Het schilder-boeck

Het leven van Ian en Hubrecht van Eyck, ghebroeders, en Schilders van Maeseyck.

Door verscheyden naem-weerdige doorluchtige Mannen, die uytmuntich zijn gheweest in loflijcke deughtsaem oeffeninghen, en gheleertheyt, en is ons goetaerdich soet Neder-landt, van oudts tijts aen tot nu toe, niet gheheel ontciert gheweest van edel blinckende gerucht. De seghe-palmen, en wapen-rooven, door onsen ouden Edeldom, seer wijt en breedt, met dapper coenheyt ghehaelt, en vercreghen, voorby gaende: oock den hooghen roem die wy hebben, dat uyt onsen reuckighen Cruydt-hof, is met blinckende vloghelen om hoogh ghesteghen den Phoenix in gheleertheyt, Desiderius Erasmus Roterdamus, in dees leste Eeuwen wesende den Vader der oude edel sprake des Landtschaps Latio. Heeft den milden Hemel, met een vriendlijck gheneyght toevloeyen in der Natuere ons deelachtich gemaeckt, de hooghste eere in de Schilder-const: want dat de vernuftighe Griecken, Romeynen, noch ander volcken noyt (hoe seer soeckende) ghejont is gheweest te vinden, dat heeft te voorschijn gebracht, den vermaerden Kempschen Neder-lander, Ioannes van Eyck, welcken is gheboren gheweest tot Maeseyck, op de heerlijcke Riviere de Mase, de welcke om dese eere, te wedden heeft tegen Arnus, Padus, en den moedigen Tyber: om dat aen haren Oever is sulck licht ontstaen, en so claer blinckende, datter het Const-lievende Italien al verbaest heeft moeten nae omsien, en haer Pictura daer nae henen schicken, om in Vlaender nieuw borsten te suyghen. Ioannes van Eyck is van in zijn jeught geweest seer verstandigh, en van seer snellen edelen geest, tot de Teycken-const natuerlijck genegen wesende, is gheworden een Discipel van Hubertus zijnen broeder, die een goet deel Iaren ouder is gheweest als hy. Desen Hubertus was een seer constigh Schilder: maer by wien hy gheleert heeft, en weet men niet. Het is te achten, dat in soo vroeghen tijt, daer in dien rouwen oft eensamen hoeck landts, weynich Schilders oft eenich goet voorbeeldt van Schilderije most wesen: want by datmen gissen can, most Hubertus wel geboren wesen, ontrent Anno 1366. en Ioannes etlijcke Iaren daer nae: doch hoe het zy, of hun Vader self een Schilder was, oft niet, het schijnt dat hun huys gheheel met den Constigen Schilder-gheest is bestort, en overgoten gheweest, dewijle dat oock hun suster Margriete van Eyck is vermaert, dat sy met grooter Const het schilderen gheoeffent heeft, en als een gheestighe Minerva (schouwende Hymen en Lucina) in Maeghdlijcken staet tot den eyndt haers levens ghebleven is. Het is openbaer, dat in ons Nederlant de Schilder-const moet uyt Italien gecomen zijn, te weten, met Lijm en Ey-verwe te wercken: want dees maniere begon eerst in Italien tot Florencen, A^o. 1250. Also wy in't leven van Ian Cimabue hebben verhaelt. Dese ghebroeders, te weten, Ian en Hubert van Eyck, hebben veel wercken ghedaen, met lijm, en Ey-verwe, ghelijckmen van geen ander manier en wiste, behoudens datmen in Italien op't nat wrocht. En om dat de Stadt van Brugghe in Vlaender voormaels van grooten rijckdom overvloeyde, door den grooten Coophandel, die daer van verscheyden Natien

