Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Coster, Samuel]

COSTER (Samuel), geb. 16 Sept. 1579 te Amsterdam, overl. in de eerste helft van 1665, vermoedelijk in een der dorpen om Amsterdam begraven, zoon van Adriaen Lenarts Coster, een timmerman uit Montfoort afkomstig, die aan den beeldenstorm had deel genomen, en Aertgen Jansdochter, weduwe van den Duytce Moeriaen van Amsterdam. Zijn vader was voor zijn hulp aan den beelden-

[p. 352]

storm beloond met een koster- en grafmakerschap. Reeds in het voorjaar van 1567 was hij echter naar Emden gevlucht en had aan den slag bij Heiligerlee deel genomen. Zijn eerste vrouw Janitgen Jans en zeven kinderen zijn in deze periode van omzwerving overleden. In 1572 hertrouwde hij met de moeder van Samuel te Emden. Tusschen Mei en Juni 1578 heeft hij zijn kosterschap, waaraan ook de zoon zijn naam ontleent, in de Oude Kerk te Amsterdam hervat.

De jonge Samuel had levendige herinneringen aan de prachtige vertooningen op het IJ bij het binnentrekken van Leicester in Amsterdam in 1587. Van zijn jeugd en vorming te Amsterdam weten we niets. Hij moet al spoedig zin voor kunst en wetenschap getoond hebben. In de omwerking van 1607 of 1608, van Hooft's brief aan de Kamer In Liefde Bloeiende wordt Coster met Vondel, Breero en Victorijn genoemd als een dergenen van wie voor de Kamer wat goeds te verwachten is.

In zijn bibliotheek kwamen Aristoteles, Plato, Euripides en Pindarus slechts in latijnsche vertaling voor, wat misschien wijst op een geringe kennis van het Grieksch. Hij had veel boeken over geschiedenis.

Den 12den Mei 1607 is hij te Leiden ingeschreven als student, op zijn 28ste jaar alzoo, eerst voor letteren, later voor medicijnen. Vermoedelijk had hij in Amsterdam voor dit vak reeds voorstudie gemaakt, daar hij op 30 April 1610 reeds in de medicijnen kon promoveeren. Uit zijn studententijd is het eerste gedicht dat we van hem kennen, een sonnet van 1609 voor de vertaling uit het Engelsch van Reinald Scot, Ontdecking van Tovery, dat het heksengeloof bestreed. Dit lofdicht wijst dus reeds op een streven in de richting der verlichting.

In zijn studententijd is hij ook getrouwd, 9 Sept. 1607, met Josina Albrechts-dochter van Leuningen uit Naaldwijk, dochter van Albert Hendriksz. en Agnietje Bruyven, beiden in 1613 te Delft overleden. Zijn schoonvader was tot 1600 eenige jaren lid van het college van Schepenen te 's Gravenhage, toen twee jaar Burgemeester en tot 1606 lid der Vroedschap. Tijdens het huwelijk woonde Coster ook te Naaldwijk.

Na zijn promotie werd hij in 1613 tot geneesheer aan het St. Pietersgasthuis aangesteld op een jaarwedde van 400 gulden, later 500. In hetzelfde jaar werd hij ook aangesteld tot geneesheer in de gevangenis. Van 1616 af had hij ook vrij huishuur. Hij woonde in den Blijenhoeck aan het eind van de Grimburgwal, waar thans eenige bijgebouwen van het stedelijk ziekenhuis staan. In 1626 woonde hij daar nog, toen hij na den dood van zijn eerste vrouw (omstreeks 1622) in het huwelijk trad met Rebecka van Twenhuisen. Toen deze in 1658 in het graf van Adrian Leenartsz., Coster's vader, begraven werd, woonde hij op de Fluweele burchwal naast de Illustre Schoole. Hij woonde daar sedert 1637. Uit het eerste huwelijk was er een dochter Aertgen.

18 Dec. 1655 is op Coster's verzoek Dr. Joan Deyman als zijn assistent aangesteld. 6 April 1662, in het vijftigste jaar van zijn dienst is hij op eigen verzoek emeritus geworden; hij behield zijn tractement, verminderd met 100 rijksdaalders als pensioen. De vermoedelijke tijd van overlijden wordt o.a. bepaald door den catalogus van zijn boekverkooping, die vermeldt, dat de verkooping op 17 Aug. 1665 plaats had.

