Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Reinwardt, Caspar Georg Carl]

REINWARDT (Caspar Georg Carl), geb. 3 Juni 1773 te Lüttringhausen (Pruisen), overl. 6 Maart 1854 te Leiden, was de zoon van Johann Georg R. en Catharina Goldenberg. Als apothekersleerling in 1787 naar Amsterdam gekomen, waar zijn oudste broeder, Johann Christoph Matthias R., reeds in een apotheek werkzaam was en zich op scheikundige onderzoekingen toelegde, kwam Caspar hier spoedig in aanraking met de hoogleeraren aan het toenmalig Athenaeum illustre, en vooral met G. Vrolik, den botanicus. Daardoor werd Caspar vooral in de richting der plantkunde geleid, al bleef hij daarnaast de andere natuurkundige wetenschappen beoefenen. Terwijl hij op het punt stond, zich voor de voltooiing van zijn medische studiën naar de Göttingsche Georgia Augusta te begeven, werd hij, vooral door de krachtige aanbeveling, die Vrolik hem meegaf, door de Harderwijksche Hoogeschool tot Hoogleeraar beroepen, als opvolger van den overleden botanicus Schacht (11 Juni 1800). Voordat hij dit ambt aanvaardde, schonk de Harderwijksche Senaat hem, den 27-jarige, het doctoraat in de geneeskunde en de natuurlijke wijsbegeerte honoris causa. In zijn Oratio de ardore quo historiae naturalis et imprimis botanices cultores in sua studia feruntur (Harderwijk 1801) gaf bij een zeer welsprekend getuigenis van zijn liefde voor zijn wetenschap. In Harderwijk bleef hij zeven jaar, gedurende welke hij zijn hoogleeraarsambt op verdienstelijke wijze bekleedde, totdat koning Lodewijk hem, na zijn bezoek aan de Harderwijksche Hoogeschool, aanzocht voor de betrekking van Directeur van een aan te leggen plantentuin met diergaarde en natuurhistorisch museum (1808). Hoewel zeer tegen zijn zin, moest Reinwardt wel aan dezen koninklijken wensch voldoen; eerst te Soestdijk, daarna te Haarlem en ten slotte te Amsterdam beheerde hij gedurende twee jaar de vorstelijke dierenverzameling en plantentuin. Kort voor koning Lodewijks vertrek

[p. 1136]

werd R. benoemd tot buitengewoon hoogleeraar in de scheikunde en de artsenijbereidkunde, tevens gewoon hoogleeraar in de natuurlijke historie te Amsterdam, welke ambten hij 5 Nov. 1810 aanvaard de met een redevoering De Chemiae et Historiae naturalis studiis recte instituendis (Amst. 1810). In deze jaren toonde Reinwardt een buitengewone werkkracht te bezitten: zijn lidmaatschap van het ‘Instituut’ (de tegenwoordige Koninklijke Academie) was voor hem geen sinecure; verschillende adviezen werden aan hem gevraagd, vooral op landbouwkundig gebied, zoowel door Napoleons regeering, als later onder Willem I Voorts richtte hij op een Tijdschrift voor Natuurkundige Wetenschappen en Kunsten, dat echter niet lang bestaan bleef, en gaf hij uit: Trommsdorffs Leerboek der Scheikunde (Amst. 1815 2dln.), en behoorde hij tot de werkzaamste leden van de Holl. Mij. van Wetenschappen, Teylers Tweede Genootschap, e.a.