ghedreven worde, meer als in eenighe Stadt van dit gantsche Nederlandt: en om dat de Const geern by den rijckdom is, om aldaer met rijcklijcken loon onderhouden te worden, is Ioannes comen woonen in de voornoemde Stadt Brugghe, daer alderley Cooplieden overvloedich waren. Hier heeft hy veel wercken ghedaen op hout, met lijm en Ey, en is seer vermaert om zijn groote Const in verscheyden Landen gheweest, daer zijn wercken ghebrocht zijn gheworden. Hy was (soo eenighe meenen) oock een wijs gheleert Man, seer versierlijck, en vindigh in verscheyden dinghen der Consten, veelderley aert van verwen ondersoeckende, hem oeffenende te deser oorsaeck in Alchemie, en Distillatien. Hy dede so veel, dat hy te wege bracht, zijn Ey oft lijm-verwe te vernissen, met eenigh vernis gemaeckt met eenighe Olyen, dat welcke den volcke seer wel beviel, om dat het werck so een schoon blinckende glans hadde. Na dit secreet hadden in Italien vele vergheefs ghesocht: want sy de rechte maniere niet en vonden. Het is eens gebeurt, dat Ioannes hadde gemaeckt een Tafel, daer hy grooten tijdt, vlijt en arbeydt in hadde gebruyckt (ghelijck hy altijts met groote netticheyt en suyverheyt zijn dingen dede. Dese Tafel op ghedaen wesende, heeftse nae zijn nieuw inventie, en ghelijck hy nu ghewoon was, vernist, en steldese te drooghen in de Sonne, maer of de penneelen niet wel ghevoeght en ghelijmt en waren, oft de hitte der Sonnen te gheweldich, de Tafel is in de vergaderingen gheborsten, en van een geweken. Ioannes was seer t'onvreden, dat zijnen arbeydt door de Sonne so verloren, en te nieten was, en nam voor hem te maken, dat sulcke schade door de Sonne hem niet meer en soude overcomen: des hy d'Eyverwe en t'vernissen vyant wordende, eyndlijck gingh ondersoecken en overlegghen om eenich vernis te maken, dat in huys en uyt de Sonne drooghen mocht. Doe hy nu veel Olyen, en ander dinghen in der natuere hadde vast ondersocht, vondt hy de Lijnsaet en Noot-oly de droogenste van allen te wesen: dese dan siedende met eenighe ander stoffen die hy daer by dede, maeckt den besten vernis vander Weerelt. En also sulcke werckende wacker gheesten, verder en verder soeckende, nae volcomenheyt trachten, bevont'hy met veel ondersoeckens, dat de verwe gemengelt met sulcke Olyen haer seer wel liet temperen, en wel hardt drooghde, en drooge wesende, het water wel verdraghen mocht, dat d'Oly oock de verwen veel levender maeckten, en van selfs een blinckentheyt deden hebben, sonder datmense verniste. En t'gene dat hem noch meer verwonderde en behaeghde, was dat hy bevondt, dat haer de verwe beter aldus met de Oly liet verdrijven en verwercken, dan met de vochticheyt van Ey oft lijm, en niet en hoefde so ghetrocken te zijn gedaen. Van deser vondt was Ioannes hooghlijck verblijdt, gelijck hy met groote oorsaeck wel mocht: want hier is gheboren een nieuw gheslacht, en gedaente van wercken, tot groot verwonderen van velen, ooc in verre Landen, daer Fame al basuynende snellijck henen is gaen vlieghen, datmen van by den Ciclopen en den eeuwich brandenden bergh Etna is gecomen, om sulcken uytnemenden vondt te sien, als volghen sal. Dese edel inventie behoefde noch onse Const, om de Natuere in gedaenten nader comen, oft ghelijcker te worden. Hadden d'oude Griecken Apelles, Zeuxis, en ander, hier levende op t'slach ghecomen, en dese nieuw maniere ghesien, sy en hadden wis niet min verwondert gheweest, dan den strijdtbaren Achilles, oft ander strijdt-helden van den ouden tijt en souden, datse nu quamen te hooren in den krijgh het fel

