Spieghel historiael. Deel 1. Partie I

[p. 15]

I partie. I boek.

Hier beghint die eerste bouc vander eerster faertien vanden Spiegle Ystoriale.
Dit es tprologhe.

⁺Die de werelt eerst werrelt hiet,
Hine was al in dole niet:
Hij gaf hare bina rechten name;
Want bider mesdaet van Adame,
Daer hi Gode omme vererrede
Entie werelt al verwerrede,
So es hare die name comen.
Werrelt machmen de werelt nomen,
Want ie sidert alle jare
Hevet soe sijn gewerret in hare.
Wie dan weten begacrt,
Hoe swaerlike ende hoe hinderwaert
Soe hevet ghesijn gewerret dan,
Sidert dat die eerste man
Ghemaket was vander erden lime,
Hi come ende lese minen rime.
Hier vint hijs meer, in rechten ware,
Dan els ieweren openbare.

Niemen en wane no en peinse,

Dat ic dit in boerden veinse;
Maer biden coninc Loduwike,
Die coninc was in Vrancrike,
Ende voer Thunus staerf int here,
Bi sinen wille, bi sinen ghere,
Versaemde dit uut vele boeken,
Diemen verre dede souken,
Een Jacopijn, een Predicare,
Ende maket alder werelt mare
In XXXI bouken wale,
Ende hietse Spiegle Ystoriale,
Omme datmer in ziet openbare
Van vele ystorien dat ware:
Van allen coningen die oint waren,
Die met ridderliker scaren
Die werelt dwongen ende dorvochten;
Hoe si hare dinc vulbrochten,⁺
Hoe si begonsten, hoe si enden,
Hoe si hare vianden scenden;
Van allen Roemschen keyseren mede,
Van allen pauesen vander stede,
Van philosophen, van poeten,
Van vrayen ende van valschen propheten;
Al neder toter coemst ons Heren,
Die de maget drouch met eeren;
Entie nieuwe wet daer naer;
Meneghe pine groot ende swaer,
Die kerstijnheit lect onder tswaert,
Onthier ende gedoopt waert
Constantijn, die keyser was
Ende van laserscepe genas;
Ende cortelike van aneginge,
Hoe die werelt hare dinge
Ghehandelt heeft tote onsen tiden,
Suldi hier horen overliden.

Dien dan die boerde vanden Grale,

Die loghene van Perchevale,

+ Vinc. O.

+ Fol. 3. f.

[p. 16]

 

Ende andere vele valscher saghen

 

Vernoyen ende niet en behaghen,

 

Houde desen Spiegle Ystoriale

60

Over die truffen van Lenvale;

 

Want hier vintmen al besonder

 

Waerheit ende menech wonder,

 

Wijsheit ende scone leringhe,

 

Ende reine dachcortinghe,

65

Also alse broeder Vincent

 

Tote Beauays int covent

 

Versaemde, die Predicare,

 

Die de loghene hadde ommare.

 

Dese ystorien altemale

70

Vanden Spiegle Ystoriale

 

Salic uten Latine dichten

 

In sconen worden ende in lichten,

 

Eist dat mi God wille gheven

 

Ghesonde, tijt ende leven:

75

Die jeesten daer af al ghemeene;

 

Maer die clergie alleene,

 

Diere vele in es gesayt,

 

Willic dat dat paepscap mayt,

 

Want den leeken eist te swaer;

80

Ende oec mede hebbic vaer,

 

Dat des dat paepscap belgen soude,

 

Of ic mi dies onderwinden woude.

 

Ende anderwaerven hebbic gewesen

 

In haer begripen van desen,

85

Want ic leeken weten dede

 

Uter Byblen die heimelichede.

 

Hare biddic, diet al vermach

 

Naest Gode, die in hare lach,

 

Dat soe mi daer boven bejaghe

90

Sin ende ghesonde daghe,

 

Dat ic dit bouc vulmaken moete,

 

Ende ic mine mesdaet gheboete.

 

Grave Florens, coninc Willems sone,

 

Ontfaet dit werc! Ghi waert de ghone,

95

Die mi dit dede anevaen.

 

Ghenoughet u, wildijt ontfaen

 

Danckelike, so bem ics vro,

 

Ende ic houts mi gepayt also.

 

God geve u leven sonder blame!

100

Ic beghinne in ons Heren name.

Dits deerste ende dats van Gode. I.

God es begin dat niene began,⁺

Daer alle beginne in ende an
Hare beginne in hebben ontfaen;
Maer gheene herte en can verstaen,
Noch tonge besceden daer bi
Te vullen wel, wat God si.
Dies ware hi ries diet verre sochte,
Want hi lichte dolen mochte.
Hi es, die wi niet verliesen mogen,
En si dat wi sijn bedroghen;
Hi es, die niemen souken can,
Hine si vermaent daer an;
Hi es, die niemene en vint, dats waer
Hine si reine ende claer;
Hi es, daer onse gelove toe wect,
Ende onse hope oec toe trect,
Ende daer onse minne toe voeget:
Siet dat u hier bi genoeget.
Hi es, alse ons die heilegen leeren,
Die nemmermeer en can verkeeren;
Hi eist, dus nesser wassen geen;
Hine can niet mindren, want hi es een
Noch verkeeren van steden te steden,
Want hi es over al met mogentheden.

+ Fol. 4. a.
Vinc. B. II. c. 1. ±

Dits noch van Gode. II.

Dese God, elc man bezie,⁺

Es een God in personen drie:
Dien Vader, dien gi verstaen moget
Fonteyne daer af vloyet alle doget;
Entie Sone, die den Vader
Evengeweldich es altenengader;
Die heilege Geest, die beedegader
Coemt uten Zone ende uten Vader:
Dese drie dat es een God.
Ende niemen en si so sot,
Dat hi iet gewane das,
Dat eenich voer dander was.
Elc van desen drien besonder
Es een God, ende dit es wonder;
Noch sijn dese alle drie
Maer een God, gelovets mie,

+ Vinc. B. II. c. 2. ±

[p. 17]

 

Ende niemen en was noit vor andren.

 

Die int gelove wille wanderen,

 

Houde dit vaste in sinen zin,

20

Legge sijn ghedochte hier in

 

Van eenen God van drien personen,

 

Ende late hem altoos niet honen;

 

Want diere jegen doen of scriven,

 

En mogen niet behouden bliven.

⁺ Gods werc upten eersten dach. III.

⁺ Dese God, die de creaturen

Niet mogen zien bi naturen,
Maecte de werelt int begin.
Die werelt en es no meer no min
Dan de hemel, merct dese sproken,
Ende al dat hi hevet beloken
In hem selven altemale,
Alse dat ey in de scale:
Vier, lucht, water ende erde.
Die inglen van groter werde
Maecti, dit spreect de waerhede,
Ende vervulde den hemel daer mede,
Ende God die sciet daer ter stede
Dat licht vander deemsterhede;
Ende dit was die eerste dach,
Die ter werelt ie gelach,
Ende was, alse wijt verstaen,
Dat nu Zondach heet, sonder waen.

In desen, dat wi verstaen recht,

Dat God versciet deemsterheit ende lecht,
Verstaen wi, dat hi versciet
Die quade ingle, die hi hiet
Vallen in die deemsterhede,
Ende liet den goeden de claerhede.
⁺ Want Lucifer sach sine nature
So scone ende so clare fighure¹⁾,
Ende daertoe sinen zin so claer,
Dat hi hem verhief daer naer,
So dat hi God wilde wesen,
Ende verhoverdem in desen,
Ende sciet vander waerheit al.
Dus quam hi inden zwaren val,
Enter inglen een groot deel,
Dies mettem waren al gheel.
Dese voeren haerre vaerde:
Hem volgede nijt, scalcheit ende hoverde,
Ende dat was recht, om haer verkeren,
Over die edele gave ons Heren.
Dit sijn die belagen mede
Talre tijt die menscelichede,
Beede wakende ende in drome;
Elfsghedroch ende fantome,
Toverie comen van desen;
In afgoden, daer wi af lesen,
Spreken si dicke ende liegen,
Ende dit es al omme ons bedriegen.

+ Fol. 4. b.

+ Vinc. B. II. c. 19. ± vgl. c. 17. ±

+ Vinc. B. II. c. 10.

1) Vinc. eminentiam nature sue perpendens.

Gods werc upten anderen dach. IIII.⁺

Upten anderen dach so maecte⁺

Die wakende God, die oit waecte,
Dat firmament, daer wi de sterren
Noch in scinen zien van verren,
Ende dat int water te middewaerde,
Ende beluuct al omme de aerde,
Van vervorsene watre al,
Hart gelijc alse cristal²⁾.
Alse vele waters, es bekent,
Es buten boven tfirmament,
Alse beloken es daer binnen,
Doet ons Moyses wel bekinnen.
Wat dat water daer boven doet,
Dies es God alleene vroet.

+ Fol. 4. c.

+ Vinc. B. II. c. 20. ±

2) Vinc. Secunda die Deus firmamentum, quod et celum dicitur, rotundum et mobile, cetera sensibilia continens intra se, ex aquis congelatis in modum cristalli solidavit, eoque interiecto superiores et inferiores aquas abinvicem divisit.

Gods werc upten derden dach. V.

Ten derden daghe al ommetrent⁺

Versaemde God onder tfirmament
Alt water teere stat te samen:
Dat hiet hi die zee bi namen.
Dus heeft hi derde vort getrect,

+ Vinc. B. II. c. 21. ±

[p. 18]

 

Die te voren was verdect.

 

Die viere elemente mede

 

Sette hi elke in sine stede¹⁾,...

 

Daer sterren, zonne ende mane

10

Af gemaect waren, ic wane.

