Het schilder-boeck

Het leven van Francesco Salviati, uytnemende Schilder van Florencen.

Dat de Const haren constighen oeffenaer door vlijtich volherden niet alleen verheft, maer oock veredelt, oft somtijts Edel geslachts naem toevoeght, is openbaer te bewijsen aen Francesco, den soon van eenen Florenschen Borger, Fluweel-wever, ghenaemt Michel Angelo Rossi: welcken Francesco namaels den naem van't Edel huys Salviati vercreegh. Sijn Vader wouw hem in alder voeghen oock op t'Fluweel-weven hebben, dan zijnen sin was gantsch tot de Reycken-const ghenegen, en hadde eenen Cosijn, die gelijck hy noch jong, en op t'Goutsmeden was: desen behandighde hem van fraey Meesters teyckeninge, die hy heymelijck met grooter neersticheyt dagh en nacht conterfeytte, ghenietende soo veel onderwijs, als hem van den Cosijn mocht gheschieden. Ten lesten, door tusschen-spraeck van eenige, quam hy oock op't Goutsmeden, daer hy in't teyckenen seer toenam, en des heylighe daeghs in geselschap van ander Iongers met grooter neersticheyt teyckenende, maecte groote kennis en vrientschap (die altijts duerde) met Giorgio Vasari, oock gelijck hy een kindt wesende: Welcken, so hy by Andrea del Sarto bestelt worde, dede hem heymelijck van zijn Meesters teyckeningen hebben, welcke Francesco met grooter begeerte nacht en dagh conterfeytte. Eyndelijck worde Vasari bestelt by Baccio Bandinelli, daer Francesco oock by gheraeckte, tot groot voordeel van d'een so wel als d'ander: want sy dus by een meer in een maendt als andersins in twee Iaren leerden. Nae eenige beroerten der Stadt en belegeringe, maecte Francesco een boto, dat is, een berdeken, datmen uyt beloften in de Kerck ophangt, van een Soldaet, die in zijn bedde van eenige Soldaten was besprongen om vermoorden: en al wast een dingen van cleenen loon, soo dede hy't met grooter studie en aerdicheyt, en wert namaels in grooter weerden ghehouden. Noch in't Clooster Badia dry historikens op 't Sacrament: t'een d'Offerhande van Abraham, t'ander het Manna, het derde t'Paeschlam: dit werck gaf ghetuygenisse van t'ghene te worden hadde. Hier nae maeckte hy een Dalida, die Samson t'hayr afsnijdt: en in't verschiet, daer hy den Tempel doet vallen op den Philistijnen: welck stuck in Vranckrijck werdt gesonden, en maeckte Francesco bekent voor den besten onder alle jonge Florensche Schilders. T'gheschiede dat te Room den ouden Cardinael Salviati begeerde by hem te hebben een fraey jongh Schilder, die hem nae zijnen lust eenighe dingen schilderde, en wilde hem gelegentheyt doen hebben om te practiseren: des werde by hem bestelt Francesco, wiens conditien en doen den Cardinael wel behaeghden: so hadde hy daer in Borgo Vecchio zijn Camer, en vier gouden Croonen ter Maendt, en zijn tafel by den Edelluyden. Francesco blijde van sulck gheluck, maeckte voor eerst den Cardinael een Mary-beeldt: noch op een doeck eenen Franschen Heere, die eenen Hert jaeght, welcken hem salveert in den Tempel van Diana. Hier nae liet hem den Cardinael maken in

[fol. 156v]