donderende geschut, dat den Alchimist Bartholdus Schwartz, Monick in Denemarck, vondt A^o. 1354. Oft misschien niet minder als d'oude Schrijvers en souden, siende die seer nutte Const van Boeck-drucken, daer Haerlem met ghenoech bescheyt haer vermeet den roem van d'eerste vindinghe te hebben. Den tijdt wanneer Ioannes d'Olyverwe ghevonden heeft, is gheweest by al dat ick vinden en overlegghen can, A^o. 1410. Daer Vasari oft zijnen Drucker in mist, die dese vindinghe een hondert Iaer jongher beschrijft te wesen. Hier heb ick verscheyden redenen toe, en weet oock dat Ioannes soo langhe niet en leefde, op veel Iaren nae, als Vasari den tijt stelt, hoe wel Ioannes, niet jongh gestorven is, als eenigen Schrijver meent. Nu dit om de cortheyt overgheslaghen, dese twee ghebroeders hebben desen nieuwen vondt nouw en stil verborghen gehouden, en veel fraey stucken t'samen, en verscheyden van den anderen, oft alleen ghedaen: maer Ioannes, hoewel hy de jonghste was, is den broeder te boven ghegaen in de Const. Het meeste en treflijckste werck dat sy ghedaen hebben, is gheweest te Ghent, de Tafel in S.Ians Kercke, welcke Tafel hun is geweest doen maken van den 31^en. Graef van Vlaender, PhilipsGa naar voetnoot*van Charlois, sone van Hertogh Ian van Digion, wiens conterfeytsel daer in de deuren comt, en sit te Peerde. Eenige meenen, dat Hubertus dese Tafel eerstmael alleen hadde begonnen, en datse Ioannes daer nae voldaen heeft: dan ick houde dat syse t'samen aenghevanghen hebben: maer datter Hubertus over gestorven is, A^o. 1426. Want hy oock te Ghent is begraven geworden, in de selve Kerck, wiens Epitaphie oft Graf-schrift volgen sal. De binnenste Tafel van dit werck is uyt der Openbaringe Ioannis, daer het Lam van den Ouderlingen aen wort gebeden, daer overvloedich veel werck in is, en uytnemende netticheyt, ghelijck in het gantsche werck oock is. Boven de Tafel comt een Marie beeldt, die van Vader en Sone wort gecroont, daer Christus in de handt heeft een Cruys geschildert, als een doorschijnende Cristael, gheciert met gulden knoopen, en ander cieraten, met ghesteenten: en is so gedaen, dat gheoordeelt is geweest van eenige Schilders, dat desen staf oft cruys wel een Maent tijts alleen soude costen te schilderen. Ontrent dese Mary-beeldt zijn Engelkens, die Musijcke singen, soo constich en wel gedaen, datmen aen hun actien licht mercken can, wie den boven-sangh, hoogh contre, tenor, en bassus singt. Boven in de rechter deure is eenen Adam en Eva, daer men siet in den Adam een seker verschricken voor t' breken des gebots, schijnende te grouwelen, also hem van zijn nieuw Bruydt wort gheboden, niet (als de Schilders ghemeenlijck schilderen) den Appel, maer een versche Vijghe, waer by eenighe geleertheyt blijckt geweest te hebben in Ioannes: want Augustinus, en sommige Geleerden achten, dat het wel mocht een Vijge wesen, die Eva haren Man gaf, dewijl Moyses de vrucht niet en onderscheyt, want sy hen met geen Appel-bladen, maer met Vijgen-bladen (stracx met datse, gesondicht hebbende, hun naecktheyt kenden) bedeckten. In d'ander deure is (soo ick wel meen) een S. Sicilie. Voort heeft de binnen Tafel twee vleugelen, oft dobbel deuren, waer van de twee deelen naest het middel parck (dunckt my) zijn beelden, die met de Historie, die binnen is, overeencomen. In d'ander deuren comen te Peerde, den Graef van Vlaender, als geseyt is: oock de twee Schilders, Hubertus en Ioannes. Hubertus sit op de rechter sijde van den broeder, om zijn ouderdom wille, schijnende vast oudt te wesen by zijn broeder: hy heeft op t'hooft een