Als medicus schijnt hij een goeden naam gehad

[p. 353]

te hebben blijkens enkele rijmen, echter toch niet zoodanig, dat, hij opgenomen werd in Roukema's Naam-boek der beroemde Genees- en Heelmeesters (Amst. 1706), waarin verscheidene tijdgenooten genoemd worden. Hij ging vriendschappelijk om met de voornaamste personen van zijn tijd, o.a. met Vondel en den Muiderkring, op Breero maakte hij een lijkdicht. Het blijkt echter niet, dat hij met iemand vertrouwelijk of intiem is omgegaan. Voor den voorzichtigen, aristocratischen Hooft zal hij wel een te fel partijman geweest zijn, libertijn, die zijn afkeer van de predikanten-heerschappij te sterk liet blijken, misschien ook van te geringe afkomst. Met Hooft en Breero heeft hij meegewerkt om de orde in de Oude Kamer te herstellen.

Coster's letterkundige werkzaamheid omvat eigenlijk slechts een periode van tien jaar; zij begint in 1612 met de opvoering in de Oude Kamer van de klucht Teeuwis de Boer en men juffer van Grevelinckhuysen, op het woordt: ‘t Krom hout brandt soo wel alst recht, alst by de vyer ken komen’, geteekend met Coster's spreuk: Overal Thuys. Zij is in 1627 uitgegeven door Cornelis Lodewijcksz. van der Plasse. Hij bewerkte hier de stof van een lied uit het Antwerpsch liedboek van 1544: Een boerman had een dommen sin. Een grappig geval van een boer, die bij een adellijke dame paard en wagen met hout verspeelt, maar door een listigen zet, als de jonker er bij te pas komt, zijn goed kan houden. Het is verreweg het meest aantrekkelijke spel van Coster, maar in uitbeeldingsvermogen blijft bij toch beneden Bredero's kluchten, al weet hij allergeestigst sommige typen te teekenen.

In 1613 verscheen het Spel van Tiisken van der Schilden, dat wel stellig aan Coster mag toegeschreven worden, al verscheen het zonder spreuk of naam van auteur. Ook hier is het motief ontleend aan een lied uit het Antwerpsch liedboek. Om zijn minnares in weelde te doen leven gaat de Heer van Schilden uit rooven.

In 1615 stelde Coster een zinnespel Van de Rijcke Man samen ten behoeve van de loterij van het Oûmannenhuis. Al volgt hij hier de Fransche versmaat, hij staat daardoor toch slechts uiterlijk verder van de rederijkers af. Achter De Rijcke Man is de klucht Van Meyster Berendt afgedrukt, die echter vermoedelijk niet van Coster is. Reeds daarvóór was hij begonnen aan een nieuw klassiek drama, ontleend aan Ovidius' Metamorphosen, een treurspel Ithys in Alexandrijnen. Seneca is hierbij zijn leidsman geweest, in het bijzonder door zijn Thyestes. Ithys staat als geheel ver beneden de kluchten, zelfs beneden De Rycke man. De feiten van Ovidius zijn zonder eenige motiveering weergegeven; er is geen karakteristiek in de lange monologen. Het werd in 1615 in de Oude Kamer opgevoerd en in dat jaar buiten weten van Coster door van der Plasse gedrukt. Het tweede klassieke treurspel Iphigenia (1617) is een hekeldicht in den vorm van een tragedie, gericht op de consistorie der calvinistische predikanten te Amsterdam; van meeleven in dit stuk is geen sprake. De vurige strijder voor de Academie is voortdurend waarschuwend, spottend en scheldend aan het woord; hij is persoonlijk, grof en scherp. Voor de tijdgenooten was het levendig en pakkend, wekte haat of toejuiching; het genoot eenige jaren populariteit. 1 Nov. 1617 werd het stuk in de Academie opgevoerd.