een Mary-beeldt t'conterfeytsel van zijn Nichte, en ooc dat van haren Man. Francesco, boven zijn voorighe gheluck, was seer verblijdt, om dat Vasari zijn medegheselle daer oock gecomen was, welcken woonde by Cardinael de Medicis, end' en waren niet wijdt van malcander: des sy niet aenmerckelijcks in Room nae en lieten, oft sy en hebbent t'samen gheconterfeyt: en al den winter t'samen, wanneer den Paus uyt was, teyckenden in de Camers heel daghen sonder eten, en met groote coude. Francesco worde van zijnen Cardinael gheordineert, te schilderen in de Capelle van zijn Paleys eenighe Historien van S. Ioan Baptiste, waerom hy hem met Vasari in een stove begaf te studeren naeckten nae t'leven, en in Campo santo deden sy eenighe Anatomien. Vasari vertrock nae Florencen. En Francesco, nae eenighe groote sieckte, maeckte sommighe wercken in S. Maria della Pace, die seer gepresen waren: daer nae by Pont S. Agnelo, voor een Paleys des Paus wapen, met groote Beelden en naeckten op't nat, die seer bevallijck waren. Hy maeckte hier nae een goet conterfeytsel, en in S. Francesco tot A Ripa, een schoon Mariae boodtschap, in Oly, gedaen met grooter vlijt. Voorts A^o. 1535. in s'Keysers comst te Room dede Franciscus (die nae den Cardinael zijn leven Salviati den toenaem behiel) dinghen van wit en swart, die boven alle ander ghepresen waren. Hier nae maeckte hy op doecken van waterverwe t'leven van den grooten Alexander, die daer nae in Vlaender waren, in Tapijt ghewrocht. Hier nae schilderde hy noch eenighe dingen van Triumphen, en tot een Comedie een fraey prospective: noch in eenen Boeck voor een Poeet veel historikens, en voor zijnen Cardinael een teyckeninghe van roo crijt, daer David ghesalft wort: en was wel t'beste van al t'geen Franciscus Salviati oyt teeckende: dit worde met ingeleyt goudt ghewrocht van Damiaen van Bergamo. Francesco werde hier nae doen schilderen een Historie in de Kerck, van S. Ians onthoofdinge, op't Capitolium, daer Maria Elisabeth visiteert: dese was voldaen A^o. 1538. op't nat, en is wel van de beste Schilderije die Francesco oyt dede, so in't ordineren, en t'samen voegen der Historie, en het verminderen der figueren, met regel der prospective, met Architecture in ghebouwen, oock naeckte en ghecleedde, de gracelijckheyt der tronien, en in alle deelen, dat geen wonder is datter al Room in verwonderde. Ontrent een venster maeckte hy eenige aerdicheyt en historikens als van marber, die wonder aerdich zijn. Geentijts verloor Francesco tijdt, maer terwijlen hy dit werck in Campidoglio dede, teeckende hy eenighe dinghen, en schilderde eenen Phaeton, die Michel Angelo gheteyckent hadde. Naer meer wercken quam Francesco tot Florencen, daer hy van zijn maeghschap wel ontfangen was: daer begon hy een Historie, voor een triumph van de Bruyloft van den Hertogh Cosimus, de welcke hy een ander nae zijn teyckeninghe liet voleynden, en reysde nae Venetien, daer hy van den Patriarch beleefdelijck ontfanghen worde, en maeckte voor hem d'Historie van Psiche, t'welck wel is de schoonste schilderije die binnen Venetien is. Daer naer in een Camer, daer Ioan van Vdine veel dingen van stucco hadde ghedaen, maeckte hy eenige Beelden, naeckt en ghecleedt, die seer gracelijck zijn. Tot de Nonnen van Corpus Domini, ooc te Venetien, maeckte hy met grooter vlijt eenen dooden Christus, met de Marien, en eenen Engel in de locht, met de reetschappen der passie in handen. Hy conterfeytte den Poeet Pieter Aretino, welcken dit met eenige versen, tot deses Schilders lof, als een bysonder dingen, sondt aen

[fol. 157r]

