Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Macdonald, Etienne Jacques Joseph Alexandre]

MACDONALD (Etienne Jacques Joseph Alexandre), geb. 17 Nov. 1765 te Sedan, was de zoon van Neill Etienne Macdonald (1719-1788) en Alexandrine Genant. Zijn vader, afkomstig uit de Schotsche hooglanden, had met meer dan 20 Macdonald's zich aangesloten bij den Pretendent en was na den slag bij Culloden (bij Inverness in Schotland) in 1746 uitgeweken naar Frankrijk. Daar kreeg hij een luitenantsplaats in het Schotsche regiment van Ogilvy, doch toen dit in 1763 werd opgeheven, was hij aangewezen op een pensioen van 300 livres. Hij vestigde zich te Sedan, sloot daar, zooals de maarschalk in zijn ‘Souvenirs’ verhaalt, een ‘mariage de garnison’ d.w.z. dat hij een jong meisje huwde zonder fortuin, van wier afkomst haar zoon niets meer wist mede te deelen dan dat zij ‘une demoiselle de bonne famille’ was. Zeer gelukkig schijnt dit huwelijk niet geweest te zijn; want twee of drie jaar vóór den dood van Etienne's vader ging het ouderenpaar vrijwillig uiteen.

[p. 330]

Niettegenstaande deze minder gunstige huiselijke omstandigheden ontving de jeugdige Macdonald, door ondersteuning van een landgenoot van zijn vader, lord Thomas Nairn, eene goede opleiding te Parijs in het instituut van den ridder Pawlet, een soort academie voor jongelui uit den gegoeden stand, waar hij tot militair ingenieur zou worden opgeleid. Bij zijn eerste examen voldeed hij evenwel niet. Korten tijd daarna ging generaal Maillebois met een aantal officieren en een nieuw geworven korps naar de Republiek der Vereenigde Nederlanden, om daar tot opperbevelhebber van het Hollandsche leger te worden benoemd in den strijd tegen keizer Jozef II; door protectie werd Macdonald als luitenant bij dit legioen ingedeeld. Zoo heeft hij hier te lande zijn eersten diensttijd als officier vervuld in den Bosch, Arnhem, Nijmegen, plaatsen, die hij later meermalen zou terugzien.

Had hij gehoopt, zich spoedig in den oorlog te zullen onderscheiden, de omstandigheden waren hem daartoe niet gunstig. De vrede te Fontainebleau (8 Nov. 1785) maakte een einde aan de geschillen tusschen Jozef II en de Staten, en Macdonald keerde met eene kleine geldelijke schadeloosstelling naar Frankrijk terug. Daar trad hij weer als cadet in dienst bij het regiment van graaf Arthur Dillon.

Bij het begin der revolutie was hij luitenant; bij het uitbreken van den oorlog werd hij adjudant, eerst van gen. Beurnonville, daarna van Dumouriez, met wien hij den veldtocht in het Argonnerwoud en den slag bij Jemappes (6 Nov. 1792) medemaakte. Beurnonville, die hem had leeren kennen, reikte hem, nadat hij minister van oorlog geworden was (5 Febr. 1793), te Parijs het brevet van kolonel van het regiment van Picardië uit. In het leger teruggekeerd, werd hij nog in hetzelfde jaar door den generaal enchef Houchard tot brigade-generaal bevorderd (Aug. 1793). Ingedeeld bij de divisie-Souham, maakte hij deel uit van het Noorder-leger, hetwelk onder Pichegru in 1794 de Oostenrijksche Nederlanden heroverde en daarna den inval deed in onze Republiek. Hij was tegenwoordig bij het gevecht bij Boxtel (14 Sept.), bij de inneming van 's Hertogenbosch (9 Oct.), voerde het bevel bij den overtocht der Fransche troepen over de toegevroren Waal bij Nijmegen (vóór welke stad hem zijne benoeming tot divisie-generaal (28 Nov. 1794) bereikte) en achtervolgde het Engelsche leger, dat op de Eems terugtrok, tot in Friesland en Groningen. Hier voerde hij eenige maanden het bevel over de divisie-Souham, bij afwezigheid van haren commandant.

