Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Wijnpersse, Dionysius van de]

WIJNPERSSE (Dionysius van de), geb. te Middelburg 18 Maart 1724, overl. te Leiden 8 October 1808, geleerde die evenals zijn zoon (die volgt) de godgeleerdheid met de wijsbegeerte en, naar den geest des tijds, met de natuurkennis verbond. Van het gymnasium zijner vaderstad afscheid genomen hebbende met een Carmen in laudem Medioburgi, werd hij student te Utrecht. Hier vond hij, 1741, de philosophische faculteit beroofd van den grooten Musschenbroek, die het jaar tevoren naar Leiden was gegaan en in 1742 zou worden opgevolgd door Joh. Horthemels

(22 October) die in de pastorie te Westzaan de wijsbegeerte was blijven beoefenen. Voorts doceerde er ook Odé (zie boven kol. 382). Onder Horthemels verdedigde v.d. W. eene verhandeling De libertinismo, 1743, twee jaren later promoveerde hij tot doctor phil. op een proefschrift De legum Dei physicarum harmonia. Hij moet toen nog in Utrecht gebleven zijn; 19 Aug. 1747 vinden wij hem te Leiden ingeschreven. Nu als theoloog. Hij is toen predikant geweest in Baarland op Z. Beveland 1749, te Zierikzee 1750, tot curatoren van Groningen hem naar hunne hoogeschool riepen. Sedert 1747 benoemden niet meer de Staten van Stad en Lande, maar benoemde de Prins als rector magnificentissimus, na zijn dood de Prinses-gouvernante. In 1752 kwamen er zeven nieuwe hoogleeraren, die allen 6 Sept. 1752 de Leges curiae teekenden, onder hen v.d. W., in de wel zeer verwaarloosde faculteit. Hij inaugureerde 12 Sept. De emolumentis philosophiae ex christiana religione ortis. Den 1sten dier maand heeft de Senaat hem doctor theol. honoris causa gemaakt, later heeft men hem ook een buitengewoon hoogleeraarschap in de godgeleerdheid aangeboden. Hij sloeg dat af, maar het blijkt wel, dat de fysica nog maar weinig werd geschat, immers kon gegeven worden door iemand die voor 't minst zijn tijd wel zeer noodig had. Hij gaf die fysica volgens Petrus van Musschenbroeks volledig Leerboek over de natuurkunde, door den hoogleeraar in 't Latijn geschreven, maar op dringend verlangen door hemzelven vertaald en belangrijk uitgebreid. Ook gebruikte hij - in dat opzicht stellig blijk gevende van goed inzicht - het beroemde leerboek van W.J. 's Gravesande, naast de Principia van Newton gesteld, het ‘eerste leerboek der experimenteele fysica in de moderne beteekenis’. Zelf gaf hij zijn Institutiones logicae 1767 en Institutiones metafysicae 1764. Nog hebben wij van hem Serenissima et regia princeps Anna, principis Wilhelmi IV vidua, laudala, 1759, lofrede, die hij op verzoek van curatoren had gehouden en gelijk de prinses dat zeker aan de hoogeschool verdiend had. Voorts 's mans rectorale oratie van 1759 De recentiorum meritis speciatim Belgarum, in philosophiam. De roem zijns naams en zijne druk bezochte colleges bewogen de leidsche curatoren hem tot opvolger van Johannes Lulofs te benoemen, die 4 Nov. 1768 der hoogeschool ontvallen was. Hij kwam en inaugureerde 29 Mei 1769 De humanae naturae praestantia. Hij had onderwijs te geven in de wijsbegeerte, de wis- en sterrekunde. In deze laatste al zeer weinig. Lulofs had geen verbeteringen kunnen gedaan krijgen in de bouwvallige torentjes boven op het academiedak, en het baatte onzen v.d. Wijnpersse maar weinig, dat in 1782 de heer J. van de Wal zijn telescoop aan de hoogeschool vermaakte. Hoezeer hij overigens in zijn geest wijsbegeerte en theologie verbond, blijkt ook uit zijne rectorale oratie van 1779 De recta philosophia ejusque usu in vita et doctrina morali. Hij was eclecticus en trachtte zoowel van Cartesius als van Wolff en Leibnitz te leeren. Slechts van Kant, dien hij gevaarlijk achtte voor den geopenbaarden chr. godsdienst, wendde hij zich af. Nog op 81-jarigen ouderdom gaf hij zijne Eenige bespiegelingen der kantische wijsgeerte 1805, anonym onder den schuilnaam Eclecticus, werk door Glasius geprezen als ‘fiksch en scherpzinnig’, door Clarisse, leerling van v.d. W., geroemd (in De Fakkel verz. door J.P. Sprenger van Eyk XII 155), omdat v.d. W. immers zich verzette tegen de redeneering, dat God bestaat, daar wij Hem noodig hebben; daarentegen door anderen als naamlooze bestrijding afgekeurd, al was zij nog beter dan de bestrij-