Lang zou echter zijn werkzaamheid als hoogleeraar te Amsterdam niet duren: het herstel van onze onafhankelijkheid en de teruggave van onze Oost-Indische Koloniën door de Engelschen werden de oorsprong van een krachtig koloniaal leven. Het driemanschap Elout (zie I kol. 805), v.d. Capellen (zie I kol. 569) en Buyskes (zie I kol. 527), belast met de taak de koloniën van de Engelschen over te nemen, zou vergezeld worden door een deskundige, die met den titel ‘Directeur tot de zake van landbouw, kunsten en wetenschappen’ hun zou terzijde staan en zou ‘dienen van consideratiën en advies over alle poincten en questiën over welke zij goed zullen vinden hem te raadplegen’. Na daartoe door den Algemeenen Secretaris van Staat, A.R. Falck, aangezocht te zijn, werd Reinwardt 15 Jan. 1815 als zoodanig benoemd, en inderdaad was hij, man van grooten werklust en van bijzondere veelzijdigheid, wel de geleerde die de meeste geschiktheid voor dit nieuwe ambt bezat. Voorloopig werd de duur van Reinwardts zending bepaald op twee jaar, eventueel met twee jaar te verlengen. Reinwardt kreeg een salaris van ƒ 24.000, vrijen overtocht en ƒ 7000 voor uitrusting. 29 Oct. 1815 vertrok het eskader, dat de Commissarissen-Generaal en Reinwardt zou overbrengen, van Texel. Aan Reinwardt waren toegevoegd de teekenaar A.J. Bik en de Harderwijksche hortulanus W. Kent; later in Indië nog de teekenaars J.Th. Bik en A. Payen. De aankomst te Batavia viel op 27 April 1816.

Reinwardt was er de man niet naar, te wachten tot de Commissarissen-Generaal hem om ‘consideratiën en advies’ vroegen; uit eigen beweging gaf hij aan de Hooge Regeering een aantal plannen ter overweging op alle hem toevertrouwde gebieden; wel een der eerste en in de gevolgen het meest vèrstrekkende voorstel was dat, hetwelk hij 15 April 1817 tot het besturend driemanschap richtte: een kruidtuin te doen aanleggen, waarin verschillende gewassen konden aangekweekt worden en landbouwkundige proeven konden worden gedaan. De datum 18 Mei 1817, de dag waarop met de uitvoering van dit plan een aanvang werd gemaakt, werd de geboortedag van de later wereldberoemd geworden inrichting ‘'s Lands Plantentuin’. Zoolang Reinwardt in Indië bleef, berustte bij hem het hoogste beheer van den Plantentuin; hij was echter uit den aard van zijn werkkring heel weinig te Buitenzorg, zoodat de benoemde hortulanus James Hooper dan ook de dagelijksche leiding in handen had. Na zijn vertrek werd hij als zoodanig opgevolgd door C.L. Blume.

Behalve op de stichting van 's Lands Planten-

[p. 1137]

tuin had Reinwardts organiseerende werkzaamheid betrekking op tal van andere stichtingen in Indië; op allerlei gebied heeft hij adviezen gegeven, voornamelijk ten opzichte van landbouw en nijverheid, maar ook van de inrichting van het onderwijs, zoowel het gewone als het militaire, verder van den geneeskundigen dienst, de uitoefening der medische praktijk, de regeling der vaccinatie enz. Veelzijdig was zijn arbeid in Indië zeker.

En tusschen de bedrijven door was Reinwardt veel op reis. In het begin van zijn verblijf in Indië maakte hij kleine tochten in de omgeving van Buitenzorg, waarbij Kent hem altijd vergezelde en voor den Plantentuin verzamelingen bijeenbracht. Maar niet alleen de flora der bezochte streken wekte Reinwardts aandacht; zijn veelomvattende geest hield zich bezig met het onderzoeken en verzamelen van natuurvoorwerpen in den ruimsten zin van het woord; een in Juli 1817 aangevangen reis der Commissarissen-Generaal v.d. Capellen en Elout, door Reinwardt meegemaakt, welke reis zich over bijna geheel Java, van Tjeribon tot Besoeki, uitstrekte, stelde hem in staat voortdurend te verzamelen, van alles, wat zijn aandacht trok, preparaten te maken, skeletten en huiden te bewaren en een groote collectie insecten bijeen te brengen. Alle op deze tochten ten behoeve der wetenschap gemaakte verzamelingen werden, met nog een belangrijke hoeveelheid schelpen en koraalgewassen uit de Molukken enz., verzonden om na aankomst in het vaderland aan verschillende musea te worden rondgedeeld. Drie belangrijke verzamelingen, de resultaten van twee jaren arbeid, van onvermoeid reizen en trekken, werden op zee vernietigd; de drie schepen werden door hevige stormen overvallen en verongelukten. Maar al deze tegenslagen werkten op Reinwardt als een krachtige prikkel; in den loop van 1819 ondernam hij nog groote tochten naar de Preangerbergen Salak en Gedeh, waar hem in 't bijzonder de uitgestrektheid van het nog te bewerken gebied opviel.