den Coning van Vranckrijck. Voor de Nonnen van S. Christina maeckte hy een Tafel met veel figueren, die wisselijck seer schoon is. Doe hem Venetien verdroot, keerde hy weder nae zijn ghewenschte Room, daer quam hy Anno 1541. Daer gecomen, maeckte nae eenige conterfeytselen in 't Paus Paleys, een schoon Tafel in een Capelle, en in de Duytsche Kercke verscheyden dinghen. Maeckte noch voor een van zijn kennis een teyckeninghe, om te schilderen op een van die tafelberden, daer men te Room de Craem-vrouwen mede t'eten draeght: in welcke teyckeninge hy hadde ghemaeckt, en uytgebeeldt met schoon figueren, t'leven van den Mensch, te weten, de Ouderdommen, elcke figuere sittende op eenen feston, die elck op d'ouderdommen accordeerden: in de comparteringhe waren seer aerdich ghebracht twee langhe ovalen, daer in de Son en de Maen: in't midden was Isis, d'Egyptsche staet, die voor de Goddin Pallas bidt om wijsheyt, willende segghen, datmen voor den nieu boren behoort te bidden om wijsheyt en deucht. Dese teyckeninge was van zijnen vriendt gehouden altijt voor een Iuweel, gelijck het was. Hier nae door eeniger raedt trock hy te Florencen, op hope van den Hertogh te wercke gestelt te worden, dewijl hy niet dan langsaem Schilders alsdoe by hem en hadde. Daer gecomen, maeckte een Mary-beelt voor den Dom van den Hertogh, om faveur door hem by den Hertogh te crijghen. Dit Mary-beeldt ghedaen, met eenighe conterfeytselen in, worde van elcken seer ghepresen, oock van eenen Schilder Tasso genoemt, die doch niemants dingen ter weerelt en prees, en voeghder by, dat den Hertogh Francesco behoorde yet besonders te laten maken. Eyndelinghe werdt hem in't Paleys te schilderen gegheven de Sale van der Audientie, die voor de Capelle comt. Dese Sale, die qualijck in Historien te bedeelen was, om vensteren en deuren, en anders, die't beletten, heeft Francesco ten besten bedeelt: en maeckte ten eersten op de sijde der Capelle, tusschen twee corinthen pilasters, maeckte hy twee rijcklijcke Festonen van verscheyden vruchten, seer natuerlijck, op welcke sit een naeckt kindt, houdende de wapen van Medicis en Tolledo, en maeckter twee Historien van Camillus: een, daer hy den Schoolmeester den kinderen overgheeft te geesselen: in d'ander een bataille, en daer de Fransoysen worden van Camillo verwonnen, en daer de hutten branden. Neffens dit, daer de selve orden der pilasters volght, maeckte hy de occasie, die de Fortune houdt by t'hayr, en ander van s'Hertoghen devisen, en veel schoon vercieringen. In't meeste vack, daer in't midden de poorte comt, maeckte hy twee Historien: d'een is, daer de Gallen t'goudt weghen, en Camillus den Romeynen verlost: hier zijn veel schoon Figueren, Lantschappen, en verscheyden aerdighe potten en vaten van goudt en silver. D'ander is, daer Camillus is op den Triumph-wagen ghetrocken van vier Peerden, en boven hem de Fama, die hem croont: voor den wagen gaen Priesters met t'Beelt van Iuno, met potten en tropheen seer rijcklijck toegemaect: ontrent den wagen gaen gevangenen, in verscheyden actien, achter aen ghewapende Soldaten, waer onder hem Francesco so conterfeytte, dat hy schijnt te leven: in't verschieten is de stadt van Room seer aerdich ghedaen. Boven op de poorte is van wit en swart een Pax oft Vrede, die de wapenen verbrant, en heeft by haer eenige ghevangen. Alle dit werck is soo gedaen, dat niet mogelijck en is schoonder dingen te moghen sien. Op een ander sijde nae Westen is in een Nicchie Mars ghewapent, en onder by hem een naeckt Beeldt, met

[fol. 157v]

