol van historie- of kroniekschrijver vervulde hij aan het hof. Hij begon waarschijnlijk hier al met het verzamelen van notities voor een historie van zijn tijd, waarmee hij in zijn later leven is voortgegaan. Deze notities bevinden zich in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel en zijn in onzen tijd uitgegeven onder den titel Collectanea. Het voornaamste en meest gave werk van Geldenhauer is de uitvoerige levensbeschrijving van den bisschop, Vila Philippi de Burgundia in 1527 bij Aegenolphus te Straatsburg verschenen. Het is een belangrijke bron voor de kennis van de verbreiding van Humanisme en Renaissance in leer en leven hier in het Noorden.

De eenige historische studie, die van G. in de utrechtsche periode verscheen, was de Lucubratiuncula de Batavorum Insula, bij van Hoogstraten te Antwerpen in 1520. De hoofdverdienste van dit werkje is, dat er uit blijkt, dat in het eerste kwart der 16e eeuw hier een kritische beoefening der historie in aantocht was, dat op voor dien tijd verstandige manier historische bronnen werden opgezocht en gebruikt.

Uit de Collectanea blijkt, dat Geldenhauer ook toen reeds groote belangstelling in de Hervorming toonde. Bij den dood van den bisschop, 7 April

[p. 552]

1524, begint voor hem een nieuw en moeilijk leven.

Aanvankelijk schijnt hij erover gedacht te hebben naar Leuven terug te keeren; zijn vrienden rieden het hem af. Hij is toen in dienst gekomen bij Maximiliaan van Bourgondië, den abt van Middelburg. Hier heeft hij misschien kennis gemaakt met den zwager van Karel V, Christiaan II van Denemarken, die sterk overhelde naar de leer van Luther. Deze schijnt toen in Zeeland groote belangstelling voor de Hervorming gewekt te hebben onder hooge heeren, die Geldenhauer in 1525 naar Wittenberg zonden om zich op de hoogte te stellen van den stand van zaken aldaar en verslag uit te brengen. De reisaanteekeningen van Geldenhauer over dezen tocht zijn bewaard.

Over de periode, die nu volgt, bestaan nog twaalf brieven van Geldenhauer, die, voor zoover mij bekend, nog niet zijn uitgegeven, al werd die uitgave reeds in 1914 in een leuvensch historisch tijdschrift aangekondigd. Daaruit blijkt, dat Geldenhauer in het voorjaar van 1526 weer in Antwerpen is en voor goed met het oude geloof heeft gebroken. Met geld van Cranevelt maakt hij een tweede reis in Duitschland, waarvan hij eind 1526 verslag uitbrengt. In Nov. 1527 verklaart hij aan Cranevelt, waarom hij tot de Hervorming is overgegaan, en kort daarna rechtvaardigt hij zijn huwelijk. Juni 1527 is hij in het geheim in Antwerpen terug bij Grapheus. Hij lijdt armoe. Cranevelt hielp hem niet meer. Daaraan schijnt dus zijn verblijf in Worms vooraf gegaan te zijn. Te Worms is hij getrouwd. Uit dit huwelijk werd een zoon Eobanus Geldenhauer geboren, die later o.a. te Emden predikant was.

In 1527 verscheen van Geldenhauer Epistolae aliquot de re evangelica et haereticorum poenis ad Carolum Quintum, ad Germ. principes in conventu Spirensi, ad Carolum Getriorum ducem, ad Philippum Hessorum, principem. Ze zijn uit de jaren 1526-27 en waarschijnlijk nog in Antwerpen geschreven voor de auteur voor goed naar Duitschland trok. Deze brieven, die meer als kleine strijdschriften moeten beschouwd worden, kenmerken zich door een zeer strijdlustigen reformatorischen toon; hier uit zich een persoonlijkheid, die zijn weg heeft gekozen. Dit werk is geheel doordrongen van den geest van Luther en te rangschikken naast de talrijke, meer breedsprakige brochures van den hervormer, als ‘An den Christlichen Adel’, ‘Sendbrief an Pabst Leo X’, etc. Oorspronkelijk is hier niets dan de vorm. Geldenhauer schrijft scherp, juist en helder, zonder veel omhaal van woorden of vertoon van beeldspraak.

De schokken der revolutie op kerkelijk en sociaal gebied deden het geloof in de astrologie, ondanks bestrijding, voortleven. Hieruit is een ander werkje van dien tijd te verklaren, ook in briefvorm en in den geest van de voorafgaande brieven, nl. De terrifico cometa cui a condito orbe similis visus non est qui apparuit anno MDXXVII, mense Octobri epistola ad Carolum V. Het verscheen zonder opgave van plaats, tijd of drukker, maar moet wel kort na October 1527 zijn gedrukt.

In 1529 verschenen de vier hiervoor genoemde brieven nogmaals, voorafgegaan door D. Erasmi Roterodami Annotationes in leges pontificias et caesareas de haereticis. Blijkbaar wilde G. zijn eigen ideeën over het bestrijden der ketters meer gezag geven door er den naam van Erasmus aan te verbinden. Erasmus, die inderdaad, zooals uit tal van plaatsen in zijn werk blijkt, tegen het ketterdooden was, was er echter volstrekt niet mee gediend, aldus door een ketter als autoriteit te worden aange-

[p. 553]

haald, vandaar zijn brochuretje Epistola contra quosdam qui se falso jactant Evangelicos. Erasmus Rot. Vulturio Neocomo S.D. van November 1529. Ondanks de weinig vriendelijke uitlatingen, die Erasmus tegen hem had doen verschijnen, heeft Geldenhauer bij diens dood een zeer prijzend gedicht in plano uitgegeven, waarvan een exemplaar aanwezig is in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam (vgl. W. de Vreese in Het Boek 1924).

