Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Vinke, Henricus Egbertus]

VINKE (Henricus Egbertus), geb. te Amsterdam 20 Juni 1794, overl. 27 Aug. 1862 te Utrecht. Hij was het eenig kind van Lambertus en Geertruida van Ittersum, en hij heeft later menigmaal uitgesproken, hoeveel hij aan zijne moeder vooral verschuldigd was. Op zijne vorming heeft voorts de amsterdamsche predikant Joannes Leonardus Wolterbeek grooten invloed geoefend, man van groote kennis en begaafd met het vermogen om wat hij wist in schoone taal mede te deelen; naast hem Wilhelm Broes, dien hij gaarne hoorde (zie boven s.v. Steenmeyer). Aan het Athenaeum Illustre, waar hij van 1811 tot 1813 studeerde (Album Acad. Ath. Ill. 131), volgde hij de lessen van van Swinden, Willmet, Nuys van Klinkenberg en D.J. van Lennep en ging daarna naar Utrecht, waar hij Royaards, den vader, Heringa en van Oordt vond. Vooral Heringa boeide hem, en zóózeer trachtte hij zich naar dezen leermeester te vormen, dat ‘leerling van Heringa’ te zijn geweest hem zijn leven lang een roem was. In zijne inaugureele oratie zou hij later tot hem zeggen - hem met zijne moeder te zamen noemend - ‘.. ter meum ingenium non tantum sed et animum formasti, amoremque erga Deum Jesumque Christum, paterna domo, piissimae inprimis matris institutione et exemplo excitatum, aluisti’. Ook van Heusde hoorde hij gaarne en in de genoemde oratie noemt hij hem te zamen met van Lennep. Van Heusde van zijn kant stelde hem hoog en zocht hem zelfs voor de onverdeelde beoefening der wijsbegeerte te winnen. Ja, had het van hem afgehangen, dan had men Vinke in 1818 tot hoogleeraar in de wijsbegeerte benoemd. Daarvan is toen niet gekomen. 1 Aug. 1817 deed hij, als een der eersten na de nieuwe ordening van 1816, reeds doctorandus, zijn proponentsexamen voor het Prov. kerkbestuur van Noord-Holland (men mocht toen zelf de provincie kiezen). Doctoren waren van het eerste, exegetisch, deel des examens ontslagen en Wilhelm Broes, toen voorzitter van N. Holland, achtte dat deze vrijstelling ook doctorandi gold. Maar van Slochteren, de bekende oriëntalist en als examinator gevreesd, was van een tegenovergesteld gevoelen en zoo heeft Vinke, die zich op Broes had verlaten, dat eerste gedeelte onvoorbereid afgelegd. 9 Nov. 1817 deed hij zijne intrede aan de Vuursche, 5

[p. 1025]

Nov. te voren was hij gehuwd met Petronella Sondorp. 19 Juni 1818 promoveerde hij te Utrecht op een Specimen hermeneutico-theologicum, quo vaticinationes Jesu Christi de perpessionibus suis, morte et in vitam reditu illustrantur et vindicantur. 3 April 1820 ging hij naar Jutphaas, 7 Octob. 1821 naar Alkmaar, 10 Mei 1829 naar Utrecht. Men heeft zijne homiletische gaven, geleidelijkheid en eenvoud der dispositie, logische ontwikkeling van denkbeelden, helderheid van taal geprezen, hijzelf achtte, met Heringa, algemeene vatbaarheid en hartelijken ernst de hoofdvereischten eener goede leerrede. Een negental door hem uitgegeven preeken stellen den tegenwoordigen beoefenaar van de geschiedenis der homiletiek - schaars beoefend vak - in staat na te gaan in hoeverre Vinke aan die zelfgestelde eischen heeft voldaan. Wèl verdient het vermelding, dat zijne stem, zwak en heesch, toch duidelijk en verstaanbaar was. Dat kwam door zijn natuurlijken spreektoon, door de zuivere uitspraak van woorden en lettergrepen en de juiste opening en sluiting der lippen. En hierin had hij zich vooral bekwaamd door de eindelooze oefeningen met zijn doofstommen zoon, wien hij de woorden van de lippen lezen leerde. Intusschen vond hij tijd voor studie. In de Godgel. Bijdr. van 1834, 1, 219, 393, 700 plaatste hij een Breedvoerig verslag van het eerste deel van prof. van Heusde's Initia Philosophiae platonicae. In het Archief van Kist en Royaards VI 3-40 schreef hij over De oorsprong van het voorhouden van eenige vragen aan de gemeente bij de voorbereiding tot het heilig avondmaal. In 1833 schonk het Haagsch Genootschap hem den gouden penning voor zijn antwoord op de toen ten derden male uitgeschreven prijsvraag Eene verzameling en verklaring der gezegden van Jezus betreffende zijn lijden en sterven tot vergeving der zonden en zaligheid; met nasporing der redenen, waarom hij niet meermalen en uitvoeriger daarvan gesproken heeft; benevens een betoog dat de apostelen, aan welken hij dit ter ontwikkeling had overgelaten, in dier voege aan deszelfs oogmerk beantwoord hebben, dat in de overeenstemming van het onderwijs van Jezus en de apostelen, een alleszins voldoende grond gelegen is tot onze overtuiging en vertroosting. De titel is even lang als het onderwerp hachelijk is, juist om het weinige ons over dit punt overgeleverd. ‘De poging om het bestaan van een middellijk en onmiddellijk verband, dat Vinke tusschen den dood van Jezus en de vergeving der zonden vond, aan te toonen, bevorderde de helderheid van het verkregen resultaat niet’ (Sepp).