eenen Hane-kam op't hooft: in een ander, is Diana behangen met een huydt, en by haer eenen Hondt, en sy langt uyt haren koker eenen pijl. Voorts op de Noortsijde heeft hy fraey sinnekens gemaeckt: onder ander den Rivier-Godt Arnus, met den overvloedigen hoorn, welcken met een handt een cleedt opheffende, toont een Florencen, en de groote Heeren en Pausen des huys van Medicis. Hy maecte ooc een basement onder dees Historie met termen van Vrouwen, die Festonen dragen: daer is oock boven een frijse van seer schoon naecten: maer in dese Historie van den Arnus, leyde Francesco al zijn studie te wercke, en geluckte hem oock seer wel. Francesco was van natueren eensaem, niet ^* geern hebbende volck om hem als hy wrocht, ooc melancolijck: maer liet met grooten schijn van liefde vele by hem comen, die hem tot dit werck geholpen hadden: dan doe hy achter aen wat begon bijtich t'antwoorden, en zijn hofsche treken te ghebruycken, werdt den voorverhaelden Tasso, en ander, hem van vrienden genoech vyanden, en daer werdt eenen heelen hoop lasteringen hem naegeseyt, als dat hy zijn dingen in de Sale sonder studeren slechs door ervarentheyt dede, dat doch niet also en was: en deden een gherucht loopen, datmen af zijn dingen afsmijten soude: en doe hy hem aen den Hertogh hier van beclaeghde, was zijn sake oock soo bestelt, dat hy niet en vondt sulcken troost als hy gehoept hadde: en ten hadden sommige vrienden hem niet moedt gegeven, hy waer nae lust zijnder vyanden henen getrocken: maer hem worde voor gehouden, dat hem niet beter was, als te hebben gedult: want de deucht vervolght en gheterght wesende, wordt ghesuyvert en claer ghemaeckt als goudt in t'vyer, en dat metter tijdt zijn Const en gheest soude worden bekent, en dat hy over niemant als over hem selven soude claghen, als die noch niet wel en hadde gekent zijn eyghen Landt-volck, van der Const wesende. Dus voldede Francesco zijn Sale met groote aenvechtinge, en voort voor den Hertogh noch ander dingen, oock Conterfeytselen, verscheyden Tafereelen, oock een stuck dat te Lions is in de Capelle der Florentijnen. Hy maeckte oock patroonen om Tapeten van Lucretia, die seer wel in't werck quamen: oock voor den Hertogh d'Historien van Ioseph, welcke in Tapijten soo wel stonden, dat den Hertogh dese Const van Tapijt-wercken in Florencen heeft doen leeren eenige Iongers, soo datter nu de Const seer uytnemende geoeffent wort voor den Hertogh. Francesco, onder ander Tafereelen, maeckte noch een Mary-beeldt, met eenen Christus en S. Ian, welcke lachen om eenen Papegaey, die sy in de handen hebben, dat een vroylijck versierlijck werck was. Hy maeckte noch een afdoeninge van een Cruys, waer de beelden wel gedaen, en seer verheven gecoloreert waren, doch van zijn wederwillige veracht, maer niet verbetert van een, die om hem te trotsen daer oock een Tafel heeft ghemaeckt. Hy maeckte naer eenighe ander dingen een teyckeninghe van de bekeeringhe Pauli, die hy liet in coper snijden van AEneas Vico van Parma, binnen Florencen. Hy hadde een teyckeninge oock ghemaeckt, om de groote Capelle van S. Laurens: maer het schijnt, offe den Hertoge niet getoont en was, van die dat te doen hadde, en dat hem by den Hertogh geenen goeden dienst en was gedaen: want dese Capelle worde besteedt aen eenen Iacob da Puntormo, die by hem te ghelijcken een slecht gheselle was, des ick zijn leven te beschrijven over hebbe gheslaghen. Summa, hoe het was oft niet, alhoewel den Hertogh Francesco wilde zijn ghewoon pensioen gheven, soo vertrock hy, en quam te Room A^o.

* Exempel, hoe quaet het is, niet vriendlijck en beleeft te wesen.

[fol. 158r]