Intusschen had Geldenhauer zich, misschien reeds in 1528, te Straatsburg, waar in Febr. 1529 bij schepenbesluit de mis werd afgeschaft, gevestigd. Bucer heeft hem daar geholpen; hij kreeg een stipendium en gaf daarvoor lessen. Hij legde zich toe op de studie der theologie. In 1530 verscheen te Straatsburg bij Aegenolphus: Historia Batavica cum apendice de vetustissima nobilitate, regibus ac gestis Germanorum rhapsodo Gerardo noviomago. Het is met gevoelens van dankbaarheid opgedragen aan Jacobus Sturmius, wil bewijzen, dat de Romeinen de wereld hebben kunnen beheerschen alleen doordat God vertoornd was op ondankbare en trouwelooze stervelingen en wil den germaanschen lezer opwekken tot het verzamelen en bestudeeren van de gesten der vaderen. Het staat beneden zijn beide vorige historische publicaties. Het zijn over het algemeen onbeteekenende notities. Kort daarop volgden nog Germaniae inferioris historiae. In 1531 volgde Geldenhauer een uitnoodiging van den raad van Augsburg om onder genot van een stipendium aldaar als onderwijzer der jeugd op te treden. Hier is waarschijnlijk nog geschreven de Institutio scholae Christianae, die in September 1534 verscheen, toen hij Augsburg al had verlaten. Het boekje is stellig van zeer veel belang voor de geschiedenis der paedagogiek.

1 Juli 1533 was hij reeds in Marburg als professor aan de universiteit in de geschiedenis. Na tijdelijk afwezig geweest te zijn voor de regeling van familiezaken in Worms, waar hij ook nog weer les gaf, keerde hij te Marburg in 1534 terug, thans als theologisch professor.

Sedert heeft Geldenhauer vermoedelijk een rustig en geëerd bestaan gehad; in verscheidene theologische kwesties en moeilijkheden werd hij door den landgraaf als autoriteit gebruikt.

Reeds veel vroeger, blijkens een lijstje namen, Nomina clarorum scriptorum Bataviae ex libris Noviomagi de Viris illustribus inferioris Germaniae, achter de Historia Batavica van 1533, moet Geldenhauer begonnen zijn met de samenstelling van een biografisch woordenboek in embryo. De biografie behoorde tot de renaissance-verschijnselen. Oude biografen noemen steeds een De Viris illustribus onder Geldenhauer's werken. Het is tot heden niet gelukt dit werk op te sporen. Toch moet het hebben bestaan. Johannes Fichardus neemt in een dergelijk werkje de vita van Wessel Gansfort over ‘ex primo libro illustrium virorum Gerardi Geldenhaurii’. In dit leven van Wessel geeft G. het bewijs, dat hij de beteekenis van het humanisme wel begreep. Verder gaat aan verscheidene edities van Murmellius' Pappa een leven van den auteur vooraf door Geldenhauer. Bij Fichardus is van hem ook een leven van Agricola, zonder vermelding echter van het boek De Viris illustribus. Ook van Petrus Montanus gaf hij een vita.

In 1541 richtte hij een Epistola ad principem Guilielmum Gelriae ducem, gevolgd door een Enchiridion de officio principis ac magistratus Christiani ex optimis auctoribus collectum, waarin hij de plicht van den vorst bij de gratie Gods om-

[p. 554]

schrijft. Merkwaardig is, dat hij hier ook bijzonder den vorst erop wijst, dat veelwijverij verboden is, wanneer wij bedenken, dat de landgraaf van Hessen, hoe bijbelvast ook, met toestemming van Luther, Bucer en Melanchton bij zijn vrouw een juffer uit den hofdienst als ‘Neben-gemahlin’ had mogen nemen. De predikant, die het huwelijk inzegende, verdedigde openlijk bigamie op den kansel. Geldenhauer toont den moed te bezitten, tegen zijn hoogste overheid ook nu nog zijn waarheid te durven zeggen.

Geldenhauer's laatste werk verscheen in 1542 te Marburg: Germanicarum historiarum illustratio nunc primum excusa. De inleiding is gedateerd 1 Nov. 1541. Ruim twee maanden later is hij overleden aan de pest. Tijdens de epidemie verlieten velen Marburg, de universiteit werd zelfs naar Grünsberg verplaatst. Het is dus mogelijk, dat hij daar stierf.

In het Theatrum virorum eruditione clarorum van Paul Freher (komt op p. 114 van de editie van 1688) een portret voor van Geldenhauer.

Zie: J. Prinsen JLz., Gerardus Geldenhauer Noviomagus, Bijdrage tot de kennis van zijn leven en werken (den Haag 1898); Collectanea van Ger. Geldenhauer Noviomagus, gevolgd door een herdruk van eenige zijner werken, uitgeg. door J. Prinsen JLz. in Werken Hist. Gen. Utr. 1901); H. de Jongh, Renseignements inédits sur les humanistes de Louvain 1522-28 in Les Métanges Charles Moeller, fasc. 40 en 41; Remigius Stolzle, Gerard Geldenhauer, ein unbekannter Erziehungs- Theoretiker der Reformationszeit in Archiv für Reformotionsgeschichte No. 53 (jrg. XIV).

Prinsen