ding door Wijttenbach die slechts spotte zonder kennis van zaken. Ook de eigenlijke theologie bleef hij intusschen beoefenen. Tegen de feer der toleranten, dat er ook buiten het christendom vergeving van zonden is, schreef hij Verhandeting over de vergeeflykheid der zonde Utr. 1778. In denzelfden streng conservatieven geest en eveneens tegen de neologen is zijn Beloog der ware en eeuwige godheid van den Heere J.C. tegen hedendaagsche bestrijdingen, 1794, door het Haagsch genootschap met goud bekroond. Doch meteen bewoog hij zich weder op gansch ander terrein (wat voor zijn werkkracht en breedheid pleit, maar ons thans voor oppervlakkigheid zou doen vreezen) toen hij, met zijn ambtgenoot Allemand, in opdracht van de Staten in 1771, een rapport uitbracht over De verschillende consideratiën der gecommitteerden tot het opgeven van middelen ter beteugeling des haarlemschen meers of, 1777, met denzelfden geleerde uitgaf Consideratiën over de verschillende middelen legen de toenemende verzanding van het Y. Ja, eigenaar gelijk toen zoovelen van een kabinet van naturaliën, schreef hij over zekeren steen als De ocuto mundi (in Acta phys. acad. naturae curiosorum III) en over Het natif ijzer (in Verhandd. Holl. Mij. Haarlem III, 2, 101).

De hoogleeraar was in 1751 gehuwd met Anna Diederica Thiens, die in 1794 overleed. Weduwnaar en 82 jaar oud, onderging hij nog de verschrikkingen van de ramp op 12 Jan. 1807. Hij woonde Rapenburg zuidzijde, één huis van de Knottersteeg, dus in het geheel verwoeste gedeelte; onder het puin bedolven, werd hij door zijnen zoon (die volgt) gered. Hij behoorde tot de getroffenen, die een poos van de gastvrijheid van koning Lodewijk op het Huis ten Bosch, zoo gul aangeboden, hebben genoten. Hij had meer kinderen, Jac. Thiens v.d. Wijnpersse, geneesheer en in de kracht des levens gestorven, Joh. Hulsius v.d. W. predt. achtereenvolgens te De Bildt 1787, Zierikzee 1788, Amersfoort 1794, 's Gravenhage 1795, waar hij 1810 overleed.

Schilderij door onbekende. Prent door L. Springer.

Zie: Glasius, Godgel. Ned. III 626; Loncq Hist. Schets der Utr. hoog., 192 vlg.; Album stud. L.B. 1017; Acad. Groning. 1914, 280 vlg.; Jonckbloet, Gedenkboek 304 en Boeles in de bijl. 77 vlg.; J.P. Kuenen, Gedenkboek Bat. Gen. 1-5; Siegenbeek, Gesch. Leidsche hoog., I 285, 299, II 119, toev. 216 vlg.; H.G.v.d. Sande Bakhuyzen in Leidsch Jaarb. 1911, 2 en de afbeeldd.; L. Knappert, Gesch. N.H.K. II 168; dez., De ramp v. Leiden 41, 52 en plattegrond No. 72; Bouman, Gesch. Geld. hoog. II 604; Sepp, Proeve pragm. gesch.³ 71, 201; dez., Joh. Stinstra II, 26.

L. Knappert