Het schilder-boeck

T'leven van Iacob van Puntormo, Schilder.

Ghelijck als ten tijde des grooten Iulij Caesaris seer veel uytnemende Mannen zijn gheweest in de rouwe harde Const des grousamen Krijchs: soo zijn in onse soet en vermaecklijcke Schilder-const in Italien, bysonder te Florencen, en onder t'Florentijnsche, ten tijde des grooten Michel Agneli geweest veel uytnemende Const-rijcke vernuftige geesten: onder welcke niet onweerdigh is gerekent te worden Iacob van Puntormo. Hy was geboren te Puntormo, A^o. 1493. en werdt t'zijnen 13. Iaer gebracht te woonen te Florencen, en bestelt by Lionardo da Vinci, corts daer nae by Mariotto Albertinelli, voorts by Pieter di Cosimi: eyndelinghe A^o. 1512. quam by Andreas del Sarto, by den welcken hy oock niet lang en bleef, om oorsaeck als volght. Het eerste werck, dat Iacob op zijn eyghen handt dede, doe hy noch woonde by den verhaelden Mariotto, was voor een Cleermaker zijnen vriendt, een Boodtschap, een cleen stucxken: en also des Cleermakers leven ten eyndt was, eer het stucxken voldaen was, bleef het Iacob in de handt. Mariotto liet dit stucxken, als een uytnemende dingen, sien yeghelijcken, die op zijnen winckel quam. Onder ander werdt het getoont Raphael Vrbijn, die te Florencen was ghecomen: welcken Ga naar voetnoot* t'werck en den jongen siende, was uytermaten seer verwondert, voorseggende van Iacob, t'gene namaels van hem gheworden is. Mariotto van Florencen vertrocken, quam Iacob by Andreas del Sarto, recht op den tijdt, dat Andreas in't voorhof van Servi hadde voldaen d'Historien van S. Philips, die welcke Iacob wonder wel bevielen, gelijck alle ander dingen van Andreas hem uytnemende behaeghden, en socht dese maniere met alder vlijt nae te volghen. Ten liep niet lang oock aen, of hy en was wonderlijcken toegenomen, so in't teyckenen, als coloreren: soo dat aen zijn handelinge gheleeck, of hy langh aen de Const waer gheweest. Andreas een Altaer-tafel hebbende ghemaeckt in een Kerck buyten, die nu al verdorven is, schilderde Iacob den voet van de Tafel, makende in't midden eenen dooden Christum, met twee Engelen die Toortsen hielden, en hem beweenden: over elcke sijde een rondt, en in elck eenen Propheet, t'welck gheen Kinder, maer groot Meesters werck gheleeck te wesen. Andreas ghebruyckte hem voort in verscheyden wercken te helpen opmaken, als Tafereelen en anders. In desen tijdt werdt den Cardinael de Medicis gecoren Paus, en Leo de 10^e. geheeten, des te Florencen veel zijn wapenen waren gemaeckt: des de Monicken van Servi lieten een steenen wapen maken, midden op eenen boge in den ingang der Kerck boven het eerste portael, welcke Andreas di Cosimo vergulde, en most vercieren met Grotissen. En alsoo daer mosten zijn op t'nat gheschildert een Fides en Charitas, nam hy hier toe Iacob,

die doe maer 19. Iaer oudt en was, welcken qualijck tot so een treflijck werck in soo openbaer plaetse te brengen was door beschroomtheyt: doch hoewel hy op t'nat niet so gewent en was als in Oly, greep moedt, en nam aen die twee Figueren te maken, des vertrock hy van del Sarto, en maeckte op zijn selven de Cartons in weynich tijts: Dit ghedaen, bracht hy zijn Meester del Sarto, dat hyse sagh: Den welcken verbaest, en verwondert, de selve hooghlijck prees. maer watter van was, t'zy door nijdt oft anders, noyt sindert sagh hy Iacob met goeden oogen aen. Oock als Iacob t'zijnen huyse quam, werdt niet in gelaten, oft werdt van den Iongers nae ghefluyt, soo