 

Die lucht sette hi daer bi,

 

Omme dat soe daer na minst zwaer si;

 

Dies altoos van sochter maniere

 

An die zide naest den viere;

15

Maer an de zide te watre waert,

 

Want daer vetter es sijn aert,

 

Daer sijn de donre ende die reghen,

 

Ende winde, die altoos plegen

 

Te doene ons Heren gebot.

20

⁺ Na die lucht so sette God

 

Dat water, want hets licht; daer naer

 

⁺Die erde; want soe es zwaer,

 

So hout soe die nederste stede

 

Vanden viere elementen mede.

25

Oec verchierde God die erde

 

Metten bomen van groter werde,

 

Ende met crude menegertiere,

 

Nuttelijc ende van scoenre maniere.

 

Oec so maecti dat paradijs

30

Updien dach, alsemen ons maect wijs,

 

Daer hi cruut ende bome de beste

 

Binnen plante ende veste.

1) Buiten twijfel zijn hier een paar regels uitgevallen, behelzende de vermelding van het vuur, als het eerste element dat boven aan het firmament was geplaatst, en

Daer sterren, zonne ende mane
Af gemaect waren.

Vinc. Sicque quatuor elementa per proprias spheras iuxta propria pondera gradatim intra ambitum firmamenti disposuit: s. ignem priorem in supremo collocans iuxta firmamentum, tamquam omnium corporum levissimum ac tenuissimum. Unde et luminaria facta esse coniiciuntur. Aerem vero secundo loco, cet.

+ Vinc. B. II. c. 22. ±

+ Fol. 4. d.

Gods werc upten vierden dach. VI.

⁺ Up dien vierden dach, es bekent,

Versierde God dat firmament,
Dat wi hemel heeten bi namen,
Ende maecte die sterren alle tsamen,
Daer niemen af en weet tgetal
Dan God selve, diet weet al.
Oec maecti zonne ende mane,
Ende sette elc in sinen stane,
Omme dat si met haerre cracht
Sceden souden dach ende nacht,
Weken, maenden ende tijt,
Also de werelt lijt.

+ Vinc. B. II. c. 25. i. ±

Vanden vijften daghe. VII

Des vijfts dages maecte²⁾ God⁺

Water, lucht na sijn gebot:
Die lucht met vogle; water, rivieren
Met visscen van vele manieren;
Entie maecte die hoge Vader
Vandien watre beede gadere.

2) Men leze met den Rijmbijbel, vs. 265: verchierde. Vinc. Quinta die ornavit Deus aerem volatilibus et aquam natatilibus, utraque quidem ex aqua producens, eo quod facilis sit transitus aquae in aera tenuando et aeris in aquam spissando.
Men vergelijke ook c. 8. vs. 14 vlg.

+ Vinc. B. II. c. 26. i. ±

Hoe Adam ende Yeve waren ghemaket. VIII.⁺

Ten sesten dage heeft God versiert⁺

De erde, want hi visiert
Beesten van somegen aerde,
Die hi maecte vander aerde:
Die som den mensche sijn gegeven,
Want si verlichten dat arme leven.
Die wreede sijn gemaect bidi,
Dat hi hem castie daer bi.
Vor Adams zonden waren alle diere⁺
Den mensce van zachter maniere;
Maer sine zonden dadense sijn
Fel, ende hebben venijn.

Alse aldus in derre maniere⁺

Verchiert waren alle viere
Die elemente, maecte dan
God des selves dages den man,
Alse heere te sine van groter werde.
Den lachame maecti vander erde,

+ Fol. 4. e.

+ Vinc. B. II. c. 28. i.

+ Vinc. B. II. c. 29. f.

+ Vinc. B. II. c. 30. i.

[p. 19]

 

Vanden lime, ende naer dat

20

Seindi die ziele in dat vat.

 

Vanden lime maectine bidi,

 

Omme dat hi oemoedich si,

 

Ende hiere bi come ter waerde,

 

Daer die ingle af vielen bi haerre hoverde.

25

Die mensce was, prouft ende smaect,

 

Met groten vorsiene gemaect;

 

Want: ‘Maken wine,’ sprac God, de rike,

 

‘Tonsen beelde, tonsen gelike!’

 

Dits nader zielen, salment keeren,

30

Es hi nae dymage ons Heren.

 

⁺ Daer Damas nu staet uten pleine,

 

Droughene God int paradijs reine,

 

Ende gaf hem eenen slaep daer.

 

Eene rebbe nam hi hem, dats waer,

35

Ende heefter af een wijf gemaect;

 

Ende, ten eersten dat Adam waect,

 

Hiet hise Virago¹⁾ bi namen,

 

Ende vorsprac van beeden tsamen,

 

Vanden huwelike daer ter stede

40

Vlescelijc ende oec geestelic mede²⁾.

+ Vinc. B. II. c. 41. f. ±

1) Hs. vrago; doch men vergelijke Rijmbijbel, vs. 565:

Virago salmense nomen:
Dat luut van den manne comen.

2) Vinc. Hominem itaque perfectum de agro Damasceno, ubi eum formaverat, in paradysum transtulit. De latere ipsius dormientis costam detraxit, unde mulierem formavit. Adam evigilans nomen ei imponit, et de matrimonio carnali ac spirituali prophetavit.

Hoe Adam ende Yeve braken Gods gebot. IX.

⁺ Adam ende sijn wijf mede,

Doe si indie onnoselhede
Beede waren int paradijs,
Sine mercten in geere wijs
Te deckene enegerande lede,
⁺Want si en wisten negheenen onzede.
God gaf hem orlof tetene dare
Alrehande vrucht, die ware
In dat paradijs ghemeene,
Sonder van eenen bome alleene:
Dats die in scrifturen heet,
Die quaet ende goet ondersceet.
Lucifer die hadde nijt,
Omme dat si waren in dat delijt,
Ende ginc an dat serpent,
Daer hi twijf met hevet gescent,
Ende seide: aten³⁾ si die vrucht,
Daer hem God in gaf dien ducht,
Ende die hi hem hadde verboden,
Si souden gelijc wesen Gode.
Dat wijf begonde dies geloven,
Ende waende die godheit roven,
Ende nam den appel ende at.
Adam selve wiste wel dat,
Dat dat altoes niet en dochte,
Dat hi die godheit roven mochte;
Maer dor die liefscap vanden wive
At hi den appel keytive.
Dit was al upten sesten dach;
Ende God, dien gheene pine en wach,⁺
Ruste inden sevenden daghe,
Ende benedijden⁴⁾, dins ghene zaghe:
Dies hiet hi in Ebreus Sabat.
Noch houden die Jueden over dat,
Datmenne te rechte vieren sal,
Ende si vierne oec over al.

+ Vinc. B. II. c. 42. ±

+ Fol. 4. f.

3) Hs. eeten.

+ Vinc. O.

4) Hs. benedijde. Verg. Rijmbijbel, vs. 403.

Hoe Caym slouch Abelle. X.

Men wille seggen in waren brieve,⁺

Dat Adam ende ver Yeve
Upten Vrijndach, ten sesten daghe,
Ghemaect waren, sonder saghe,
Ende te middaghe braken si tgebot,
Ente noenen stacse God
Uten paradise tsamen;
Want Jhesus metter zaleger namen
Was gecruust upten sesten daghe,
Ende upten middach, sonder saghe,
Hinc hi ant cruce, daer menich kende,
Ende te noenen dede hi sinen ende,
Ende ontdede dat paradijs
Dien dieve, des sijn wi wijs.
Alse Adam ende Yeve sijn wijf
Waren worden so keytijf,

+ Vinc. B. II. c. 56.

[p. 20]

 

Ende uut dien paradise gesteken,

 

Horen wi dien jeesten spreken,

 

Dat si quamen wonen beide

20

Tote Damas an die heide,

 

Daer Adam ghemaket was.

 

Over waer gewaget men das,

 

Dat si maget in alre wijs

 

Waren in dat paradijs;

25

Maer daer si namen hare ruste,

 

Quamen si in huwelix geluste,

 

Ende pogeden hem te generne,

 

Dat si wat wonnen te verterne.

 

⁺Caym wart geboren, dats waer,

30

Alse Adam hadde XV jaer,

 

Ende sijn zuster Calmana;

 

Over XV jaer daer na

 

Wart gheboren die goede Abel,

 

Ende Delbora also wel,

35

Sijn zuster; want sijn moeder

 

Drouch te samen zuster ende broeder.

 

Abel, die simpel, hi wart herde;

 

Caym ten ackere hem generde,

 

Die quaet, fel was ende vrec:

40

Dus viel hi indes duvels strec.

 

Men hout vor waerheit, dat Adam ginder

 

Instruweerde sine kinder,

 

Dat si souden offren Gode

 

Deerste vrucht tsinen gebode,

45

Ende die bernen tsiere eeren.

 

Dus, alse ons die bouke leeren,

 

Offerde Caym sijn aerchste coren,

 

Ende Abel, alse wijt horen,

 

Offerde sijn beste lam.

50

Ende omme dat hi Gode bequam,

 

Omme sine soete miltheit groot,

 

Sloughene sijn broeder doot,

 

Dien God selve verwiet daer af,

 

Omme dat hi die hope begaf¹⁾.

+ Fol. 5. a.

1) Vinc. (c. 57. m.). de salute eterna desperat.

Van Cayms quaetheden. XI.