vreemde mutse, vooren met een omgeslagen opslach van costlijck bont: Ioannes heeft op een seer versierlijcke mutse, schier als eenen tulbant achter afhangende, hebbende op eenen swarten Tabbaert een root Pater noster, met een Medaillie. Maer om in een summa dit werck te verhalen, het is van Teycken-const, Actituden, gheesticheyt, van Inventie, suyverheyt, en netticheyt uytnemende, en verwonderlijck, nae sulcken tijt te rekenen: de lakenen zijn ghenoech nae den aert der ployen, op de maniere van Albertus Durerus, en de coleuren, blaeuwen, roon, en purpuren, die zijn onsterflijck, en alles so schoon, datse noch versch gedaen schijnen, en alle ander schilderije overtreffen. Desen constighen Schilder heeft gheweest van grooter aendacht, en heeft schijnen den vermaerden schrijver Plinium te willen van onwaerheyt overtuyghen, met dit zijn werck, dewijl hy schrijft, dat de Schilders, makende een hondert, oft cleen ghetal van tronien, altijts oft ghemeenlijck maken eenighe die gelijcken, niet connende achterhalen de Natuere, daer men van duysent nouwe twee en vint die gheheel ghelijck zijn: want in dit werck comen ontrent 330. geheel tronien, daer niet een d'ander gelijck en is. In welcke tronien men verscheyden affecten siet, als eenen Godlijcken ernst, en liefde, oft devotie: oock die van de Marie-beelde, welcx mondt schijnt eenighe woorden, diese uyt eenen Boeck leest, te lossen en uyt te spreken. In't Landtschap zijn veel uytlantsche vreemde Boomen: de cruydekens, diemen onderkennen can, en grassekens in de gronden, zijn uytnemende aerdich en net: oock de hayrkens in de beelden, in de Peerdt-sterren en manen, soudemen schier moghen tellen, en soo dunne en aerdich gedaen, dat het alle Constenaers verwondert, jae t'gantsche werck maecktse verbaest, en versuft in't aensien. Veel groote Princen, Keysers en Coningen, hebbent oock met groot behagen aengesien. Den Coningh Philips 36e. Graef van Vlaender, om de stadt van Ghent van dit Iuweel niet te berooven, seer begeerich daer nae wesende, heeftet laten copieren door Michiel Coxcie, Schilder van Mechelen, die dat seer uytnemende nae ghedaen heeft. En also in dees Landen so schoonen blaeuw niet te becomen was, wort door begheerte des Conings dat van Venetien ghesonden door Titiaen, t'welck was een Asuyr, datmen acht natuerlijck te wesen, en ghevonden wort in eenighe geberghten van Hongerien, dat welcke voortijts beter te crijghen was, aleer den Turck dat landt in hadde genomen: dat weynich Asuyr, dat alleen was tot den mantel der Mary-beeldt, coste 32. Ducaten. Coxcie heeft eenige dinghen op zijn maniere wat verandert, als onder ander de S. Sicilie, die wat oncierlijc te seer van achter sit. Dese geconterfeytte Tafel werdt na Spaengien gesonden. De principael Tafel hadde eenen voet, daer sy op stondt, desen was gheschildert van lijm, oft Ey-verwe, en daer in was een Helle ghemaeckt, daer de helsche knien, oft die onder d'aerde zijn, hun knien buyghen voor den naem Iesu, oft het Lam: maer alsoo men dat liet suyveren oft wasschen, is het door onverstandighe Schilders uytgewischt en verdorven gheworden. Dese twee ghebroeders, ghelijck sy gheschildert rijden in geselschap van den Graef Philips, die oock Hertogh van Borgognen was, waren by hem seer lief en weert, en in grooter eeren, bysonder Ioannes: welcken men acht, om de uytnementheyt zijner Const, en om zijn treffelijck groot verstandt, is heymelijck Raedt van hem geweest, en den selven Grave hadde hem altijt geern in zijn geselschap, gelijck den grooten Alexander oock den uytnemenden Apelles geern

hadde. Dese verhaelde Tafel, oft dit uytnemende werck, worde niet ghesien, oft open ghedaen, dan voor eenighe groote Heeren, oft soo yemandt, die den Sluyter goede vereeringhe dede. Oock somtijden op eenighe groote heylighe daghen. Alwaer dan soo grooten ghedrangh was, datmer qualijck mocht by comen: want de Capelle daer dit te sien was, den heelen dagh vol was van alderley volck. Hier saghmen Schilders, jongh en oudt, en alle Const-beminders ontrent swermen, even gelijckmen des Somers den Byen, en Vliegen, nae de soeticheyt siet om den Vijgh, oft Razijn-korven hangen, en schermen. In de selve Capelle, gheheeten van den Adam en Eva, in S. Ians Kerck, tegen over het werck, plagh te hanghen een Lof-ghedicht, oft Ode, ghedaen van Lucas d'Heere, Schilder van Ghent, welck ick hier hebbe willen by voegen: doch een weynich verandert, en op Alexandrijnsche mate ghestelt.