1548. en cocht een huys by t'Paleys Farnese, doe worde hem van den selven Cardinael besteedt de Capelle van t'Paleys van S. Giorgio, daer hy fraey comparteringe van stucco maeckte, en een aerdigh verwelf van beelden en Historien van S. Laurens in't nat, en op eenen grooten steen van olyverwe den Kerstnacht, daer in oock des Cardinaels conterfeytsel: dit was al t'samen seer constich en wel ghedaen. Naer ander meer wercken maeckte hy in S. Salvator del Lauro, by Monte Giordaen, de Bruyloft van Cana Galileen, en boven de poorte van olyverwe daer S. Iooris den Draeck doodet, seer aerdich ghecoloreert. Op desen tijdt sondt hy te Florencen een groot stuck van olyverwe, een Adam en Eva, een seer schoon werck. Hy maeckte in't Paleys Farnese in een Sale twee groote vacken muers, van seer fraey inventien, Historien van die van t'Huys Farnese, waer in comen eenighe Conterfeytselen, oock een Fama, met ander Beelden, die seer schoon zijn, doch voldede alles niet: dan (also noch volghen sal) worde door Taddeo Zucchero voleyndt. Franesco voldede tot Popolo de Capelle, welcke Sebastiaen del Piombo hadde begonnen voor Augustijn Gigi. Doe schilderde hy noch voor Cardinael Riccio van Monte pulciano, een seer schoon Sale, in strada Guilia, de Historie van David, en onder ander een Bersabe haer badende, met ander veel Vrouwen, seer wel wesende gheordineert: in een ander, daer Vrias verslagen wort. Oock isser een Historie, daer d'Arcke met veel gheluyt voort is ghedragen: Elder is noch een seer aerdighe Bataille. En om cort te maken, dit werck is ghestort vol gratie, bootsige versieringe, en aerdighe inventie: de comparteringe is oock ghedaen met veel opmerckinghe, en vrolijck van verwe: en om de waerheyt te segghen, Francesco hem bevoelende machtigh, en overvloedigh van inventien, en hebbende de handen in de gehoorsaemheyt van zijnen grooten geest, hadde altijts wel willen hebben uytnemende en onghemeen groote wercken op zijn handen: en soo hy gevonden hadde eenich Prince, die hem hadde laten wercken nae zijnen sin, hy soude ongetwijffelt uytnemende dinghen hebben te weghe gebracht: want hy oock universael was, en wel ervaren in alle de deelen der Schilder-const: zijn tronien gaf hy allesins een groote schoon welstandicheyt, en was soo goeden Meester van naeckten, als t'zijnen tijde Schilder leven mocht: in zijn laken hadde hy oock een seer edel gracelijcke maniere, zijn beelden so aerdigh en op so fraey nieuw maniere altijts omhangende, en becleedende daer't aen den naeckten alderbest voeghde, en soo fraey van hulselen, schoeyselen, en ander cluchtighe cieringhe, handelende oock soo wel alderley manieren van verwe op nat, in Oly, lijm, en Eyverwe, datmen hem versekeren magh, dat hy is heweest een van de veerdichste, cloeckste, en vlijtichste Constenaers van onser eeuwe: maer weynich groote wercken dede hy, oft ten lesten en krackeelde hy om den loon, t'welck hem schadigh was: want hy van velen daerom gheschouwt worde. In't Iaer 1554. trock Francesco (ghesonden wesende uyt begeerte des Conings) nae Vranckrijck: Hadde oock versekeringe van den Coningh te Room, dat aen betalinghe niet schorten soude. Francesco hadde huys en reetschap vercocht, meenende in Vranckrijck zijn leven langh te blijven: doch behiel zijn Officien. Hy worde te Parijs vriendlijck ontfangen van den Abt van S. Martens, Francesco van Bolognen, Schilder en Bouwmeester des Conings, en veel beleeftheyt bewesen: maer Salviati liet wel haest blijcken, wat hy voor een was: want hem en worde niet ghetoont van Rosso, oft

[fol. 158v]