dat hy hem op zijn selven hiel, en hem naukens behielp, wesende arm, en dede allen vlijt om leeren, gedreven wesende van werck-lust, naem-giericheyt, en natuere, schilderde dees twee figueren soo uytnemende, en in soo corten tijt, als eenigh ervaren groot Meester mogelijck hadde gheweest te doen: Doch hem self niet voldaen hebbende, meende dit werck stillijck te verderven, en met nieu Cartonnen wat beters te maken: maer also hy eens daerom derwaert quam, vondt dat Andreas di Cosimi alles ontdeckt hadde, en grooten omstandt van volck, die't vast besagen, en werdt van Cosimo soo getroost, en t'werck soo aenghepresen, dat hy't soo liet blijven. Het was oock soo soet gecoloreert, de Vrouwen tronien, en Kinderkens, soo schoon en levende, dat tot op dien tijt geen schoonder schilderij op't nat noyt was ghesien. Welck werck eens ghesien wesende van den Buonarotto, en wetende dat het eenen Iongen van 19. Iaer hadde ghedaen, Ga naar voetnoot* seyde: Desen Iongen, indien hy mach leven, en soo voortgaen, by datmen sien can, hy sal de Schilderconst noch tot den Hemel voeren. Die van Puntormo, hoorende t'gherucht van hun Lantsman, lieten hem op de poort van hun Casteel een wapen van Paus Leo maken, met twee schoon kinderen. In t'selve Iaer op den Vastenavont was heel Florencen vrolijck, om hunnen nieuwen Florenschen Paus, en den Edeldom dede grooten cost in mascaraden, waer toe Ga naar voetnoot* waghenen waren toegemaeckt, en dry ouderdommen der Menschen daer op vertooght, te weten, de Kindtsheyt, Manheyt, en Oudtheyt, met Personagien, te weten, die in elcken deser tijden oft ouderdommen uytnemende waren geweest. Dees dry waghenen schilderde Iacob, en maeckte hier op van wit en swart de veranderingen der Goden in verscheyden ghedaenten. Op den eersten wagen stondt in't Latijn, Wy werden: op den tweeden, Wy zijn: op den derden, Wy waren. Noch waren van een ander gheselschap geordineert seven Ga naar voetnoot* waghens tot mascaraden oft mommerijen. Den eersten, ghetrocken van een paer Ossen, al becleedt met groen cruydt, beteyckende Saturni eeuwe: In't opperste Ga naar voetnoot* van den selven waghen waren, Saturnus met der seyssen, en Ianus met twee hoofden, en den sleutel van den Tempel des Vreeds: Onder voet lagh ghebonden de Gramschap oft Raserije, met oneyndelijck veel dingen dat Saturno eygen is, alles seer uytnemende gheschildert van verwen, door den versierigen gheest van Puntormo. Het verselschapten desen waghen wedersijden ses naeckte Herders, gecleedt met costlijcke vellen, en Antijcksche leerskens, met Herder staven, en cranssen van verscheyden groen loof. De Peerden, daer sy op saten, hadden in plaets van sadels, vellen van Leeuwen, Tygers, en Wolven, de clauwen vergult af hangende met schoon bevallijckheyt: Alle riemen waren gulden en silveren coorden: de steghels waren Hondts en Rams hoofden: elcken Herder hadde vier dienaers, op elcke sijde twee te voet, met slech-

ter vellen becleedt, draghende toortsen, gemaeckt als dorre struycken oft tacken van Pijnboomen, dat oock schoon te sien was. Den tweeden waghen, getrocken Ga naar voetnoot* met twee Ossen, al behanghen met schoon Laken, Cranssen op de Hoofden, en groote Pater-nosteren, die hun van de vergulde hoornen afhinghen: Hier op was ghemaeckt Numa Pompilius, tweede Roomsch Coning, met een deel Boecken van den Godsdiensten, Offerhanden, en ordenen der Priesteren, als eersten Auteur oft voortbrenger der selver by den Romeynen: desen waghen