Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Schultens, Hendrik Albert]

SCHULTENS (Hendrik Albert), zoon van Joannes Jacobus en Suzanna Amalia Schramm, en kleinzoon van Albert, geb. te Herborn (waar zijn vader hoogleeraar was) 25 Febr. 1749 en met hem in hetzelfde jaar naar Leiden, vertrokken, studeert aldaar op jeugdigen leeftijd in de oostersche letteren en onderneemt, even in de twintig, een studiereis naar Engeland, waar zijn naam en kundigheden hem veler hoogachting doen verwerven, in zulk een mate dat Oxford hem in 1773 tot Magister Artium verheft honoris causa - een zeldzame onderscheiding. In hetzelfde jaar roept Amsterdam hem als hoogleeraar in de oostersche talen (als opvolger van Willem Koolhaas) en huwt hij Catharina Elisabeth de Sitter, die hem, na zijn dood op 12 Aug. 1793, met drie zoons en twee dochters overleeft.

Zijn verblijf in Engeland brengt hem in aanraking met het werk en de traditie van Pococke, uit wiens nagelaten papieren hij een deel van Maidï's Arabische spreekwoorden uitgeeft: Specimen proverbiorum Meidanii ex versione pocockiana edidit H.A.S. (Londen 1773). Het boek geeft 120 (een zeer klein deel) van Maidänï's spreekwoorden met vertaling en verklaring, en is opgedragen aan Th. Hunt, die Pococke's leerstoel bekleedde. Dat Schultens bij zijn leven niet tot een complete uitgave van Maidänï gekomen is, komt niet alleen uit den hem karig toegemeten levenstijd voort, maar ook daaruit, dat zijn leidsche werkkring (sinds 1779) en eigen studierichting hem zoowel naar het Oude Testament als naar het Arabisch trekken. Als hij op zijn 45e jaar overlijdt, is de groote uitgave voor één derde persklaar. Een prospectus, in 1791 door hemzelf verbreid, werft zooveel inteekenaars, dat de uitgave verzekerd is. Hij heeft althans gezien, hoe een goede editie zou moeten zijn: arabische text en ara-

[p. 712]

bische commentaar. Maar hij wanhoopt voor zulk een publicatie aan voldoende belangstelling en kiest den middenweg: arabische text, met vertaling van selecte stukken uit den arabischen commentaar in het Latijn, met eigen toevoegsels en verklaringen uit het werk van Pococke. Het geheel wordt op 3 groote kwartijnen geraamd. Schroeder heeft wat persklaar was in het licht gezonden: één deel quarto (314 pag.), bevattende 454 spreekwoorden Leiden 1795).

Te Leiden was hij zijn vader opgevolgd in al diens functies, uitgezonderd die van rector van het Staten-college. Hij doceerde dus ook het Hebreeuwsch en de hebreeuwsche antiquiteiten; en blijkbaar met voorliefde. Een nieuwe vertaling van het boek Job, voorzien van aanteekeningen, maakte hij voor de pers gereed. Maar ook van dit werk mocht hij de verschijning niet beleven. H. Muntinghe bezorgde de uitgave (Amsterdam 1794) die in 1797 ook in het Duitsch verscheen (vertaling van K.F. Weidenbach, Leipzig).

Zelfstandige publicaties van zijn hand zijn verder niet verschenen; want ook zijn uitgave van een deel van Kalila wa Dimna verdient nauwelijks een zelfstandig werk genoemd te worden; het titelblad zelf noemt de editie in usum auditorum (Leiden 1786). Hier mag alleen vermeld worden zijn eerste textuitgave: Anthologia Sententiarum Arabicarum cum scholiis Zamachsjarii edidit vertit illustravit H.A.S. (Leiden 1772).