ander fraey Meesters dingen, dat hy niet met een behendicheyt en wist te lasteren: want hoewel hy wel een manier van vriendelijckheyt by hem hadde, soo was hy nochtans naebedenckich, lichtgheloovich, listigh, opmerckich en naenemich, en comende met yemandt van onse Const te spreken, t'zy met geck oft ernst, so raeckte hy op t'seer, oft tastese hardt tot op het been. Vele verlangden wat sy van hem souden miraculeus sien: soo begon hy, en maeckte op't nat eenighe dinghen voor den Cardinael van Loreynen, die hem hadde doen comen: maer hoe't was oft niet, ten worde niet seer ghepresen: oock wasser Francesco niet seer bemint, om dat zijn natuere met dat volck van dien lande niet over een en quam: om datse daer geern hebben vroylijcke, lichte, en milde Lieden, die bancketten ten besten gheven, en niet so grooten sin en hebben aen de ghene, die swaermoedich, sparigh, en corselachtich zijn, ghelijck Francesco was. Summa, den Coningh, en den Cardinael onledigh wesende met krijch, en Francesco ontbrekende zijn pensioenen en beloften, nae twintich Maenden die hy daer hadde geweest, quam weder te Room, daer hy van als voldaen is gheworden. Te Room hiel hem Francesco met eenich cleen werck besich, luysterende en soeckende nae wat groots, soo was Daniel da Volterra doende in sala Regi, ten tijde van Paus Pius de vierde: den Cardinael Farnese dede doe allen vlijt, om Francesco de helft van dat werck te doen hebben aen den Paus: doch Michel Angelo, en den Cardinael di Carpi, hebbent belet, tot dat door Vasari aenhouden aen den Paus, en den Hertogh van Florencen, door Vasari recommandatie aen den Paus, worde Francesco de helft aen besteedt, hoewel tusschen Francesco en Daniel veel woorden gheweest waren en twist, is niet minder geworden, doe Francesco ten eersten in de sael liet afsmijten een Historie, die Daniel hadde begonnen. Siet wat den hooghmoedt te weghe can brenghen: ^* Francesco maeckte van niemant werck. S'Paus Bouwmeester Pirro Ligorio, die Francescons vriendt te wesen plagh, hem ooc van Francesco siende veracht, werdt hem tot vyant, en beweest dadelijck, want hy seyde tot den Paus: Daer zijn in Room veel fraey jonghe geesten van Schilders, en goede Meesters, het waer goet, datmen een yeder in de sale een Historie aen besteedde, dat elck om best dede, en datmer eens een eynde van saghe: welcken raedt van Pirro by den Paus voor goet worde aengenomen. Dit mishaeghde Francesco soo seer, dat hy t'werck en het twisten verliet, siende dat hy weynich worde gheacht, sat te Peerde, en sonder yemandt yet te seggen, quam te Florencen, alwaer hy op geen vrienden achtende, stuer en droevich gingh logeren in een Herberghe, als oft een vreemt Man waer geweest. Eyndelijck, doe hy de handen gingh kussen den Hertogh, hem geschiede sulcken vriendelijckheyt, dat hy hadde moghen hopen op yet goets, hadde hy van een beter natuere geweest. Hem worde van Vasari gheraden, te comen, en te blijven in zijn Vaderstadt Florencen: en dewijl hy oudt werdt, en van ongesonde complexie, hem tot ruste soude begheven, verlatende alle twisten en moeyten: doch den toorn dede in hem een ander voornemen van wraeckgiericheyt beclijven, als hy met den monde uytwendich beloofde. Naer dat hy te Florencen hadde geschildert onder ander op silver laken een Pieta, dat is, eenen dooden Christus, met den Marien, een seer schoon stuck wesende, en voor eenen Iacob Salviati eenen Boeck vol aerdicheyt van masscheraden, met verscheyden versierlijcke cleedingen en toemaeckselen voor Menschen en Peerden, is weder te Room ghe-

* Hoochmoedt verweckt vyantschap.

[fol. 159r]

comen, en vondt d'Historien van de sale besteedt aen verscheyden ander, twee aen Taddeo Zucchero, eene aen Livio da Forli, noch een aen Horazio da Bologna, en een aen Ieronimo Sermonetta, en voort d'ander aen ander. Hierom was Francesco noch mistroostiger, en schreef nae Florencen aen Giorgio Vasari om raedt, of hy zijn begonnen Historie wouw voldoen oft niet. Vasari raedde hem Iae, en niet te letten op winninge, dan op eere: en so te doen, datmen zijn dinghen mocht boven al in weerden achten, en de ander afsmijten. Nae dese antwoorde bleef Francesco toornigh noch in twijffel, en qualijck te vreden, niet wetende wat hy doen wilde: is eyndelijck sieck gheworden, wesende door stadich meesteren oock onghesont, en is ghestorven den elfsten Decembr. Anno 1563. oudt 53. Iaer.