Nae dat Ioannes de Tafel te Gent voldaen hadde, heeft hy weder zijn wooninghe ghehouden te Brugghe, alwaer oock van zijn gheleerde constighe handt is een Tafel gebleven, tot een heerlijcke gedachtnisse. Veel meer wercken heeft hy ghedaen, die door den Cooplieden verre vervoert zijn geworden, en over al van den Constenaers met veel verwonderen aenghesien, grootlijcx gheprickelt wesende met een deughtsame ghedaente van nijdicheyt, oft lust van navolginge, niet wetende hoe sulcke nieuw maniere van schilderen mocht toegaen, en al creghen eenighe Princen van dit miraculeus dinghen, soo bleef even wel de Const in Vlaender. Den Hertogh van Vrbijn, Frederick de 2e. hadde van Ioannes een baed-stove, die seer net en vlijtich ghedaen was. Laurens de Medici hadde te Florencen van zijner handt oock eenen St. Ieronimus, en veel ander loflijcke dingen. Oock worde door eenige Florentijnsche Cooplieden te Napels ghesonden aen den Coningh Alphonsus den eersten, een seer schoon stuck uyt Vlaender, van Ioannes gedaen: waer in waren seer veel beelden, en wonderlijcke wel ghedaen, daer den Coningh hooghlijck om verblijdt was. Om dit wonderlijck nieuw werck te sien, was grooten toeloop van den Schilders, ghelijck elders oock. En hoewel d'Italianen vast toesaghen, met alderley opmerckinghe, en rieckende daer aen, wel bevoelden een sterckachtighe roke, die d'Oly met den verwen ghemengt van haer gaf, soo bleef hun dit secreet evenwel verborghen. Tot dat eenen Antonello, van der stadt Messina in Sicilien, beweeght, en lustich om dese wetenschap van d'Oly-verwe te leeren, is ghecomen te Brugge in Vlaender, daer hy dit gheleert hebbende, de Const in Italien heeft ghebracht, gelijck wy in zijn leven hebben verhaelt. Daer was van Ioannes tot Iper, in de Kerck en Prostie van S. Marten, een Tafereel van een Mari-beeldt, waer by quam eenen Abt priant: de deuren waren onvoldaen, hadden elck twee percken, met verscheyden beteyckeninghen op Maria, als den brandenden Eglentier, Gedeons Vlies, en dergelijcke, dit werck gheleeck meer Hemelsch als Menschlijck te wesen. Ioannes heeft oock veel conterfeytselen nae t'leven ghedaen, en alle met grooter vlijt en pacientie, makende veel tijts daer achter seer nette en schoon Landtschappen. Sijn dootverwe was veel suyverder en scherper gedaen, als ander Meesters

opghedaen dinghen wesen mochten, alsoo my wel voorstaet, dat ick een cleen conterfeytselken van een Vrouw-mensch van hem hebbe ghesien, met een Landtschapken achter, dat maer gedootverwet was, en nochtans seer uytnemende net, en glat, en was ten huyse van mijn Meester, Lucas de Heere, te Gent. Desen Ioannes had oock gemaect in een Tafereelken twee conterfeytsels van Oly-verwe, van een Man en een Vrouwe, die malcander de rechter handt gaven, als in Houwlijck vergaderende, en worden ghetrouwt van Fides, diese t'samen gaf. Dit Tafereelken is namaels in handen van eenen Barbier ghevonden te Brugghe (als ick meen), die dit selve toequam. Dit worde ghesien van Vrouw Marie, Moeye van Philips Coningh van Spaengien, en Weduw van Coningh Lodewijck van Hongherien, die tegen den Turck strijdende in't veldt bleef. Dese Const-lievende edel Princesse hadde in dese Const sulck behaghen, datse den Barbier daer vooren gaf een Officie, die opbracht Iaerlijcx hondert gulden. Verscheyden teyckeninghen heb ick van Ioannis handt ghesien, die seer curieuslijck en suyverlijck ghehandelt waren. Ioannes is te Brugge in goeder ouderdom gestorven, en aldaer begraven, in de Kerck van S. Donaes, wiens Graf-schrift aen een Colomne daer aldus staet in Latijnsche Carmina.

De Sepultuere van den oudtsten broeder staet te Ghent in S. Ians Kercke, als gheseyt is, in eenen muer, in eenen Serck-steen, waer in staet van wit steen een Doot, die een coperen plaet voor haar houdt, daer in is dit Graf-schrift, wesende een oudt Vlaemsch ghedicht.

Het zijn eertijts t'Antwerpen in Coper-druck uytghegheven eenighe Conterfeytselen der vermaerde Nederduytsche Schilders, en voor eerst die van dees uytnemende ghebroeders, als d'oudtste constighe oeffenaers der edel Schilder-const in den Nederlanden: waer neffens, oft onder, zijn seer constighe Carmina, oft ghedichten, in Latijn, door hoogh gheleerden Poeet Dominicus Lampsonius van Brugge, Secretaris van den Bisschop van Luyck, en niet alleen een seer groot beminder onder Const, maer ooc daer in heel verstandich, en ervaren. Welcke ghedichten ten love deser constige Mannen, ick in onser spraeck hebbe willen hier oock by voeghen.

Aen Hubertus van Eyck, Schilder.

Ioannes van Eyck, als self sprekende, seght.