Die Eerste Nederduytsche Academie was een stichting, die Coster na aan het hart lag. Het zou een nederlandsche oefenschool voor weten-

[p. 354]

schap en kunst zijn, zoekend de vrije humanistische wetenschap in tegenstelling met Leiden, waar de predikanten den hoofdtoon gaven; bovendien zouden ook comediën, tragediën en andere oefeningen vertoond worden. Coster had een stuk grond gekocht aan de Keizersgracht tusschen de Beeren- en Runstraat. Hier werd een gebouw van hout opgetrokken met een vrij ruime tooneelzaal. Hij maakte aan contract met de Regenten van het Weeshuis, waarbij de ‘incomsten van de speelen comen tot proffyt van 't arme Weeshuis’, de eerste zes jaar zal het weeshuis een derde, daarna de helft van de inkomsten genieten; de rest kwam aan Coster tot dekking zijner onkosten. 23 Sept. 1617 werd de Academie ingewijd met Apollo van Suffridus Sixtinus, gevolgd door Gijsbert van Hogendorp's Treurspel van de moordt begaen aan Wilhelm bij der gratie Gods Prince van Orangien. Van de wetenschappelijke helft der stichting is nooit veel terecht gekomen. Er zouden lessen in allerlei wetenschap gegeven worden; inderdaad is eenigen tijd les gegeven in ‘Aritmetica’ door Sibrant Hanssen Cardinael en in het Hebreeuwsch door Jan Thonis. De lessen zouden gegeven worden niet in het Latijn, maar in het Nederlandsch.

30 Nov. 1617 besloten de predikanten te protesteeren tegen de Iphigenia bij Burgemeesteren; dit had aanvankelijk geen succes en de Academie bleef in wedstrijd werken naast de Oude Kamer. Toen Maurits in 1618 in Amsterdam kwam, kreeg de Oude Kamer de officieele opdracht om voor vertooningen op den Dam te zorgen. Coster maakte zijn eigen vertooningen met bijschriften, die den volgenden dag door den Prins op het voorplein voor de Academie genoten werden. Hooft was een stuk begonnen Isabella, getrokken uit Orlando furioso (Canto 28 en 29) van Ariosto om er in datzelfde jaar den Prins mee te begroeten op het huis te Muiden. Na twee tooneelen van het eerste bedrijf bewerkt te hebben, verzocht hij Coster het stuk te voltooien, wat deze deed (1618).

De Academie bestond nog slechts eenige jaren, toen Coster voor Burgemeesteren ter verantwoording werd geroepen. Hij had het met de Iphigenia te bont gemaakt (1621) en sedert 1620 was de felle Smout in Amsterdam. Na een vermaning beloofde hij ‘dat hij hem wilde reguleeren na 't believen van de H.H. Burgemeesteren ende niet en sal spreken yet wat tegenwoordig den Heeren niet en sal gevallen, oft op solcke tyden als de H.H. niet en sal believen’. Ze hadden hem misschien wel met ontslag gedreigd. Breero was dood; Hooft trok zich terug; Vondel alleen hield de oude kracht; hij kwam in 1625 met zijn Palamedes en later met zijn Vraghe van ‘d'Amsterdamsche Academi aen alle poeten en dichters’ aan het adres van de calvinistische predikanten.

In 1619 verscheen van Coster Polyxena waarvoor bij de stof had uit Ovidius' Metamorphosen en Seneca's Troades. Zijn Duytsche Academie en Niemant ghenoemt, Niemant gheblameert werden in 1619 en 1620 bij het jaarfeest van de Academie vertoond. Coster beklaagt zich daar dat de ‘oefenschool’ gesloten is, en waarschuwt ervoor op het tooneel de tegenstanders niet in uiterlijk na te bootsen.

In 1622 verkocht Coster zijn stichting aan de regenten van het Weeshuis voor ƒ 6850 + ƒ 3300. De laatste som kwam aan zijn vriend Lambert Lambertsz., die ze hem geleend had. De interest over de laatste drie jaren werd hem kwijt gescholden. In 1626 werd de Iphigenia

[p. 355]

nog eens opgevoerd; toen Smout steeds meer het gezag te na kwam, werd hij in Jan. 1630 verbannen; de Iphigenia werd nu weer vertoond en ditmaal vermeerderd met een slot-tooneel, waarin de predikanten nog eens extra over den hekel werden gehaald. Dat de overheid zich daaraan niet te zeer ergerde, bleek, toen Burgemeesteren in 1631 Coster 300 gulden gaven voor zijn ‘extraordinaire diensten’ bewezen als geneesheer in de gevangenis.