Intusschen was Reinwardts tijd, bestemd voor zijn verblijf in Indië, verstreken, doch hij wilde geen onvoltooid werk achterlaten. Door medewerking van den ruimdenkenden G.-G.v.d. Capellen verkreeg hij verlenging van zijn opdracht en werd hem in Juli 1820 toegestaan tot het einde van 1821 in Indië te blijven, om dan in September 1822 het ambt van hoogleeraar te Leiden te aanvaarden, een waardigheid, waartoe hij reeds in 1819, na den dood van den grooten S.J. Brugmans (I kol. 487) geroepen was, en ondertusschen in dezen tijd een reis naar Timor, de Molukken en Noord-Celebes te maken. Van deze reis, die belangrijke resultaten opleverde, kwam hij Maart 1822 te Buitenzorg terug, om 24 Juni d.a.v. naar het vaderland scheep te gaan. Op 22 Mei 1823 aanvaardde hij het leidsche professoraat met een Oratio de augmentis quae historiae naturali ex Indiae investigatione accesserunt (L.B. 1823). Kort na zijn terugkeer te Leiden huwde hij met de weduwe Calkoen, geboren van Ysseldijk. Bij de overdracht van het rectoraat der Universiteit in 1833 hield hij een Oratio de geologiae ortu et progressu. (L.B. 1833). Eerst in 1845 trad hij af als hoogleeraar. Langzaam ging zijn gezondbeid achteruit, totdat hij 6 Maart 1854 overleed.

Het is niet te ontkennen, dat het verder verloop van Reinwardts wetenschappelijk leven, na zijn terugkeer uit Indië, over het algemeen teleurstelling gewekt heeft, en gedeeltelijk terecht. Getuige zijn redevoeringen, beschikte hij over een vloeienden en welgevormden stijl, maar des ondanks heeft hij zich nooit de moeite gegeven, zijn talrijke in Indië

[p. 1138]

opgedane ervaringen tot een boek te verwerken en niet meer gepubliceerd dan een klein getal wetenschappelijke verhandelingen, terwijl toch in zijn nalatenschap een belangrijk dagboek van zijn laatste reis gevonden werd, kort na zijn overlijden door het Kon. Inst. v. Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-Indië uitgegeven: Reis naar het oostelijk gedeelte van den Indischen Archipel in het jaar 1821, bezorgd door zijn leerling en ambtgenoot W.H. de Vriese (Amst. 1858). Hierin vinden we behalve een uitvoerige levensbeschrijving door de Vriese, nog afgedrukt een door Reinwardt gehouden voordracht: Over de natuurlijke vruchtbaarheid der Oost-Indische eilanden, en bijzonder van Java, en over de waarschijnlijke oorzaken daarvan, en voorts o.a. opgaven van al wat door hem ten behoeve der musea naar het vaderland verzonden is. Bovendien heeft de Vriese gezorgd voor een eenigszins samenhangende uitgave van Reinwardts plantenverzamelingen, een grootsch opgezet, maar onvoltooid gebleven werk: Plantae Indiae Batavae Orientalis, quas in itinere per insulas archipelagi indici Javam, Amboinam, Celebem, Ternatem aliasque annis 1815-21 exploravit C.G.C.R. (L.B. 1856), gewoonlijk als Plantae Reinwardtianae bekend. De Vriese ontving bij de bewerking hulp van Miquel, Weddell, Buse en v.d. Sande Lacoste, terwijl behalve mossen en levermossen, slechts een veertiental phanerogamenfamilies verschenen zijn. In de Bibl. der Mij. v. Gen. (Univ.-Bibl. Amsterdam) bevinden zich 2 dln. Dictata ad chemiam. Zijn album amicorum is aanwezig in de Bibl. der Rijks-Univ. te Leiden.

Portret bij Sirks t.a.p. tegenover p. 87.

Zie: J. Geel in Levensberigten Letterk. 1854, 87-93; W.H. de Vriese, Reinwardts leven en werken (in Reis naar het.... enz. p. 1-98); W. Vrolik in Versl. en Med. K.A.W. Amsterdam afd. Wis- en Natuurk. II (1854) 214-231; M.J. Sirks, Indisch natuuronderzoek (Amst. 1915) 86-97.

Sirks