was verselschapt met ses Priesters nae d'Antijcksche wijse: hebbende wieroockvaten, gouden coppen, en derghelijcke dinghen: de dienaers te voet, Levijtsche wijse ghecleedt, droeghen keersen op Candelaers, constich op zijn Antijksche ghewrocht. Den derden waghen was t'Borgermeesterschap Ga naar voetnoot* van Titus Manlius Torquatus, die heerschte nae den eersten Cartaeghschen krijgh, doe Room seer voorspoedich wiert, alles van Puntormo seer aerdigh uytgebeelt: desen was van acht schoon Peerden voortgetrocken: vooren reden op schoon Peerden met gulden laken behangen, ses paer raetsheeren met tabbaerts, verselschapt met veel dragers van bijlen in roedekens gebonden, en dierghelijcke dienaers van het gherichte. Den vierden wagen, Ga naar voetnoot* met vier Buffels, als Elephanten toegemaeckt, was Iulius Caesar, triumpherende over de verwinninge van Cleopatra, met de besonderste geschiedenissen op den wagen geschildert, door Puntormo: Desen waghen was verselschapt met twaelf Ridders in blinckende harnarsch, met goudt gheciert en behangen, met lancen op de dgien: de voetgaende dienaers half gewapent, in plaets van Toortsen, droegen verscheyden wapenrooven. Den vijfden wagen, van Caesar Ga naar voetnoot* Augustus, heerscher der Weerelt, was voortgetrocken van gevlogelde Peerden, toegemaeckt als Grijffoenen: wedersijds reden ses paer Poeten, wesende gelouwerkranst, gelijck oock Caesar, en waren gecleedt yeder nae de wijse van zijn Landt, hebbende elck zijnen naem op de borst, om onderkent te worden: en dit was, om dat de Poeten by Augusto in grooter eeren en weerden waren. Den sesten wagen, van den oprechten Keyser Trajanus, was ghetrocken van Ga naar voetnoot* acht schoon behanghen en vercierde Meerrien: Desen was verselschapt van twaelf Rechtsgeleerde, met lange tabbaerts, op zijn Antijcksch: de Toorts-dragers te voet, waren Notarissen, Secretarissen, en dergelijcke, met Boecken en Schriften. nae dees ses volghde den sevensten, van de gulden Eeuwe, seer rijcklijck en constigh toeghemaeckt, met veel ronde beelden van Bandinelli, en Ga naar voetnoot* schoon schilderije van Puntormo, onder welcke seer waren gepresen vier gheschilderde Deuchden: Op den midden van den wagen was eenen seer grooten Cloot, als een Weerelt, over welcken lagh een Beeldt gemaeckt, als een doot Man, met verroest harnasch, wiens rugge hadde een gat: waer uyt quam een seer schoon naeckt verguldt kindt, om uyt te beelden t'vergaen der ouder ijser Eeuwe, en t'voortcomen der gulder, die ontstaende was door de verkiesinge van den Paus Leo. Dit kindt was een levende kindt, eens Backers jongen, die voor thien goude Croonen hier toe ghecocht wesende, corts daer nae starf, door ongemack oft vercoutheyt. Elcken wagen oft mascarade hadde nae gewoonte zijn Liedt: T'eerste veers van desen lesten wagen luyde aldus:

Van dit werck, boven den loon, vercreegh Puntormo meer eer en lof, als schier opt Iongman in dese Stadt en dede: waerom hy weder in de blijde Incomst van Paus Leo, een houten Triumph Arcke beschilderde, al vol seer schoon Historien, die door te weynich toesicht naderhandt zijn verdorven, uytghenomen eene, daer Pallas een Speeltuygh ghelijckstemmich maeckt op de Liere van Apollo, met wonderlijcken welstandt: uyt welcke Historie t'oordeelen is de schoonheyt en goetheyt der ander beelden. Noch tegen dees Incomst schilderde hy in fresco, daer den Paus dagelijcx de Misse soude hooren, eenen Godt den Vader met veel kinderkens, en