In 1628 is op de Academie opgevoerd, en in hetzelfde jaar is het gedrukt, een stuk, geheel in den geest van Iphigenia, namelijk Kallefs- Vel. Het ‘kalf’ zijn de Calvinisten, die in dit jaar te Amsterdam een nederlaag leden. Er bestaat wel grond voor om met Kleerkooper aan te nemen, dat ook dit pamflet in dramatischen vorm van Coster's hand was. Trouwens in 1630 gaf hij nog een pamflet uit de Schets van Duc d' Alva. Verder hebben we nog van hem de Korte Verklaring van de zes eerste Vertoningen gedaen binnen Amsterdam op de eeuwige Vrede, 5 Junii 1648. Men heeft wel gemeend dat Hooft's Warenar gedeeltelijk door Coster zou geschreven zijn; ten onrechte, al bestaat er een oude editie (1661) waarin Coster als auteur genoemd wordt naast Hooft. Voor de uitgave der spelen van Bredero van 1617 schreef Coster een voorrede.

Het behoeft ons niet te verwonderen, dat er ook pamfletten tegen Coster zijn verschenen, o.a. De Droes in 't Warr- Gaern. Hij wordt daar een kale droes genoemd, pas van de ‘pokken’ genezen; hij zou een onecht kind hebben bij zijn ‘meyt’. Verder: Honden wt de kerck, teghen Den Otter in 't Bolwerck, dat Koster inde Duyf gemaeckt heeft. Vondel en Coster worden hier voorgesteld als beiden vrijende naar dezelfde vrouw van een kroeghouder. Coster is weer de ‘schrale guyt’, die nergens meer crediet heeft en zijn dochter bedroog om den trouwring van zijn eerste vrouw van haar te krijgen. Later zag het meisje haar tweede moeder er mee loopen. Inderdaad schijnt Coster een slecht financier geweest te zijn; na den dood van zijn eerste vrouw (1622), die gefortuneerd was, schijnt er nog al eens geldgebrek te zijn geweest. In 1624 leende hij ƒ 600 van het gasthuis; jaarlijks zouden hem ƒ 100 gekort worden. Dit gebeurde twee jaar na het verkoopen der Academie. De terugbetaling van het geleende liep niet vlot. In 1648 leende hij weer eens ƒ 1000 van het gasthuis; de rente werd niet stipt betaald.

In de 17de eeuw zijn de werken van Coster niet bij elkaar uitgegeven. De bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden bezit een vrij volledige verzameling van zijn werken (sommige spelen in verschillende drukken), waarschijnlijk in het laatst der 17de eeuw door een liefhebber van zijn poëzie bijeengebracht. Zij bestaat uit vier 4^o deelen in leer gebonden. In de 19de eeuw verscheen Samuel Costers werken uitgegeven door R.A. Kollewijn (Haarlem 1883).

Het portret van Coster is, toen hij dertig jaar het gasthuis had gediend, door J. van Sandrart geschilderd. Op hoogen leeftijd schonk Coster het aan het gasthuis; het bevindt zich thans in de verz. C. Bonde te Säfstaholm. Van dit portret bestaat een kopergravure door R. van Perzijn. Een miniatuur door A. van Halen is in het Panpoëticon Batavum; zijn portret is ook door Houbraken in prent gebracht.

Zie: J. Hobma, Levensgeschiedenis van dr. Samuel Coster in Oud-Holland XVI, 225; M.M.

[p. 356]

Kleerkooper, Een vergeten catalogus in Tijdschr. Mij. Letterk. XVII, 172; M.M. Kleerkooper, Coster als pamfletschrijver in Tijdschr. Mij. Letterk. XVIII, 296; A.J. Luyt, Tysken Van der Scilden in Tijdschr. Mij. Letterk. XXIX, 1; F. Buitenrust Hettema, Costers Eerste Nederduitsche Academie in Gids, 1911, II, 452; J. Hobma, Een veelbesproken blijspel in Tijdschr. Mij. Letterk. XVII, 255; Fr. Kossmann, Over enkele kleinere gedichten van Dr. Samuel Coster in Het Boek 1922, 234, en 1923, 113 vlg.; J.H. Rössing schreef een monografie over Coster, waarvan o.a. Jonckbloet en Jan ten Brink de proefbladen hebben ingezien; het boek is nimmer verschenen.

Prinsen