Van allen quaden menscen thovet⁺

So es Caym, dies ghelovet.
Hi was deerste in alle lant,
Daermen vrecheit ane vant;
Hi was deerste, hebt gheloof,
Die veste stichte ende roof;
Dies maecti veste met ghewelt,
Omme dat hi daer den roof onthelt;
Hi was dalre eerste die stichte
Mate, lantgesceet²⁾ ende gewichte.
Hi keerde der lieder simpelhede
Ter vrecheit enter gierechede;
Want voer sine coemst alleene
So was derdsche goet gemeene³⁾.

Dese, na dattene God verwiet⁺

Ende hine uut sinen lande sciet,
Vloe hi ten oesten waert, lesen wi,
Int lant dat heetet Endi,
Daer hi die eerste veste stichte,
Die Enoch heet int gedichte,
Want sijn sone Enoch hiet.
Aerger volc en weet men niet,⁺
Dan dat van Cayme quam;
Want die sine, alsict vernam,⁺
Brochten alle scalcheit ane
In rovene, in steelne, ic wane,
So dat die sevende, die quam
Van Adame, alsict vernam,
In sijn geslachte, weetmen wel,
Was die eerst plach overspel,
Ende hadde te samen twee wijf:
Dus leeddi een onsalich lijf.

+ Vinc. B. II. c. 57. m. ±

2) In den Rijmbijbel, vs. 952, heet dit:

Hi was dalre eerste mede
Die lant deelde.

3) Vinc. quasi civis terrenus civitatem in terra primus condidit, rapinis et violentia opes congregans, suos ad latrocinia invitavit, ac simplicitatem vite hominum adinventione mensurarum et ponderum permutavit, atque ad calliditatem et corruptionem perduxit; terminos terre primus posuit, civitates muravit, et timens quos ledebat, ob securitatem suos in urbibus collegit.

+ Vinc. O.

+ Vinc. B. II. c. 57. m. ±

+ Fol. 5. b.

Adams regnatie tote Noe. XII.

Der Bybelen jeesten, sonder waen,⁺

Willic lidelijc overgaen,

+ Vinc. O.

[p. 21]

 

Omme dat icse over waer,

 

Leden es wel XIII jaer,

5

Dichte in Scolastica,

 

Dat gespreet es verre ende na;

 

Maer dien Spiegle Ystoriale

 

Willic volghen altemale.

 

⁺ Adam, doe Abel was doot,

10

Beweende hine met rouwen groot

 

C jaer, dus eist gheset.

 

Doe wan hi eenen sone, hiet Seth;

 

Seth Enoch sinen sone wan;

 

Van Enoch quam Caynan;

15

Van Caynam Manaleel¹⁾,

 

Jarechs vader, weetmen wel;

 

Ende Jarech die wan Enoch.

 

Die werelt began ergeren doch,

 

Ende dese Enoch was so goet,

20

Dattene God, want hi verstoet

 

Dat hare die werelt verkeerde,

 

Heenen voerde ende hine so eerde,

 

Dat hi hem verste die doot

 

Ter werelt, ende dordie noot,

25

Alse der goeder sullen sijn berste²⁾,

 

Te stridene jeghen Antkerste

 

Met Helyen, sinen gheselle,

 

Daer ic noch hier naer af telle.

 

Enoch die wan Matusalee,

30

Die wan Lamech, den vader Noe.

+ Vinc. B. II. c. 58. ±

1) Vinc. Malaleel genuit Iared (uitg. 1494: Iareth). - Verg. Rijmbijbel, vs. 1051.

2) Verg. Rijmbijbel, vs. 1062 vlgg. - Men leze hier

Alse der goeder sal sijn berste.

Van Noe, hoe hi ginc in daerke. XIII.

⁺ Noe was out V^C jaer,

Ende wan III sonen daer naer,
Sem ende Cam ende Japhet.
Doe wart die werelt so sere besmet
Met quaden dorperen sondaren;
Want Seths geslachte, die goet waren,
Die namen die scone wive,
Die comen waren van Cayms live,
Nochtan dat hem Adam verboot
Nerenstelike voer sine doot.
Vandien huwelike quamen gygante,
Grote, quade, sterke seriante,
Die altoos niet duchten Gode;
Ende jegen der naturen ghebode
So vielen si in overspele;
Wijf ende man daertoe so vele
Lieten den woch der naturen.
Dies balch hem uptie creaturen
God, ende dede die acrke maken,
Omme te wrekene die saken,⁺
Voer die lovie hondert jaer.
Noe maecte dat scip, dats waer,
Ende castyede die lieden,
Maer dan mochte altoos niet dieden.

Doe ginc Noe ende sine drie kinder⁺

Ende sijn wijf indie aerke ghinder,
Ende alrehande beesten mede,
Also alst God selve dede,
Ende alrehande voglen tien stonden;
Want dat volc bleef indie zonden.

Doc begant reinen met crachte

XL daghe ende XL nachte;
Ende dit was deerste, merket wel,
Datmen leest dat ie reghen vel.
Twater wies, ende het verdranc
Al dat die werelt hadde bevanc;
Want het boven allen berghen ginc
XV ellen lanc, dits ware dinc.
Die aerke dreef woch metten haren,
Daerse God wilde bewaren.
Hondert ende L daghe
Wies dat water, sonder saghe.
Doe begonst dalen na dat
Also, dat die aerke sat
Uptie berghe van Aermenien
Met Noc ende met siere partien.

+ Vinc. B. II. c. 58. ±

+ Fol. 5. c.

+ Vinc. B. II. c. 60.

Van Noees benedictie. XIIII.

Noe sendde eerst uut den raven:⁺

Hine quam niet, hi ginc henen scaven;
Maer die duve en wilde niet bliven,
Soe brochte een telch van oliven.

+ Vinc. B. II. c. 60. i. ±

[p. 22]

5

Nochtoe en ginc hi ute niet,

 

Onthier ent hem God hiet.

 

Doe ginc hi ute ende sine kinder,

 

Ende hare wijf, die waren ghinder,

 

Voglen ende beesten mede.

10

Noe maecte daer ter stede

 

Eenen outaer met sinen handen

 

Ende offerde Gode offranden,

 

Ende danctem siere genaden ginder.

 

God benediedene ende sine kinder

15

In drien saken, alse wijt vinden:

 

Deen was in wasdoem van kinden;

 

Dander in bedwanghe der diere

 

Van zachter ende van felre maniere;

 

Terde dat si vleesch mochten eten,

20

Dies men te voren en conde geweten.

 

Ende want si die lovie ontsaghen,

 

Settem God in ghenen daghen

 

⁺Den reghenboghe indie lucht,

 

Ende hietse wesen sonder vrucht:

25

Dat ware tekijn vandien dinghe,

 

Dat lovie nemmermeer en ginghe.

 

Doe hadde Noe DC jaer

 

Ende Sem hondert, dat es waer,

 

Entie werelt hadde ghestaen

30

II^M jaer, sonder waen,

 

CC XL ende twee:

 

Die LXX wise seggen nemmee¹⁾.

 

Hier gaet ute deerste etaet,

 

Diere noch viere te comene staet,

35

Eer wi tellen ende leeren

 

Vander gebornessen ons Heren.

+ Fol. 5. d.

1) Vinc. Inundaverunt autem aque diluvii anno Sem C, Noe vero sexingentesimo, ab initio autem mundi MCCLVI.

Van Noees kinderen. XV.

⁺ Van desen Noes kinderen quam,

Sem, Japhet ende Cham²⁾,...
In Philone lesen wie,
Dat van desen kinderen drie
Also vele volcs quamen,
Ende van hare kindskindere te samen,
Eer Noe die doot ghewan,
XXIIII dusentech man
Ende hondert, al boven XX jaren,
Sonder wive ende kindere te waren³⁾;
Ende dese hadden, alse wijt horen,
Over hem drie heren vercoren,
Ende van desen volke es ontsprongen⁴⁾
LXXII manieren van tongen.

Sems gheslachte hadde Azia,

Chams Egypten ende Affrica,
Japhets Frigien ende Europen.
Die twee geslachten laten wi lopen,
Ende tellen alre meest van Sem,
Omme dat Maria quam van hem;
Maer Cham wan eenen sone, hiet Chus;
Van hem lesen wi aldus,
Dat hi wan Nembroth den gygant,
Die wart rovende eerst int lant,
Ende deerste here met moghentheden,
Die dede dat vier anebeden.

Dyrodius⁵⁾ die maertelare

Die seget van Noe openbare,
Dat hi nadie lovie wan
Eenen sone, die goede man:
Jonithus⁶⁾ was hi genant;
Etham gaf hi hem, een lant,
Ende God gaf desen groten zin.
Astronomie nam beghin
An desen man, want hise vant.
Nembroth quam in sijn lant,
Die gygant, wi lesent dus,
Hi was lanc X cubitus.
Ili verwaerf ende leerde an desen,
Hoe hi here soude wesen

Jonithus voerseidem mede,

+ Vinc. B. II. c. 61. †

2) Blijkbaar zijn hier eenige verzen uitgevallen. Men kan ze aanvullen uit den Rijmbijbel, vs. 1353-1362.

3) Verg. Rijmbijbel, vs. 1415-1420.

4) Vs. 13-58, woordelijk overgenomen uit den Rijmbijbel, vs. 1363-1408.

5) Men leze met het tekst-handschrift van den Rijmbijbel, vs. 1377: Methodius. Ook daar wordt de naam in de varianten op verschillende wijzen verdraaid.

6) Hs. hier en vs. 41 enz.: Jonicus. Zoo ook in een paar hss. van den Rijmbijbel.

[p. 23]

 

Dat Chams kindere de mogenthede

 

Eerst souden hebben, alse wijt horen;

 

Want Belis was van hem geboren.

45

Daer naer soude Sems geslachte

 

Die werelt dwingen met machte:

 

⁺Dat waren Persen ende Meden,

 

Die vele hadden der mogentheden.