een Veronica met de ghedaente Christi: welck werck op eenen corten tijdt gedaen wesende, seer was gepresen. Onder meer wercken die Puntormo dede, was seer uytnemende een S. Cecilia, met eenighe roosen in de handt: welck werck werdt van t'beste gherekent, dat oyt op't nat gedaen mocht wesen. Hy nu geruchtigh zijnde, werdt hem gegeven te voleynden t'werck in den voorhof van Servi, daer del Sarto (doe nae Vranckrijck wesende) een deel hadde ghedaen. Hier maeckte hy, als begeerich na eere, de Visitatie van Maria, met een lustiger en dapperder maniere als hy gewent was: Carnatien van oudt en jongh, besonder van een kindt op trappen, zijn wonder poeseligh en vleeschachtich: oock Laken en alles, is seer eenparich en wel gheschildert, en de Figueren op't nat ghedaen, zijn niet te verbeteren: En was soo gedaen, dat het van den Constenaers werde vergeleken by de dingen van Sarto. Hier nae schilderde Puntormo een Altaer-tafel, waer in hy maecte Mariam, die sittende t'kindt toelangt den Ioseph, wiens tronie so levendich en aerdich lacht, dat te verwonderen is: oock is seer schoon t'kindt S. Ian Baptist, en ander kinders, die een pauwelioen op houden. Noch maeckte hy in een Altaer-tafel S. Ian Evangelist, een schoon oudt Man, en eenen gheknielden S. Franciscus, welcken leeft, hebbende de vingeren ghevlochten, vestight met grooter innicheyt zijn ooghen en ghedacht op een Maria en haer Kindt, welck schijnt ademtocht te hebben: Oock is niet min schoon eenen S. Iacob, die daer oock neffens is: so dat geen wonder is, dat desen uytnemenden Schilder noyt beter werck ghedaen en heeft. Hy heeft oock ghedaen eenighe Conterfeytsels, die uytnemende gheleken, en wel geschildert waren. Noch in een Capelle dede hy eenen dooden Christum, een weenende Mariam, en twee Kinders, t'een houdende den Passykelck, en t'ander t'hooft Christi, dat het niet soude vallen: Op d'een sijde was eenen weenenden S. Ian Evangelist met open aermen, op d'ander sijde S. Augustijn in Bisschops cleederen, met de slincker handt op den Herder-staf, hadde grooten welstandt, bewijsende droeflijck t'Aendencken den doot des Salichmakers. Hy maeckte noch eenigh cleen dinghen van Olyverwe, dat uytnemende was, besonder een redelijck groot stuck, doch met cleen beelden, daer Ioseph Heer over Egypten wesende, Iacob zijnen Vader teghen comt, en ontfangt: Dit rekenden en achteden de Const-verstandighe t'beste werck te wesen, dat Puntormo oyt dede, en was den Eygenaers soo lief, dat het niet te coop en was, alhoewel datter voor den Coningh van Vranckrijck veel om gedaen was. Meer wercken dede Puntormo, sommighe met grooter moeyten, om den trots van ander Meesters, daer zijn dingen neffens mosten staen, makende ooc somtijden lakenen, daer weyniger vouwen in hadden be-

hoeft te wesen. T'gheschiede dat doe ter tijt veel uytnemende Printen van Albert Durer aen den dagh quamen, die van yeder tot Florencen als besonder werden gepresen. Puntormo, die in de Const hem selven, en allen Constenaren Ga naar voetnoot* plagh te voldoen, heeft bestaen dees maniere in verscheyden wercken nae te volghen, niet bedenckende, dat de Nederlanders en Hoochduytschen self in Italien de rechte welstandige maniere ghewent zijn te comen halen, heeft de zijne verandert, van soet in hardt, tot dat hy eyndelinge, oft ghewaerschout, oft tot bedencken gecomen, weder zijn eerste wijse ten deele hervattede. T'hadde hem doch niet hinderlijck geweest, had hy hem slechs beholpen met eenighe deelen