Toen deze in het eind van Mei 1795 was teruggekeerd, werden aan Macdonald achtereen volgens commando's opgedragen in de provinciën Utrecht, Holland en Zeeland. 5 Sept. kwam hij in Middelburg. Hier werd hij zoodanig door de Zeeuwsche koortsen aangetast, dat men voor zijn leven vreesde en hem een verlof naar Frankrijk verleend werd.

Eerst 26 Febr. 1796 kwam hij in Middelburg terug; doch toen de koortsen hem weder overvielen, deed Beurnonville, die Moreau in het opperbevel over het Noorder-leger was opgevolgd, hem in het laatst van Mei door gen. Souham aflossen ten einde hem de gelegenheid te geven tot algeheele herstelling. In de volgende maand betrok een deel van het Noorder-leger een kamp bij Gorssel. Aan Macdonald werd het bevel daarover opgedragen. Terwijl hij bezig was aldaar zijne troepen te oefenen, werd Jourdan, de commandant van het Sambre-en-Maas-leger, bij

[p. 331]

Würzburg door aartshertog Karel verslagen (3 Sept. 1796) en achter den Sieg en den Rijn teruggedrongen, waarom het noodzakelijk werd geoordeeld daarheen versterking te zenden. Het kamp bij Corssel werd opgebroken; de troepen trokken Duitschland binnen; Beurnonville verving Jourdan in het opperbevel van het Sambre- en Maas-leger en Macdonald voerde onder hem het bevel over het versterkte kamp van Dusseldorf. Tot verdere krijgsbedrijven kwam het daar evenwel niet; in April 1797 maakte de wapenstilstand van Leoben een einde aan de vijandelijkheden; doch eerst na den vrede van Campo Formio (17 Oct. 1797) kwam Macdonald (‘en novembre, je crois’ - schrijft hij zelf) in de Bataafsche republiek terug. Nog voor slechts korten tijd. Volgens besluit van het Directoire van 4 brumaire an VI (26 Oct. 1797) was het Noorder-leger en de staf daarvan ontbonden, en zouden de Fransche troepen, die in de Bataafsche republiek bleven, niet meer door een ‘général en chef’, maar door een ‘général de division’ worden aangevoerd. Daartoe werd gen. Moulin (of Moulins) bestemd. Beurnonville, die reeds in Sept. 1797 was teruggekeerd, en weder het opperbevel over het Noorderleger had aanvaard, zou tot de komst van den nieuwen bevelhebber het commando blijven waarnemen. In plaats van Moulin kwam evenwel (waarschijnlijk met het oog op den uit te voeren staatsgreep) 13 Jan. 1798 generaal Joubert in Utrecht aan. Diens komst heeft Beurnonville, naar het schijnt, niet willen afwachten; want 5 Jan. 1798 heeft hij zijn commando ad interim overgedragen aan Macdonald, die het den 15en Jan. aan den nieuwen titularis overgaf. Joubert was jonger divisie-generaal dan Macdonald, die dus niet onder hem kon blijven dienen, het bevel over de 1e divisie, hetwelk hij 't laatst gevoerd had, aan generaal Gouvion opdroeg en naar Parijs vertrok.