 

Daer naer die van Japhet quamen,

50

Dat waren die Grieken, alse wijt vernamen,

 

Entie Romeine, die haer bedwanc

 

Hadden over die werelt lanc,

 

Alst emmer moeste ghescien.

 

Noch machment heden dages sien,

55

Dat alle die wel geloven in erterike,

 

Moeten onderdaen sijn den Roemscen rike.

 

Hier naer salmen wel horen de saken,

 

Hoe si onsen Here wraken.

+ Pol. 5. e.

Hoe God die tongen versciet, ende vanden torre Babel. XVI.

⁺ Nembroth begonste eerst met machte

Here sijn over Chams geslachte,
Ende dien leerde Jonithus,
Noes sone, wi lesent dus,
Hoe hi here wesen soude.
Daer naer wart Jecte met gewoude
Here over Sems gheslachte.
Daer na wart Sufne met machte
Here over Japhets kinder:
Dus wart deen meerre, dander minder.
Dus quam eerst hoocheit onder die liede.
Sem, alsict eerst bediede¹⁾,
Wan na die lovie II jaer
Arfaxat sinen sone, dats waer,
Ende Arfaxat die wan Salee;
Dese hadde der namen twee:
Lucas hietene Canaan.
Men leest dat hi Ebur wan.
⁺Hebur wan Falech daer naer,
Alse hi hadde XXXIIII jaer.
In sinen tiden gesciede dat wonder
Vanden menegen tongen besonder.
Van desen Heber, weetmen wale,
Heeft die name Eubreusce tale,
Alsic u wel bedieden can.

Nembroth, Sufne ende Jectan⁺

Quamen te Sennar ant velt,
Ende vruchten, alsemen ons telt,
Dat hem die lovie soude doen scade,
So dat si bi Nembroths rade,
Die emmer here wilde wesen,
Over een droughen in desen,
Dat si eenen tor maken wouden,
Dien si so hoge metsen souden,
Dat si die lovie daer bi ontgingen.
Over een si daer anevingen
Teglen, ende over morter mede
Eene dinc die hout met groter vasthede,
Dat heetmen butumen inden rijm:
Uter erden vallet sulc lijm.
Dien tor willen si hooch maken
Toten hemele, in waerre saken;
Maer God, die hare meninge kende,
Sine gesele hi hem anesende,
Ende gaf elken daer ene sonderlinge tonge,
So dat die oude entie jonge
Altoos niet verstaen mochte
Die tale, die dander vortbrochte.⁺
Dus lieten si dat metsen staen,
Ende in drien scieden si hem saen,
Ende deelden hem in vele scaren,
Nadien dat hare tongen waren.

Men leset, dat tgeslachtc van Sem

Tlant van Asyen trac an hem,
Alsic hier voren hebbe geseit.
Die meesters, die de waerheit
Hier af tellen ende hebben ghemeten,
Ende hier af die waerheit weten,
Si gheven der werelt drie deel²⁾:

+ Vinc. B. II. c. 61. f.

1) Vs. 12-22, bijna gelijkluidend met Rijmbijbel, vs. 1429-1437.

+ Vinc. B. II. c. 62. ±

+ Vinc. B. II. c. 62. †

+ Fol. 5. f.

2) Het volgende is eenigzins verward uitgedrukt. Vinc. In tres enim partes orbis non equaliter divisus est. Nam Asia a meridie per orientem usque ad septentrionem pervenit; Europa vero a septentrione ad occidentem, et inde Affrica usque ad meridiem. Sicque medium orbem sola tenet Asia, medium vero Europa et Affrica, que ideo due facte sunt, quia inter utramque ab oceano mare magnum ingreditur, quod eas intersecat. - Maerlant schijnt onder de drie eylande de drie continentes te bedoelen. Men vergelijke vooral met dit en de volgende capita het ‘Geografisch Overzicht’ uit den Alexander (bij Jonckbloet, Gesch. der Mnl. Dichtk. D. II. bl. 451-477), waar ook vs. 60 en 61 duidelijker zijn. Men leest aldaar:

Ane Asia so es geheel
Die een helfte van ertrike.

[p. 24]

60

Azia geven si oec gheel

 

Te sinen deele allcene die helt;

 

Affrica ende Europen sijn getelt

 

Over dander heelt onder hem tween:

 

Men vint andere eylande engeen.

65

Van desen drien, groot ende smal,

 

So sijn dandere eylande al.

 

Hort hier die redene lesen,

 

Hoe die werelt gedaen mach wesen.

Van Azia ende vanden paradise. XVII.

⁺ Azia, alse wi ghetrouwen,

Hevet die name van ere vrouwen,
Die wilen hilt moghendelike
In Orienten haer conincrike.
Ter zonne upgange es sijn begin,
Ende gaet omme meer no min
Dan zuut toten middaghe,
Ende nort omme, dans ghene saghe,
Street soe haren ganc so verre,
Dat soe strect toter leetsterre.
Ant west sceedse die Nervelzee¹⁾,
Die ghesceet maect min no mee
Dan tusschen Akers ende Brandijs²⁾,
Dat heet Zuudzee in onser wijs.
In dat Azia sijn vele lande,
Die ic hier binde in corten bande,
Ende beginne ant paradijs,
Dat boven allen lande hevet prijs.
Dat paradijs es sekerlike
Dat oest ende van erderike,
Vul bomen van goeder maniere,
Vul van elken crude diere.
Daer es in des levens hout.
Ennes daer in no heet no cout,
Maer getemperde lucht ende reine.
In midden so es eene fonteine,
Die dat proyeel can verchieren,
Ende deelt hare in viere manieren.
Noint man was diere in comen conde,
Sint dat Adam dede die zonde;
Want een muur van viere claer
Gaeter omme, dat es waer,
Alsic wel sal doen verstaen:
Daers Enoch ende Helyas in gedaen.

+ Vinc. B. II. c. 63.

1) Evenzoo leest men c. 28. vs. 8 en c. 30. vs. 66; doch elders (P. III. B. iv. c. 15. vs. 75) te regt Navelzee. Zoo ook in het hs. van den Alexander, f. 33. a; waar het echter later, f. 73. a, Narvelsee heet. Navelzee was de oude benaming der Middellandsche zee, als stroomende in het midden der bekende aarde (in umbilico terrae). - Vinc. nostro mari.

2) Brandijs, d.i. Brundusium, thans Brindisi.

Van India in Azia ende van sinen wondere. XVIII.

India es deerste rike,⁺

Daermen in levet sekerlike,
Dat sere wijt es ende groot:
Van rijcheden es hem geen genoot.
In dat lant es meneghe stede⁺
Ende menegerande liede mede.

Daers een eylant, heet Tamprobane,

Daermen ons af doet te verstane,
Dat elpendier hevet menech een
Ende menegen precieusen steen.
Daer sijn oec eylanden twee,
Dats Crisos ende Argyree,
Daer selver no gout es diere;
Ende daers menege scone riviere,
Ende menege wilde beeste, dats waer,
Ende men oegster II waerven int jaer;
Selsiene voglen ende oec diere,
Bome, crude van meneger maniere.
Solinius scrivet, sonder waen,
Dattere V^M steden in staen,
Entie minst lieden in hebben dan,
Hebben wel IX^M man.
Men hilt langhe sekerlike
Voer terdendeel van erderike.
Wat wondere eist, al es groet Inden,

+ Vinc. B. II. c. 64. †

+ Fol. 6. a.

[p. 25]

 

Want wi dat bescreven vinden,

 

Dat die wilde Inden te waren

 

Geen ander lant souken begaren?

 

Liber Bacus was deerste man,

30

Die tlant van Indien verwan¹⁾.

 

Die meeste flumen sijn daer:

 

Ganges, leestmen voer waer,

 

Die de scrifture Fyson heet,

 

Ende uten paradise gheet;

35

Daer soe naust es gewassen,

 

Die wijde van VIII^C passen;

 

Die wijtste XX^M breet;

 

Dondiepste datmer in weet,

 

Leestmen dat C voete es.

40

Een eylant leghet in Ganges,

 

Daer hem so vele lieden in generen,

 

Dat die coninc hevet ter weren

 

Te wapenen lieden te voet

 

LIIII dusentech goet,

45

Ende tors L dusent man.

 

Wie sore heerscap hevet an,

 

Hevet nochtan in siere scare

 

Vele elpendiere groet ende mare,

 

Ridders ende voetgangers mede

50

So vele, dat es wonderlichede.

 

Oec so vint men in India

 

Een volc dat heet Prasia,

 

Sere staerc, ende hare stede

 

Heetet Palibetra mede²⁾.

55

Haer coninc hevet nochtan

 

Te voet wel V^M3) man,

 

Ende VIII^M elpendiere,

 

Ende van ridderliker maniere

 

XXX dusent alle daghe

60

(Dit nes altoos geene saghe),

 

Die up sinen zoude leven.

 

An geene zide, dus eist bescreven,

 

Es een berch die Malcus heet,

 

Daer elx jaers II werf overghect

65

Die zonne in herfst ende in lentijn⁴⁾;

 

Daer eist dat die dwerghe in sijn,⁺

 

Ende wonen indie berghe, dats waer,

 

Ende en leven maer VIII jaer.

 

Daer woent Panree, een geslachte⁵⁾,

70

Die de wijf dwingen met machte.

 

Haer eerste vrouwe, si lyhen des,

 

Dat was die dochter Hercules.

 

Men vint wonderlike beesten

 

In India, seggen die jeesten:

75

Paeldinghe CCC voete lanc⁶⁾,

 

Menech serpent groot ende stranc,

 

Daer hier af spreect die scrifture

 

In Alexanders aventure.