der verhaelder Printen, als in't ordineren, oft dergelijcke, sonder soo eyghen tronien, en anders, nae te volgen. Hier nae in ander werck, werdt Puntormo te schilderen sonder schaduwen, oft half verwen, datmen nauw hooghsel noch diepsel con onderscheyden, soo dat hem al Florencen verwonderde, dat hy soo nieuw quade en vremde meeningen hem ingebeeldt hadde. Hy schilderde hier naer eenige jonge Heeren, nae t'leven seer wel ghelijckende. Hy maeckte oock een Tafereel, om aen den Coning van Vranckrijck te seynden, eenen Lasarus, die verweckt wordende, hernam de levendicheyt des gheests in het doode verstorven vleesch: en hadde de uyterste leden, als handen en voeten, ghedaen, als ofter noch het leven niet in en waer gecomen. Noch maeckte hy een Tafereel, van de martelisatie van d'elf duysent Martelaers, met seer veel werck, schoon naeckten, en kinderkens in de locht, welck al seer ghepresen is geworden. Hy werdt aenghenomen te voleynden een Sale tot Caiano, maer dede niet dan de Cartons: in den eenen Hercules, die Antheum verdouwt: in eenen anderen Venus en Adonis: en noch een wrastelinge van naeckten, Hy schilderde nae eenen Carton van Michel Agnolo, een Magdalena in den hof, dat een goet werck was gerekent. Noch schilderde hy na Michel Agnoli Carton, een Venus, met eenen Cupido, diese cust: hier van maeckte hy een seer uytnemende werck. Doe nam Puntormo voor, de maniere van desen uytnemenden Constenaer Buonarotti te volgen, hebbende eens een Conterfeytsel gemaeckt van den Hertogh Cosimo, en hem den Hertogh liet vraghen wat hy hebben soude, eyschtede slechts soo veel, als hem behoefde, om te lossen een cappe, die beleent stondt in de Lombaert. Den Hertogh sulcx belachende, liet hem gheven vijftich gouden Croonen, en een goede provisie, en noch had men moeyt, eerment hem con doen nemen. Noch had hy een maniere, dat hy somtijts voor groote Heeren, die hem wel mochten loonen, niet wilde yet maken, hoe seer ghebeden, maer wel willich voor slechte gemeen luyden, voor eenen snooden prijs: soo dat hy voor een Metselaer, die zijn huys bouwde, soo lange schilderde als hy metselde, en gaf hem noch eenighe stucken toe: onder ander een Conterfeytsel, ghedaen van de handt van Raphael d'Vrbijn. Puntormo is seer ghepast gheweest op zijn discipel Brunzino, die seer wel wrocht, en veel dingen hem heeft helpen maken met zijn Cartons. Puntormo heeft hier nae op mueren van olyverwe buyten Florencen geschildert, die niet en geleken zijn voorgaende werck, maer mishaeghden den aenschouwers, wesende de Beelden niet seer goet van proportie. Den Hertogh van Florencen liet hem noch teyckenen eenighe patroonen om Tapijten, d'Historie van Ioseph, welcke den Hertogh noch den Tapijtsieren niet bevielen, des Puntormo weder aen zijn schilderen toogh. Hem wert bestelt van den Hertogh te schilderen de Hooft-capelle van S. Laurens Kerck, de welcke

hy af ghesloten, en hem bestopt hebbende, hielse, datter in elf Iaer niemant, vriendt, Mensch, noch levende Siele in en quam, als hy self, dan eenige Schilder-jongers met climmen en inbreken yet hebben ghesien, tot zijn groot leedtwesen. T'scheen nae eeniger segghen, dat hy in dit werck alle Schilders, oock Michel Agnolo, voorby varen wilde, makende in't opperste Historien van Adam en Eva, tot der Diluvie, daer Noe den gront der Arcken betreckt: voort neder ter eender sijden den watervloet, met veel doode lichamen, en daer Noe met Godt spreeckt: ter ander sijden maecte hy het uyterste