Eenige maanden later werd M. ter beschikking gesteld van generaal Brune, toen opperbevelhebber van het leger van Italië. Hier nam zijn schitterende krijgsmansloopbaan in alle landen van Europa een aanvang. In hetzelfde jaar nog was hij gouverneur in Rome; onder Championnet werkte hij mede aan de verovering van Napels en verving dezen in den aanvang van 1799 als opperbevelhebber in de Parthenopeïsche republiek. Genoodzaakt die republiek te ontruimen, werd hem, vóórdat hij zich met Moreau had kunnen vereenigen, door Suwarow eene beslissende nederlaag toegebracht aan de Trebia (18 en 19 Juni 1799), ten gevolge waarvan geheel Lombardije voor de Franschen verloren ging. In Frankrijk teruggekeerd, nam hij deel aan den staatsgreep van generaal Bonaparte van 18 brumaire. In Aug. 1800 werd hem het commando opgedragen van het 2e reserveleger, met hetwelk hij, onder den naam van ‘leger van Grauwbunderland’ de Oostenrijksche legers in Italië en in Duitschland van elkander gescheiden moest houden, en o.a. den merkwaardigen tocht over den Splügen volbracht.

Na den vrede van Luneville (9 Febr. 1801) werd hem de betrekking van gevolmachtigd minister bij het Deensche hof opgedragen, van welke hij na den vrede van Amiëns op zijn herhaald verzoek werd ontheven.

Bij de troonsbestijging van den Keizer ontging hem de maarschalksstaf, bij die gelegenheid aan zoovelen zijner ranggenooten toegekend, en waarop hij zelf meende, evenzoogoed als zij, aanspraak te mogen maken. Men had Napoleon wantrouwen tegen hem ingeboezemd met de mededeeling, dat hij betrokken was in de samenzwering, waarvan

[p. 332]

Moreau en Pichegru werden beschuldigd. Tot 1809 bleef die toestand van ongenade voortduren, gedurende welken tijd Macdonald zich op zijn landgoed te Courcelles terugtrok.

Bij de hernieuwing van den oorlog met Oostenrijk werd hij uit zijn rust opgeroepen door een bevel, zich naar Italië te begeven, waar hij nieuwe orders zou ontvangen van den Onderkoning (Eugène de Beauharnais). De slag bij Wagram, waar hij den hoofdaanval leidde, bracht hem de hoogste onderscheidingen: maarschalk des rijks, grootadelaar van het legioen van eer, hertog van Tarente. In 1810 is de nieuwe maarschalk in Spanje; in 1812 is hij bij den tocht naar Rusland aanvoerder van het 10e legerkorps; bij den veldtocht in Duitschland in 1813 heeft hij het 11e legerkorps onder zijne bevelen; bij Lützen (2 Mei) en bij Bautzen (20 Mei) helpt hij de overwinning bevechten; in den slag aan de Katzbach (26 Aug.) wordt hem door Blücher een nederlaag toegebracht; in den slag bij Leipzig (16-18 Oct.) ontkomt hij den dood of gevangenschap, door met levensgevaar zich op een noodbrug van enkele boomen over den Elster te wagen, bij welke gelegenheid hij te water raakt en met moeite gered wordt; bij Hanau (30 en 31 Oct.) moet hij zich met de overblijfsels van het Groote leger door de Beieren heenslaan.

1 Nov. gelastte Napoleon uit Höchst (halfweg Frankfort - Mainz), dat M. zijn commando over het 11e legerkorps zou overgeven aan generaal Charpentier, zich onmiddellijk naar Keulen zou begeven, om met de hem aangewezen troepen de bewaking van de Rijngrens op zich te nemen van den Moezel tot Zwolle. Het zou de derde en laatste maal zijn, dat de maarschalk ons grondgebied zou betreden. Den 27en Nov. was hij in Nijmegen, waar hem ruim 18 jaren geleden zijn aanstelling tot divisie-generaal bereikte. Den volgenden dag was hij in Arnhem en kon hij zich overtuigen, dat de bezetting niet in staat zou zijn, zich (zooals twee dagen later bleek) tegen de aanrukkende Pruisen te verdedigen. Tot den 4en Dec. is zijn hoofdkwartier te Nijmegen gebleven; toen verplaatste hij het naar Kleef, waar 18 of 19 Dec. het overschot van Molitor's divisie (± 1500 man) zich bij hem aansloot. Ten einde het gevaar te ontloopen, door het voortrukken van de Geallieerden in België en Frankrijk, van de hoofdmacht van Napoleon's leger, die in het noorden van Frankrijk stond, afgesneden te worden, begon Macdonald 5 Jan. zijn terugtocht. Na eene genoegzame bezetting in Grave, Venlo en Maastricht te hebben achtergelaten, trok hij langs de Maas, vereenigde den 18en bij Luik al wat hij aan mobiele troepen had overgehouden, en marcheerde hij (met ± 8 à 10.000 man) over Hoei, Namen, Givet en Mezières naar Chàlons, waar hij zich 1 Febr. onder de rechtstreeksche bevelen van den Keizer kon stellen.