1) Vinc. Indiam Liber pater ingressus est, utpote qui Indis subactis omnium primus triumphavit.

2) Vinc. Prasia gens validissima Palipotram urbem incolunt.

3) Lees: VI^CM. Vinc. Quorum rex sexcentena milia peditum, equitum XXX milia, elephantorum VIII milia omnibus diebus ad stipendium vocat.

4) Lees: VI^CM. Vinc. Quorum rex sexcentena milia peditum, equitum XXX milia, elephantorum VIII milia omnibus diebus ad stipendium vocat.

+ Fol. 6. b.

5) Vinc. Pandea gens a feminis regitur.

6) Door onjuiste vertaling maakt Maerlant de Indische palingen tienmaal zoo lang als zij waren! Vinc. anguille tricenorum pedum.

Van Persia in Azia ende andere riken. XIX.

Parchia dat lant te samen⁺

Heet van lieden die wilen quamen
Ute Siten. Ane die zuudzide
Leghet die Rode zee, die wide;
Nort anden berch van Yrcane⁷⁾.

Assyria dat leghet daer ane,

Dat van Assur den name ontfinc,
Sems sone, want hire eerst in ginc.
Dat street van Inden tote Meden,
Oest ende west upten dach heden;
Die Tygre andie nortside rinnet,
Ende Caucasus die berch, bekinnet⁸⁾;
Daer sijn die porten van Caspia,
Daermen wonder af telt hier na.
Puerper was eerst vonden daer,
Ende ongyment ende specie vorwaer.

Media ende oec Persidia

Hebben beede die name daer na

+ Vinc. B. II. c. 65. ±

7) Vinc. a septentrione Hircanum solum.

8) Vs. 9-13. Vinc. Hec ab ortu Indiam, a meridie Mediam tangit, ab occiduo Tygrim, a septentrione montem Caucasum, ubi porte Caspie sunt.

[p. 26]

 

Van tween coningen die heeten dus,

20

Medeus ende Perseus,

 

Diese met orloghen verwonnen.

 

Tlant van Meden sietmen begonnen

 

An Perchia ende doester paertie;

 

An die nortzide leghet Aermenie.

25

Perchia leghet an die zuudside¹⁾.

 

Een boem wast daer tallen tide,

 

Heet medica²⁾, die nieweren el

 

Ter werelt en wast, weetmen wel.

 

Perchia strecket oest van Ynden

30

Toter Roder zee, alse wijt vinden,

 

Ende hevet an die nortzide Meden.

 

Zuudwaert endet teere steden,

 

Die chierlijc es, ende Susen heet,

 

Dats dedelste port diemen weet.

35

In Persidia was in ouden stonden

 

Toverie eerstwaerven vonden.

 

Daer voer Nembroch altehant

 

Doe die tale versciet, die gygant;

 

Hi leerde den lieden, als een zod,

40

Vier anebeden over god.

 

Noch eeren si ende anebeden

 

Over god die zonne noch heden.

 

Mesopotania, horic visieren,

 

Es een eylant tusscen II rivieren:

45

Tygris loept an die oestzide,

 

Eufrates ant weste, die wide;

 

Caucasus ende Taurus, nu hort,

 

⁺Dese berghe liggen hem ant nort;

 

An die zuutzide Babylone,

50

Dat so mogende was ende so scone,

 

Datmer wilen noemde na

 

Caldea ende oec Assyria.

1) Vinc. Media et Persida a regibus Medo et Perso cognominate sunt, qui eas provincias debellando aggressi sunt. Ex quibus Media ab occasu transversa Parthia regna amplectitur, a septentrione Armenia circumdatur, ab ortu mari Caspio dividitur, a meridie Persida. - Men leze dus in vs. 25 en 29: Persidar.

2) Onnaauwkeurig door Maerlant vertaald. Bij Vinc. Huius terra medicam arborem gignit.

+ Fol. 6. c.

Van Arabia in Azia ende andere riken. XX.

⁺ Arabia in sine lants sprake

Luud also vele alse heilege sake.
In sinen bossce wasset wierooc,
Caneele, specie ende mirre oec;
Daer es Fenix der vogle een,
In die werelt es el ne gheen;
Men vintere in diere steene
Menegertiere ende menech eene.
Dat lant es nauwe ende lanc,
Ende neemt sinen oestganc
Vander zee van Perchidia;
Andien norden es Caldea³⁾;
Ten westen die Rode zee,
Daer Pharao wilen in hadde wee.

Surien, dat es Sycia,

Van eenen Cydrus, daer het na
Was genant in ouden tiden⁴⁾,
Dat hiet langhen tijt ziden
Dat lant van promissioene,
Ende al nu in onsen doene
Noemet menech dat Heilege Lant:
Nu eist der heydinen pant,
Ons te scanden utermaten.
Doestende dats ter Eufraten;
Onse zee es ant westende,
Ende Egypten es hem gehende⁵⁾;
Andie nortzide es Aermenie;
Ane die zuudzide Arabie.
Hier in staet Jherusalem,⁺
Nazareth ende Bethlem,
Daer hi wandelde die Here,
Die ons loste uten sere.
Oec staettere Surs ende Sayet,
Ende Akers esser bi gheset.
Dit was tlant van Chanaan,
Dat wilen tfolc van Israel wan.
Daer es in tlant van Galylee,
Ende daer es in die Dode zee;
Want daer visch no vogel in levet,

+ Vinc. B. II. c. 66. ±

3) Vinc. ad orientem versus ad Persicum sinum extenditur, cuius septentrionem Caldea claudit.

4) Vinc. Syriam Syrus quidam perhibetur indigena a suo vocabulo nuncupasse.

5) Vinc. ab occasu nostro (i.e. mediterraneo) mari in Egipto terminatur.

+ Vinc. B. II. c. 67. ±

[p. 27]

40

No gheene dinc die leven hevet;

 

Daer wilen die vijf steden in stonden,

 

Die God om hare dorpere zonden

 

Met sulfre ende met viere brande.

 

Noch wassen daer apple inden lande,

45

Scone buten; alsemense upsnijt,

 

Vintmer in asscen talre tijt.

 

⁺Nabathea leghet daer bi,

 

Tusscen daer ende Arabi,

 

Dat naer Ysmahels sone heet,

50

Nabyoth, alsemen wel weet.

+ Vinc. B. II. c. 68. i.

Van Egypten in Asia ende andere lande. XXI.

⁺ Egypten hiet wilen Ypila¹⁾;

Doe wart daer coninc daer na
Danaus broeder, Egyptus,
Ende hiet tlant naer hem aldus.
⁺ Die Rode zee ende Surien
Liggen an doostzide, horic lyhen;
Tote Affrica strecket west;
Ant norden hevet die zee bevest;
Ethyopen leghet hem zuudwaert.

In Egypten sone waert

Selden reghen gesien of nie.
Nylus, dus so teltmen mie,
Eene flume, loept uten Paradise,
Ende benettet in vremder wise;
Want soe wast eenwaerf ten jare,
Ende alsoe wech gaet, gaemen dare
Vruchte winnen altehant.
Egypten voet menech lant,
Ende vervullet die werelt mede
Van comanscepe in meneger stede.

Ceres²⁾ es eene stat bi Endi,

Daer een lant na gheheeten si,
Daer die bome zijdwulle dragen,
Ghelijc dat in anderen haghen
Die bome met mosse sijn behangen.
Ant norden es dat lant bevangen
Metter zee van Sycia,
Ende strect lancs tote Yndia.
Sijdwere brochtmen ons eerst dane,
Doen ons bouken te verstane.

Bactria es een groot lant,

Van eenen watre ghenant.
Van Yndi strecket west;
Nort hevet Sycia bevest.
Met berghen eist omme bevaen.
Die staercste kemelen, sonder waen,
Vint men daer ende sere goet,
Want nemmermeer quetst hem voet.

Sychia ende oec Ghotia

Van Japhets kindere hebben si na
Beede hare name ontfaen.
Oec so hebben wi verstaen,⁺
Dat hoghe Sylen ende hoge Goten
Die liggen met haren roten
In Azia ane die nortzide,
Ende es volc sere fel in stride;
Maer neder Syten ende neder Goten
Leghet in Europen besloten,
Dat heetet inden dage van heden
Almeest dat lant van Zweden.

Hoghe Syten leget an doesterzide⁺

India, dat lantscap wide,
Ende zuud den berghe Caucasus;
Tlant van Yrcane, wi lesent dus,
Es hem ane gheleghen west;
Nort hevet die zee bevest.

Syten hebben groet gedict,

Vele lants datmen winnet niet,
Entie generen hem in wostinen;
Andere sijn daer die tlant pinen.
Sulke sijn daer so ongediede,
Dat si bloet drinken ende eten liede.
Daers selver vele ende gout int lant;
Diet halen wille hi laetter pant,
Want dat die vogle gripe wachten³⁾.
Daer sijn myrauden van groter crachten,⁺
Ende daers kerstael goet ende diere.
Si hebben som groter riviere:

+ Vinc. B. II. c. 68. ±

1) In den Alexander (t.a. pl. bl. 461):

Dat alderierste heet Epla.

+ Fol. 6. d.

2) Vinc. Serica (uitg. 1494: Seres).

+ Vinc. O.

+ Vinc. B. II. c. 68. m.

3) Vinc. nam dum in plerisque locis auro et gemmis (terrae) affluant, griforum immanitate accessus hominum rarus est.

+ Fol. 6. c.

[p. 28]

 

Fasis, Oscorus ende Araxes,

70

Grote watre, gelovet des.

 

Hyrcania hevet den name ontfaen

 

Van enen bossche, sonder waen.