Oordeel, doch heel confuys in ordinantie, vol haspelinghe, en de naeckten sonder onderscheyt van carnatien, en veranderinghen van tronien, dat het schijnt een dulle schilderije, om een yeder rasende te maken: hoewel men hier siet eenigh keer ende lichaem, eenige coppelinge van dgien, oft dergelijcke, wel verstaen, en met groote studie te wege gebracht, want hy van als schier modellen van aerde maeckte, doch geen mate onderhoudende: soo dat hy, die hier meende alle ander Schilders schilderije t'overtreffen, is op veel nae niet mogen comen tot zijn eygen voorgaende werck. Waer by te mercken is, dat gebeuren can, als men de van selfs milde Natuere gewelt doet, datmen can verderven en doen vergaen, het gene men van haer overvloedich heeft ontfangen. Doch met de ghene dan, die dus verbastaerden in de Const, door vreckheyt der Natueren, oft in hunnen constigen gheest verbijsteren, heeftmen niet dan medelijden te hebben: En te segghen, Ga naar voetnoot* dat onse Constenaers (hoe sy hun bevlijten, en arbeydt doen) zijn onderworpen ghebreken en dwalingen, also wel als ander in ander wetenschappen doen, gelijck men seght, dat den goeden Homerus self somtijden slaperigh wort, oft in slaep valt. Het zijn eenige geweest, die meenden dat Puntormo soude zijn gestorven van rouwe, om dat hy ten lesten hem selven in de Const niet en con voldoen oft vernoegen: maer het is waerachtich, dat hy hem zijn leven lang veel hadde vermoeyt van aerde werckende, en op het nat, dat hy is watersuchtich geworden, en gestorven oudt 65. Iaren. Hy was begraven in de Kerck van Servi, onder zijn Historie van de Visitatie Mariae, eerlijck verselschapt van alle Schilders, Beeldthouwers, en Bouwmeesters. Hy was altijt redelijck, en beleeft geweest, sprekende in't afwesen eerlijck en maetlijck van een yeghelijck, gelijck een geschickt edel-sielich Constenaer toecomt en betaemt: Doch werdt belogen, dat hy sich selven prees, en roemende, anderen veracht soude hebben, het welcke dingen zijn, die by den ydelen latendunckenden ghemeen zijn, oft by sulcke, daer weynich Const of Deucht eenighe plaetse heeft. Hy was genoech sparigh, zijn cleeren meer te slecht als te heerlijck. Hy was verschrickigh, en bysonder bevreest van der Doot, so dat hy van sterven niet mocht hooren spreken: vloodt oock de doode, die men hem te ghemoet bracht. Noyt gingh hy in Feesten, oft ergens daer ghedrangh van volck was, om niet doot ghedrongen te worden. Somtijts smorgens op zijn werck comende, bleef den heelen dagh sitten dencken, hoe hy zijn dingen te wege brengen soude, en best maken, dat hy sonder uey ghedaen te hebben weder t'huys keerde: doch zijn voornemen ghevestight hebbende, spoedde zijn werck wel veerdich. Hy was buyter maten eensaem, en (als verhaelt is) eygensinnigh, niet te willen wercken voor eenige, hoe groot sy waren: Doch wat de eensaemheyt belangt, acht Ga naar voetnoot* ick, datse als een ghesellige vriendinne der studien, en leerlustige gheesten, niet te verachten en is. De eyghensinnicheyt der Constenaren, van niet te willen

wercken, dan voor die hun lust: wie can versmaden oft beschuldigen yemant, die sonder teghen Godt misdoen, oft zijnen even naesten te schadigen, zijn sinlijckheyt doet, en navolght? Een Constenaer, wien hy yet gont van zijn Const, die heeft hem te dancken: en wien hy't niet en gont, heeft hem niet te loonen, noch behoort hem daerom niet te versmaden, en lijdt den eyghensinnighen daer schade by, die is zijn eyghen.