Hier heeft hij nog kunnen medewerken aan de laatste energieke, hoewel vergeefsche krachtsinspanning van den genialen veldheer. Het was zijn laatste veldtocht. Ook hij behoorde tot de hooggeplaatste militairen, die den oorlog moede waren. Te Fontainebleau verklaarde hij, evenals Ney, Lefebvre, Moncey en Oudinot, aan den Keizer, dat hij er genoeg van had. Na den troonsafstand van Napoleon ging hij over in dienst van Lodewijk XVIII, dien hij bij 's Keizers terugkomst van Elba tot aan de grenzen van België begeleidde. Een hem tijdens de 100 dagen aangeboden commando nam hij niet aan.

Na de terugkomst van Lodewijk XVIII werd

[p. 333]

hem de pijnlijke taak opgedragen, om het keizerlijke leger, hetwelk achter de Loire was teruggetrokken, te ontbinden; een opdracht, die hij met grooten tact volbracht, en waarbij hij de gevoeligheid zijner vorige wapenbroeders zooveel mogelijk wist te sparen. Aan eerbewijzen heeft het hem ook in dit laatste gedeelte van zijn loopbaan niet ontbroken. Hij werd groot-kanselier van het legioen van eer, majoor-generaal van de Koninklijke garde, minister van staat, lid van den bijzonderen raad van den Koning, commandeur van de koninklijke en militaire orde van St.-Louis, gouverneur van de 21e militaire divisie; hij genoot jaarlijks 304 duizend francs, met geheel vrije woning op staatskosten. Na den val van Karel X trok hij zich uit het openbaar leven terug en bewoonde hij zijn slot Courcelles, waar hij 7 Febr. 1840 overleed.

Macdonald kan niet onder de groote, ook niet onder de gelukkige veldheeren gerangschikt worden; doch al zijne beoordeelaars doen recht aan de woorden, die hij in zijn ‘Souvenirs’ voor zijn zoon neerschreef: ‘Ma conscience dans cette longue vie, si agitée ne me reproche rien, parce que j'étais toujours conduit par trois guides sùrs: l'honneur, la fidélité, le désintéressement et je me flatte qu'ils seront aussi les vòtres’. Zelfs Karl Bleibtreu roemt in hem ‘ein ehrenwerther Charakter’.

Zie over hem: Souvenirs du maréehal Macdonald avec une introduction par M. Camille Rousset (Paris 1892); Fastes de la légion d'honneur par M.M. Lievijns, Verdot et Bégat (Parijs 1842). II, 478; voorts alle werken over de veldtochten, waaraan hij heeft deelgenomen; H.T. Colenbrander, R.G.P. I, 591; II, 333, III. 575, 591; V, 178; VI^I naamregister, VI^III, 1784, VII, naamregister; dezelfde, Gedenkschriften van Anton Reinhard Falck, 709; Reaistres de la correspondance militaire de l'adjudant-général Dardenne 1793-1798 (6 registers in handschrift, R.A.); Historisch Gédenkboek 1813 (Haarlem 1912/13), naamregister. Karl Bleibtreu, Napoleon I (Dresden u. Leipzig 1889), 85, 86.

Koolemans Beijnen