 

Oest leghet hem die zee van Caspia;

 

Andie zuudzide Armenia;

75

Andie nortside leghet Albana;

 

West leghet Hyberia daer na.

 

Hier vele bosschs ende wilds mere¹⁾.

 

Tygren, pardus ende panthere

 

Vintmen daer van fellen doene,

80

Ende utermaten vele lyoene.

1) Vinc. Est autem silvis aspera, copiosa immanibus feris. - Voor Hier denkelijk te lezen Hiers.

Van Albania in Azia. XXII.

⁺ Albania dat lant, dats waer,

Hevet den name, omme dat daer
Volc wert geboren met witten hare.
Sijn oesten, dat es openbare,
Dat coemt vander Caspiser zee,
Ende gaet westen min no mee
Dan ten merschen Meotides.
In dat lant, des sijt gewes,
Sijn honde van wreden doene,
Si verbiten die lyoene.

Aermenia, alsic u telle,

Heet na eenen Jasoens gheselle,
Die Armenis bi namen hiet:
Hi dwanc an hem dat ghediet,
Alsi Jasoene hadde verloren,
Ende bleef daer here vercoren.
Het leghet tusscen II bergen dus,
Taurus ende Caucasus.
Liggende hevet andie nortside
Geramos, een geberchte wide²⁾,
Daer Tygris uutbreect, de riviere,
Die loept met ere snelre maniere.
Daer in loept die berch Ararat,
Daer wilen Noes aerke in zat.

Hyberia dat leghet daer an,

Een lant daermen in winnen can
Crude, die sijn ter varuwen goet.

Capadocia, alsict verstoet,

Hevet die name van eere stat:
Sente Jorijs was grave in dat.
Van Aerminien coemt sijn oestende;
Het es Surien ghehende;
Clene Azia leghet ant west;
Nort hevet die zee bevest;
Taurus die berch ande zuudzide.
Men vint indie werelt wide
Betere paerden danne daer,
Willemen wanen over waer.
Cleene Asya hevet an doestende
Capadocia wel ghehende;
Els eist west, zuut ende nort
Metter zee al omme gegort.
Die lantscepe diere in sijn
Hort hier noemen in Latijn.

+ Vinc. B. II. c. 69. ±

2) Vinc. habens a septentrione Cerannos (uitg. 1494: Ceraunios) montes, ex quorum collibus Tigris fluvius nascitur, et in quibus montibus archa post diluvium stetisse perhibetur.

Vanden landscepen van Clene Azien. XXIII.

Bithinia hevet den name sine⁺

Van eenen coninc Bithine,
Die tlant met stride besat.
Daer es Nychomedia die stat,
Daer Hanibal vloe entie sine,
Die hem doodde met venine³⁾,
Alse ghi horen sult voerwaer
Indie Roemsche jeeste hier naer.

Gallatia dat leghet daer an,

Dat wilen tfolc van Gallen wan
Metten coninc Bithina,
Daer af hevet die name na.

Frigia dat leghet daer bi,

Dat also heet bidi,
Omme die dochter van Europen,
Die met Jupiterre was gelopen.
Daer stont in wilen die stat van Troyen,
Vul weelden, feesten ende joyen.

+ Fol. 6. f.
Vinc. B. II. c. 70. ±

3) Vinc. ubi Hanibal fugiens veneni haustu animam expiravit.

[p. 29]

 

Lydia es daer an te waren,

20

Daer wilen mogende coningen waren,

 

Ende naden coninc Lydus hiet.

 

Dor dat lant loopt ende vliet

 

Pantholus, in wies sant

 

Men wilen gout te vullen vant.

25

Daer na leghet Panphilia,

 

Ende dat lant van Ysauria

 

(Vander lucht hevet die name¹⁾),

 

Daer es in die stat bequame,

 

Die Celeucia es genant.

30

Cylicia volget dan te hant;

 

Van eenen Cylix, Fenix sone,

 

So ontfinc dien name tgone.

 

Tarsus staet daer an, die port,

 

Daermen af bescreven hort,

35

Dat sente Pauwels was geboren.

 

In dat lantscap, alse wijt horen,

 

Wasset dalrebeste soffraen,

 

Datmen ieweren weet, sonder waen.

 

Hier laten wi die tale ghemeene

40

Van Grote Asyen ende van Cleene,

 

Ende sullen scriven van Europen,

 

Entie lande diere in lopen.

1) Vinc. cognominata quod undique aperta aurarum flatibus pateat.

Van Europen ende haren sticken. XXIIII.

⁺ Europia ontfinc den name

Van eere joncvrouwen bequame,
Agenors dochter, die hier te voren
Jupiter hadde vercoren,
Ende ontfoeredse den vader,
Ende noemde daer na tlant algader.
Die merschen van Meotytes
Ende Thaneis, des sijt gewes,
Die verscedense in doostende,
Daer soe Azia es gehende.
Haer oestende hiet hier te voren
Neder Cycia, alse wijt horen,
Ende hiet Sycia ghemeene
Alle die lande groot ende cleene
Tusscen der Dunouwen enter zee
Enter Elven, dat es mee;
Want al dat volc, dattem daer hilt,
Was ongenaturt ende wilt.
Nu hebben die lande ander namen,⁺
Sijnt dat si ter kerstijnheit quamen.
Tusscen der Dunouwen, der Elven enten Rijn,
Hiet al wilen in Latijn
Germania omme tgrote geslachte,
Die int lant saten met machte²⁾.
Daer vint men voglen van Yrcane,
Die sulke vederen hebben ane,
Dat si nachts inder maniere
Gheliken eenen claren viere.
Daer vintmen oec wilde stiere
Ende wonderlike selsiene maniere.
Men vinter ammer ende cristael gemene
Ende sonderlinge selsiene steene.

Tusscen der Zuutzee enter Dunouwen

Hiet al Messia³⁾, alse wijt scouwen,
Omme dat corens vele drouch,
Dies ander lande hadden genouch:
Dit es nu ter stont Behem
Ende ander lande met hem.

Daer an leghet Pannonia;

Daer was geboren, alsict versta,
Sente Martijn, wi lesent dus,
Ende oec mede sente Jheronimus.
Nu heet dat lantscap altesamen
Hongerien nu bi namen.
Oest daer af leget Tracia,
Van Tyras, Japhets sone, daert na
Gheheten was; noch hetet so.
Constantinoble was doe
Dat oestende vandien lande.
Wilen hadden dat in hande
Beede die Goten entie Sermaten
Ende menech wreet volc utermaten,
Die den Roemscen rike daden
Utermaten vele scaden.
Nochtanne eist al gheheel
Van Griekenlant een groet deel.

+ Vinc. B. II. c. 71. ±

+ Fol. 7. a.

2) Vinc. terra dives vitium ac populis numerosis et immanibus, unde et propter fecunditatem gignendorum populorum Germania dicta est. Gignit aves Hyrcanias, quarum penne nocte perlucent, cet.

3) Vinc. Mesia, a mesium (i.e. messium) proventu vocata.

[p. 30]

Hoe Grieken es gedeelt in viven. XXV.

⁺ Grieken heeft den name ontfaen

Van coninc Grieke, sonder waen.
Dat lant es gedeelt in viven:
Dalmatia, horic bescriven,
Esser een, ende hevet mede
Sinen name na eene stede.

Epyrus dats een ander deel,

Ende hevet den name gheel
Van Pirrus, Achilles sone¹⁾;...
Bidi wi lesen, dat die ghone,
Doe Troyen gevellet was,
Dat coninc Pirrus nam na das
Andromaca, ende an hare wan
Molosus, den jongen man,
Daert lant na hiet Molosia.
Helenus hadse daer na,
Hectors broeder, ende indie hant
Metten stiefsone al dat lant.

Dat derdendeel es Elladis,

Dat also gheheeten is
Van Ellane, Talyoens sone²⁾.
Athica heetet mede dat gone,
⁺ Dat es trechte Grieken meer no min,
Want Athenen staeter in,
Die moeder vanden arthen es,
Ende daermen wilen, sijts gewes,
Die grote philosophen vant:
Dits dedelste van Griekenlant.

Machedonia dats daer an,

Daer Alexander, die stoute man,
Gheboren was van groten doene,
Dat heet na coninc Machedoene.

Achaya heetet vijfte deel,

Dats nu Moreya al geheel:
Daer staet Theben in, die stede,
Die wilen Mathinus³⁾ maken dede,
Daer Liber Bacus was gheboren
Ende Apollo, alse wijt horen,
Ende Hercules, die meneghe stat
Onder gode hevet ghehat.

+ Vinc. B. II. c. 72. ±

1) Wederom ontbreken bier een paar verzen. Vinc. Epyrus a Pyrro Achillis filio dicitur, cuius pars Chaonia, que ante Molossa dicta est a Molosso filio Pyrri, quem de Andromacha habuit. - Men vergelijke den Alexander, t.a. pl. bl. 468.

2) Vinc. a rege Ellana, Deucalionis et Pyrrhe filio.

+ Fol. 7. b.

3) Vinc. Catinus (l.Catmus, Cadmus), Agenorisfilius.

Van Tessalya ende Europen ende van Ytalen. XXVI.

Tessalya heetet aldus⁺

Naden coninc Tessalus,
Ende leghet ant lant van Macedone.
Daer es meneghe riviere scone
Ende meneghe borch ende menege stat.
Bernardus die berch es in dat⁴⁾,
Daer wilen hadde den tempel sijn
Die valsche god Apollijn.
Achilles was danen geboren.
In dat lantscap, alse wijt horen,
Dwanc men eerst paerde ende verwan
Omme te ridene den man.