Heringa was October 1835 zeventig jaar geworden. Rude donatus, smaakte hij het genoegen Vinke 8 Dec. 1836 als zijn opvolger te hooren oreeren De germano philosopho optimo theologo. Hij bedoelt - wel te verstaan - de wezenlijke, echte wijsgeer, zooals van Heusde en Schröder er waren, ‘modestus est et sobrius, nec pudet eum illud non liquet saepe in ore habere’ en deze wijsgeer is de beste theoloog: ‘Nam si quis alius, ille aptissimus est ad religionis nostrae placita cognoscenda, aestimanda, amplectenda, tradenda, vidicanda’. Philosophus is voor Vinke de wijze, sapientia cupidus, die geen secte of school toebehoort. Hij gaf dogmatiek, en, terwijl Heringa nog pastoraal bleef geven, homiletiek, na Heringa's dood, 1840, de gansche theologia practica, na Royaards' verscheiden nog het kerkrecht, eindelijk ook de bijbelsche theologie met ‘collocutiones’ over den Heidelberger. Voor dit laatste college gebruikte hij zijne Schetsen van leerredenen over den Heidelbergschen Catechismus, Utr. 1853 (n.i.d.h.). Doedes noemt hem bijbelsch-gereformeerd, wat dan beteekent,

[p. 1026]

dat hij zijne dogmatiek uit den bijbel put, maar daarbij den invloed ondergaat van het hervormd leerbegrip. Zoo heet dan ook zijn handboek Theologiae christianae dogmaticae ecclesiae reformatae nederlandicae compendium, Utr. 1853/54, twee dln. (n.i.d.h.). Bronnen voor de dogmatiek zijn daar de goddelijke openbaring als fons primarius en de belijdenisschriften van onze Nederlandsche hervormde kerk als secundarius. Hij heeft de bekende onderschelding dat Gods Woord in den bijbel is en leert dat de openbaring trapsgewijze voortgegaan is. Zij is vooral in het N.T. en wat zij leert moet aan de zekere beginselen der gezonde rede getoetst worden, zonder dat echter die rede, zich harer zwakheid bewust, het boven de bevatting uitgaande mag verwerpen.