Schultens' roem, niet op een lang leven en groote wetenschappelijke verdiensten gegrond, schijnt ten deele uit zijn naam (Schultens was een predicaat), ten deele uit zijn persoonlijkheid verklaard te worden. Van der Palm's galmende lofspraak in de Akademische Feestrede van 1828 komt uit oprechte bewondering voort; en de volksvertegenwoordiger Jacobus Kantelaar zou allicht niet het leven van een professor in de oostersche talen beschreven hebben, wanneer niet deze mensch buiten zijn geleerdheid bijzondere gaven bezeten had. Het is evenwel niet gemakkelijk ze te beschrijven. De groote indruk dien hij gemaakt heeft, is blijkbaar gewekt door eigenschappen, die in zijn tijd bijzonder op prijs gesteld werden; hij is verlicht, gematigd, vroom, zonder sterk in de leer te zijn, een man van belezenheid, kortom: hij is een man naar den smaak van het eind der 18de eeuw.

Op het gebied van de arabische studiën zijn het niet de wijde uitzichten van zijn grootvader, die hem trekken, maar het sententieuze: de spreekwoorden van Maidänï, de spreuken van Zamakhshari, de levenswijsheid van Kalila wa Dimna. Te Leiden oreert hij als aftredend rector over de natuurlijke geaardheid der Arabieren, zoowel in de keuze als in de behandeling van zijn onderwerp beïnvloed door de fransche natuurromantiek. Van gelijk gehalte is een voordracht, te Amsterdam in besloten kring gehouden, over de bloedwraak en de zedekunde der Arabieren (afgedrukt in Drie redevoeringen, uitgegeven door C.J. Wenckebach, Leeuwarden 1845).

Een andere rede, in denzelfden bundel verschenen: Over de dichtkunst der Oosterlingen, toont Schultens in een andere eigenschap, die eveneens door tijdgenooten zoo hoog werd aangeslagen: die van smaakvol lettrë, door vrouwen nog meer dan door mannen bewonderd. Niet alleen de classieken, maar ook de jongste poëzie heeft hij gelezen, citaten uit Ho-

[p. 713]

merus en Ossian wisselen met vertalingen uit het Perzisch en Arabisch.

Ook in zijn theologische en staatkundige houding is Schultens een representant van de heerschende ideeën. De Schultensen waren van ouds met de theologen der uiterste rechterzijde op gespannen voet geweest; Hendrik Albert heeft officieel met de dogmatische godgeleerdheid geen aanraking gehad. Zijn opvattingen aangaande het boek Job toonen hem ook hier als den redelijke en gematigde: in kwesties van inleiding en textcritiek bewandelt hij den middenweg en hij huldigt den regel, dat men zijn eigen dogma's aan de bijbelsche schrijvers niet moet opdringen. Zijn onderwijs in Hebreeuwsch en Antiquiteiten wordt hoogelijk geroemd, alweer om de groote bevalligheid, die zelfs het dorre aantrekkelijk maakte. Maar zijn rechtzinnigheid, als van velen zijner tijdgenooten, was verdacht: hij was liberaal, in zoover hij ieder gaarne zijn standpunt gunde en het zijne zelfs niet op den voorgrond bracht. Dat hij bij dit alles een vroom en goed man was, wordt uitdrukkelijk door zijn nadere bekenden uitgesproken.

Schultens' eigenschappen als mensch kwamen ten volle uit tijdens zijn rectoraat (1786/7); zelden heeft een rector voor zulk een moeilijke taak gestaan. Toen bij de hevige botsing tusschen patriotten en Orangisten het volk zich tegen als patriotten bekende studenten keerde en een zeer dreigende houding aannam, was Schultens, die door beide partijen geëerbiedigd werd, de man, die het woedende volk door zijn manlijke houding wist te imponeeren en daardoor de academieburgers te redden. Dat hij zelf in den politieken twist partij gekozen heeft, wordt nergens vermeld; wel, dat zijn vijanden, blijkbaar Orangisten, uit dit zijn optreden munt tegen hem trachtten te slaan.

Schilderijen door W. Hendriks (2) en een onbekende. Prenten door R. Vinkeles en L. Springer.

Zie: M. Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool, Register i.v.; J. Kantelaar, Lofreden op H.A.S. (Amsterdam 1794); P.J. Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad III. Register i.v.

Wensinck