Olimpus leghet in dat lant mede,

Die es van so grotere hoochede,
Dat hi boven allen winde gaet,
Ende dits geproevet, dat verstaet.

Ytalia heeten alle die lant,⁺

Die andie nortzide des berchs cant,
Die Alphes heetet in Latijn,
Beghort met vasten berghen sijn,
Ende in doostzide toter zee:
Nu sijn daer in namen twee.

Lumbaerdien leghet daer in,

Dat ghenoemt es int begin
Vanden Lancbaerden die tlant wonnen,
Alse wi hier na wel tellen connen.
Daer es in Tuscane ende Lacie,
Daer Rome in staet, die stat vrie,
Dat wilen metten zwerde dwanc
Aldie werelt ommeganc;
Calaberen, Poelyen ende Principaet,
Daer Caeps die goede stat in staet.
Men vintere in versche zeen,
Daer in vissche menech een;

+ Vinc. B. II. c. 73. ±

4) Vinc. Ibi est et mons Parnasus.

+ Vinc. B. II. c. 74. i. ±

[p. 31]

35

Rivieren, enbre ende die epaen mede¹⁾,

 

Heete fonteinen ter meneger stede.

1) Aldus het hs. Doch men leze: Rivieren, Tibre ende dEridaen mede, Vinc. Habet.... fluvios Eridanum et Tyberim. (enbre: tibre, - dieepaen: deridaen).

Van Gallen in Europen. XXVII.

⁺ Gallya heeten teere namen

Alle die lande te samen,
Die vanden berghe van Monyu²⁾
Hier neder strecken, seggic u,
Ende doostende scedet de Rijn,
⁺Die zee die nortzide³⁾ sijn.
Gallia heeten si omme dit,
Want liede daer sijn van hude wit⁴⁾.
Hier in staet menege edele stede,
Meneghe scone riviere mede,
Meneghe fonteine soete ende sure
Springenre in ende lopenre dure;
Scone bossche, acker ende weide,
Scone wijngaerde ende heide
Vintmen indat selve lant.
Nu eist Borgoengen som genant,
Loreine ende Vranckerike,
Bartaengen, dat hiet Armorike,
Normendien, dat Neustren hiet;
Omme dat verwan dat Nordsce diet
In coninc simpels Karels tiden,
Hiet oint Normendien siden.

Naest Gallen leghet Acquitaengen:

Tusscen der Lore ende Spaengen
Enter Rone so hiet al wilen
Acquitaengen, sonder ghilen,
Omme die grote drie rivieren,
Diere in sijn⁵⁾, ende wi visieren,
Dats Lore, Rone entie Geronde,
Die staerc sijn ende van diepen gronde.
Dits Gasscoenyen, Meyne ende Toreine,
Anjou, Poitau ende andere pleine.

Spaenyen leghet alrenaest Gallen,

Dat een berch sceet al met allen,
Die heet Parereus in Latijn,
Dat mach in Dietsch Portisers sijn⁶⁾.
Het strect van Gallen an Affrike.
Een edel lant eist sekerlike
Van steden ende van rivieren,
Van vruchte van vele manieren,
Van stouten lieden ende van wisen,
Ghesont van luchte ende van spisen,
Van frute ende van wijngaerde rike,
So dat men cume vint des gelike;
Men vinter selver ende gout gemene,
Ende daertoe precieuse steene.
Dit es dwestende van Europen,
Nu moeten wi tAffrike wart lopen.

+ Vinc. B. II. c. 75. †

2) Zoo ook in den Alexander (t.a. pl. bl. 466):

Tusscen Monjou enter Donouwen
Legt een lant, daer scone vrouwen
Harde vele binnen sijn:
Gevmania hetet in Latijn;

en aldaar, bl. 469:

Italiaen heten in Latijn
Alle die liede die nu sijn
Tusscen der Suutsee ende Monju.

Zoo laat ook Maerlant (P. I. B.v.c. 28. vs. 21), bij het verhaal van Hannibal's togt over de Alpen, hem den weg nemen over ‘die berghen van Monju.’ En te regt; want Monju, Fr. Mont-Joux, Lat. Mons Jovis, was de oude benaming van den St. Bernard, op welks top (naar men zegt) eenmaal een tempel van Jupiter stond, ongeveer terzelfder plaatse waar in 982 het beroemde klooster werd opgerigt. Bij uitbreiding werd Monju ook van de Alpen in 't algemeen gezegd, daar de overtogt over den St. Bernard geschiedde.

+ Fol. 7. c.

3) Lees: westzide. Vs. 3-6 luiden bij Vinc. Hanc ab oriente Alpium iuga tuentur, ab occasu oceanus includit, a meridie prerupta Pyrenei, a septentrione Rheni fluenta atque Germania.

4) Vinc. Gallia dicta est a candore populi; gala enim Grece lac dicitur.

5) Vinc. Aquitania autem ab obliquis aquis Liguris fluminis est appellata, quod ex plurima parte terminus eius est, eamque pene in orbem cingit.

6) Zoo staat er letterlijk in het hs. Vinc, heeft alleen: a septentrione Pyreneis montibus clausa.

Van Affrike ende haren lande. XXVIII.

Affrike hevet den name ontfaen⁺

Van enen Affer, doemen ons verstaen,
Die was van Abrahams geslachte,
Ende hi wan dat lantscap met machte.

+ Vinc. B. II. c. 76. ±

[p. 32]

5

Sijn oostende neemt meer no min

 

Dan van Egypten sijn beghin;

 

Van Europen scedet nemmee

 

Dan die nauwe Nervelzee¹⁾,

 

Dat die coemanne heeten noch

10

In deser tijt Stroch ende Marochs²⁾.

 

Int oestende, Egypten na,

 

Es Cyrenenchis Lybia;

 

Het hevet sinen name mede

 

Ghestrect van Cyrene die stede.

15

Desen lande leget ant zuden

 

Lant van wonderliken luden,

 

Die wilt ende onbesceden scinen,

 

⁺Ende vele grotere wostinen,

 

Daer in en coemt man no kint,

20

Daermen die basaliscus in vint,

 

Die met haren ziene slaen doot

 

Al dat levet, cleene ende groot.

 

Daer west alrenaest es een lant,

 

Dat Pentapolis es ghenant

25

Van vijf steden diere in staen,

 

Een nuttelijc lant, sonder waen.

 

Tripolitane leghet daer gehende,

 

Ende hevet ane sijn oostende

 

Cyrces, een zant uptie zee,

30

⁺ Daermen vint saphiere mee

 

Dan anders daermen weet,

 

Diemen bi namen orientale heet;

 

Scone sijn si ende niet te claer,

 

Maer niet die beste, wet vorwaer.

35

⁺ Bisantene leghet daer bi:

 

Daer segemen dat al waerheit si,

 

Dat tlant meest olyebome draget

 

Dan geen, daermen af gewaget,

 

Ende dat es dbeste corenlant,

40

Dat ie man ter werelt vant;

 

Want men over waerheit hout,

 

Dat het draghet hondertfout.

 

Engi staetter bi also³⁾,

 

Daer stont wilen Gartagho,

45

Dat Rome dede menege pine,

 

Om hovet vander werelt te sine,

 

Ende stredenre omme menech jaer.

 

Nu so eist al woeste daer;

 

Maer Thuhus⁴⁾ dat staeter bi,

50

Daer soe stont, dat seitmen mi.

 

Die lande diere bi sijn geleghen,

 

Seitmen dat wel te dragene plegen;

 

Bet af sijnre grote wostinen

 

Vul serpenten met veninen,

55

Vol wildere esele ende ander diere

 

Van harde vremder maniere.

 

Gotulya dat leget daer an,

 

Daermen selden in vinden can

 

Water of put, riviere of beke;

60

Want daer es der fonteinen breke.

 

Daer sijn leuwen ende lupaerde

 

Ende beesten van menegen aerde.

 

Numidia dat leget daer ane.

 

Dat lant, doemen ons te verstane,

65

Hevet mersche ende ackerlant:

 

Hennes geen verdrogeder zant.

 

Oec hevet wout, daermen in diere

 

Vint van menegere maniere,

 

Ende berghe daermen wilde ezele ziet,

70

Ende daermen paerde te winne pliet.

 

Men vintere maerber diere ende goet,

 

Dat men verre souken doet.

 

Ypone stoeter in, eene port,

 

Daer men af bescreven hort,

75

Daer bisscop was sente Agustijn,

 

Die grote pape, die therte sijn

 

Sette al sijn leven dure

 

Omme tontbindene die scrifture.

1) Zie bl. 24, aant.¹⁾.

1) Zie bl. 24, aant.

2) Verbastering van het Lat. Strictum Marochii, Sp. Estrecho de Marocco, Fr. Destroict of Détroit de Maroc, thans de Straat van Gibraltar.

+ Fol. 7. d.

+ Vinc. O

+ Vinc. B. II. c. 76. m. ±

3) Vinc. Zeugis, ubi Cartago magna, ipsa est et vera Affrica.

4) Lees: Thunus, als in de Prologhe, vs. 23.

Van Yengis ende Mauritane. XXIX.⁺

Mauritania dat lant⁺

Es van swartheden genant,
Omme datter in wonen de More.
Andie zuutzide, alsict hore,
Leghet een berch Ascrictim⁵⁾.

+ Fol. 7. e.

+ Vinc. B. II. c. 77. ±

5) Vinc. Astarxim (uitg. 1494: Astrixim).

[p. 33]

 

Altemale bewesten him

 

Tote datmen coemt ter groter zee,

 

Vindmen eerst dat zant min no mee.

 

Ne dade die berch, dat grote zant

10

Soude bedecken dat corenlant.