Van zijne beoefening dier belijdenisschriften getuigt zijne uitgave Libri symbolici ecclesiae reformatae neerlandicae, Utr. 1846 met eene praefatio van 106 bladzijden over de geschiedenis dier geschriften. Deze arbeid, thans door dien van van Toorenenbergen, De symbolische geschriften enz. 1895, van Gooszen, De Heidelb. Catech. 1890 achterhaald, vulde toen eene leemte in de dogmatische letterkunde en heeft nog zijn waarde niet verloren. Het was Vinke, die ter Utrechtsche bibliotheek een exemplaar vond van Utenhove's vertaling van à Lasco's Confessio, voor de londensche gemeente opgesteld, en daarvan een afdruk plaatste in den Kerkelijke raadvrager en raadgever IV 229-276 (1843). Abr. Kuyper in zijn proefschrift over à Lasco 112 zeide, dat Vinke het auteurschap der Confessio ‘divinavit potius quam demonstravit’. Voorts gaf Vinke het onvoltooid gebleven Het Nieuwe Testament met ophelderende en toepasselijke aanmerkingen, in afleveringen sinds 1847 (van de zes eerste afleveringen eene tweede vermeerderde uitgave), voor huiselijk gebruik. Hij legde ten grondslag den tekst der Statenoverzetting, dien het Ned. Bijb. Gen. in 1848 had gewaagd te zuiveren. Zijne vereering voor Heringa blijkt uit zijne uitgave van diens Disputatio de codice Boreeliano, 1843 (daarover Tischendorff in praef. N.T. 7de ed.) en van zijne Opera exegetica et hermeneutica 1845 met voorrede en aanteekeningen. Men vindt hier 's mans Animadversiones de locis N.F. quorum praecipuus est usus in probandis doctrinae christianae capitibus uit de jaren 1820/22 (p. 1-271), en dan zijne (Heringa's) aanteekeningen op Keil's Elementa hermeneutices N.T. de §§ 21 en 22 (p. 275-472). In de voorrede schrijft Vinke over de exegetische methode van Heringa. ‘Dit aphoristisch exegetiseeren’, zegt Sepp, ‘dat hier en daar een plaats uitknipt, is niet geschikt om hermeneutiek te leeren. Daarvoor is het noodig iets in zijn geheel te behandelen’. Later heeft hij in Pierson's Tijdschrift voor godgeleerdheid en wijsbegeerte, 1857 I 371-379 nog een tweetal §§ gegeven uit Heringa's dictaat over de Inleiding t.d. schriften des N.T., t.w. eene over de uitg. van het N.T. (de recepta) van Elsevier, de andere over den naam Katholieke zendbrieven, welke naam volgens Heringa (èn van Gilse) beteekent ‘overeenstemmende met het algemeen christelijk geloof’.

Hij was tweemaal rector magnificus, 1839-1840 en 1854-1855. In 1840 oreerde hij bij het nederleggen van zijne waardigheid De religionis christianae in conformandis hominum animis iisque consolandis vi atque efficacitate, welke kracht hij in het bijzonder aantoonde in de personen van van Heusde, Heringa en Suerman en van hen, die over hun verlies treurden. In 1855 sprak hij bij die gelegenheid De vera fidei christianae notione

[p. 1027]

nostris praesertim temporibus memoria tenenda et in omnium animis imprimenda. Want het ééne lichaam van Christus is in veel ‘partes’ gedeeld, ‘quarum altera alteri invidet, altera alteram contemnit et respuit, altera alteram perdere, comedere, devorare studet’. Daarom moeten alle welgezinden den vrede bevorderen enz. - vrome raad niet voor het eerst en zeker niet voor 't laatst gegeven. Stellig haatte Vinke allen kerkelijken strijd en begeerde slechts, in vrede gelaten, zijn werk te mogen doen. Hij was ‘non mobilis sed tranquillus, non alacer sed sedatus, non hilaris sed adductus. Nec minus tamen acutus et perspicax, laboriosus et vero prudens et aequus, pius ac benevolus’ (Loncq.). Zijn eigenaardig standpunt, dat aan de uitersten van beide partijen even weinig behaagde, zijne bemiddelingstheologie zijn, volgens ter Haar, ook door De Genestet gehekeld in Leekedichtje XXXV en XLV. Toch wordt daar meer aan Doedes of ook aan de gron. school gedacht.

Uit zijn genoemd huwelijk met Petronella Sondorp, overl. 1 Mei 1859, waren drie zonen en drie dochters bij zijn dood in leven. Van hen was dr. G.J. Vinke predikant te Amsterdam, H.L. Vinke te Rotterdam, H.E. Vinke schilder te Amsterdam. Zijn jongere ambtgenoot ter Haar getuigde van hem: ‘Moge dan nog schitterender stralenkrans het achtbare hoofd eens geleerden kunnen omgeven, schooner en edeler naroem kan er in ons aller schatting niet zijn dan Vinke verwierf: na zóó geleefd te hebben zóó te sterven; om de regtschapenheid des karakters zóó te zijn hooggeacht gedurende het leven; zóó nuttig werkzaam te zijn gebleven tot aan de ure des doods, en met zóóveel droefheid der dankbare liefde te zijn gedragen naar het graf!’

Zie: G.J. Vinke, Leerrede .. na het overlijden enz., 1862; van Oosterzee, Toespraak aan .. H.E. Vinke, 1861 (n.i.d.h.); Loncq, Oratio de patria medicina, 1863, 38-40; Doedes in Levensber. Letterk. 1863, 339-365; ter Haar in Utr. Stud. Alman. voor 1863, 158-174; Sepp, Pragm. Gesch.³ .., 280, 383 vlg., 399 vlg., 434, 448, 456, 467, 508.

L. Knappert