 

In dat zant, alst wayt te waren,

 

Gaen dicken also grote baren,

 

Alse offet indie zee ware.

 

An die zuutzide vintmen dare

15

Simmen, struessen ende draken,

 

Ende wilen, in waren saken,

 

Vantmer elpendiere also wel:

 

Nu in Indien ende nieweren el.

 

Garamantis es een lant,

20

Dat daer leghet andat zant,

 

Ende heet also van eere steden.

 

Daer vantmen vele wonderlicheden:

 

Daers eene fonteine, dages so cout

 

Niemen en drincse, al es hi stout;

25

So heet es soe indie nacht,

 

Datter dan niemen en acht.

 

Ethyopen es daer af zuut:

 

Alt volc hevet daer zwerte huut;

 

Want die zonne die es daer

30

Tallen tiden meest naer,

 

Om dat tlant, alsemen seghet,

 

Rechts onder den middach leghet,

 

Tallen tiden so eist daer heet.

 

Daer dat lant ten westen geet,

35

Eist al berch ende zant;

 

Doestende es al woeste lant.

 

Adlas, die grote berch entie hoge,

 

Leghet tusscen dat lant enter zee droge.

 

Men vint in dit Ethyopen

40

Menegerande wilt volc lopen,

 

Ende menege wonderlike gedane,

 

Ende sulc dat wonder te siene es ane.

 

Hets vul serpente ende wilder diere

 

Ende draken groot ende ongiere;

45

Uut haren hovede plegemen des,

 

Te nemene den steen dragontides.

 

Jacincten ende crisoprassen

 

Die in ghenen lande wassen,

 

Caneele en wast daer niewer mee¹⁾.

50

Men vint der Ethyopen twee:

 

Deen in Asya bi India,

 

Ende dit ander in Affrica.

 

Utegenomen sekerlike

 

Desen drien landen van erderike,

55

So es een vierde lant over de zee,

 

Dat dese III lande min no mee

 

Andie zuutzide hevet bevaen;

 

Maer die zonne, sonder waen,

 

Benemet ons met haerre hitten,

60

Dat wire gecomen mogen no zitten,⁺

 

Ende dus eist ons bekint²⁾.

 

Hier af teltmen redene blint,

 

Dat daer liede sijn, sonder waen,

 

Dat haer voete jegen donse gaen,

65

Ende men heetse Antypodes;

 

Maer wet wel dat dit favele es.

 

Nu hort vort die redene mee

 

Vanden eylanden vander zee.

1) Vinc. Hiacynctus et chrysoprasus ibi reperiuntur, cinnamomum ibi colligitur.

+ Fol. 7. f.

2) Lees: ombekint. Vinc. quae solis ardore incognita nobis est.

Vanden eylanden vander zee. XXX.

Eylanden liggen indie zee⁺

Harde vele ende oec mee,
Dan icker hier noeme tsamen;
Maer die vander meester namen,
Ende daer af spreken die auctore,
Daer af willic datmen hier hore.

Bertaenyen leghet neven Gallen,

Ende es een dbeste lant van allen,
Ende daer heren in hebben gewesen
Die mogenste daer wi af lesen.
Bartaengen heetet na Brutus,
Die sone was Silvius,
Ende van Troyen geboren.
Sider hadden sijt verloren,
Ende quam den Ingelschen in hant,
Daer naer heetet Inglant.
Hier in lopen scone rivieren,
Bosscen die dat lant verchieren,
Mersche ende scone couterlant.

+ Vinc. B. II. c. 78. ±

[p. 34]

20

Oec vintmen daer ende wilen vant,

 

Altoes ende over een,

 

Gagates, den swarten steen,

 

Ende perlen vele entie claer.

 

Buten Bartaengen, dats waer,

25

Es Tanachos, een gesont lant¹⁾,

 

Daermen serpent noint in vant,

 

Noch ghenen worm ghevinijnt.

 

Maer nochtan, dat wonder schijnt,

 

Waer somen die erde vanden lande

30

In rike voert menegerande,

 

Alle wormen gevenijnt

 

Sijnre metter doot gepijnt.

 

Dits een eylant scone van heyden,

 

Goet ten corne enter weiden.

35

Daers een eylant up desen dach,

 

Daer geen zieke in sterven mach,

 

Ende daers een vagevier, sijt seker das,

 

Dat sente Patrike getoget was.

 

Yrlant heetment nu bi namen,

40

Ende es een groot lant te samen.

 

Nort van Bartaenyen in die zee

 

Es een eylant, heet Tylee,

 

Daert half tjaer nacht es ende half dach.

 

Solinus doet ons gewach,

45

Dat Tylus een eylant si

 

Biden lande van Indi,

 

Vul wijngaerts ende vul oliven

 

Ende vul palmbome, alsi scriven;

 

Datter die bome, hebbets geloof,

50

Nemmermeer en werpen loof²⁾.

 

Ysidorius gewaget des,

 

⁺Dat XXXIII Orcades

 

Eylande liggen, alsemen hort,

 

Indie Baerdsce zee rechts vort:

55

Lichte hi meenet Orcani.

 

XIII eilande, seghet hi,

 

Sijnre bewoent ende beseten,

 

Ende XX, wiltmen weten,

 

Sijnre ydel van alle man.

60

Rome leidere groten cost an,

 

Omme te dwingene wilen eere,

 

Ende al omme der werelt eere.

 

Gadis leghet in dat open

 

Tusscen Affrike ende Europen,

65

Daer die twee zee te gader comen,

 

Diemen Nervelzee³⁾ hort nomen;

 

Hets dachtendeel van ere milen

 

Van elken lande, sonder ghilen.

 

Daer sette Hercules sine columme,

70

Want hi hadde die werelt omme

 

Van India tote daer gewonnen,

 

Vanden upgane der zonnen,

 

Te togene, dat hijt bedwanc

 

Toter zonnen onderganc.

1) Vinc. Thanatos insula oceani freto Gallico a Brittania ... separata.... Dicta est autem Thanatos a morte serpentium.

2) Vinc. quod quecunque in ea nascitur arbor, nunquam caret folio.

+ Fol. 8. a.

3) Zie bl. 24, aant.¹⁾.

1) Vinc. Thanatos insula oceani freto Gallico a Brittania ... separata.... Dicta est autem Thanatos a morte serpentium.

Vanden geluckegen eylanden. XXXI.

Het sijn eylanden indie zee,⁺

Die heeten Fortunatee,
Dats gevallich in onse tale.
Die sijn draghende altemale
Al des die mensce hevet noot:
Vruchtbome cleene ende groot,
Wijngaerde, coren ende cruut,
Ende alrehande erdsche deduut.
Die poeten wanen bidi,
Dat dat paradijs dit si.
Vele voglen, scone wout,
Bien ende honech menechfout,
Ende allen wenschen vintmen daer.
Jegen Mauritane, dats waer,
Liggen si alle indie zee:
Daer sijnre vive ofte mee;
Maer sulken tijt alsmer een vint,
Sceetmer af, sone es geen wint,
Die so gewayt emmermere,
Datter man an wederkere.

Gorgades sijn eylande mede,

Die van Affrike teere stede
Twee dachseilinghe verre sijn.
Daer sijn wijf, dats waerheit fijn,
Van haren lachame al ru,

+ Vinc. B. II. c. 79.

[p. 35]

 

Ende snelre vele, seggic u,

 

Danmen gelovet min no mee.

 

Daer sijn oec Esperidee

 

Bat buten, buten alle lant,

30

Buten den berghe Adlant,

 

Daer favelen af tellen de sake,

 

Datter es die wakende drake,

 

Die de goudine apple hoet.

 

In dIndsche zee, des esmen vroet,

35

Leghet Crisa ende Argoree,

 

Twee eylande indie zee.

 

Daer vloyt so selver ende gout,

 

Dat sulc over waerheit hout,

 

⁺ Dat dat eylant al goudijn si

40

Ende tander selverijn daer bi.

 

Tambrobane lesen wi dat si

 

Ane die oestzide van Indi.

 

VIII^C ende LXXV milen

 

Scriven sijt lanc, sonder ghilen,

45

Ende dore tlant loept eene riviere.

 

Menege maergarite diere,

 

Menegen precieusen steen

 

Vintmen daer in over een.

 

Deen deel houden elpendiere

50

Ende beesten van wilder maniere,

 

Ende in dander wonen liede,

 

Groot ende staerc ende ongediede,

 

Met wreeden lude, met geluwen ogen;

 

Haer scone haer conen si togen,

55

Maer met geenen volke bi enegen saken

 

Sone gesellen si hem met spraken.

 

Ten oevere van haren lande

 

Bringhen si in hare hande

 

Hare comenscepe, ende wissen dare¹⁾,

60

Ende vercopen also dat hare.

 

Si leven langere vele dan wi,

 

So dat cort gelevet si,

 

Die stervet te sinen hondert jaren.

 

Sdages en slapen si niet te waren.

65

Appelen hebben si ghenouch;

 

Dat lant noint wijngaerde drouch.

 

Vele houdsi hem andie jacht

 

An diere van grotere macht.

 

Slecken huse hebben si so groot,

70

Dat siere in wonen ter noot.

 

Twee wintre ende twee somere mede

 

Hebben si elx jaers daer ter stede.

 

Nu hort vanden eylanden noch

 

Tusschen Stroch ende Maroch,

75

Ende tusscen sente Jorijs braes:

 

Van leerne sone wert niemen dwaes.

+ Fol. 8. b.

1) Vinc. Cum negotiatoribus aliis in ripam fluminis merces opponunt, et vix complacitas mutuant.

Vanden eylanden vander zuutzee ende tusscen Stroch ende Maroch. XXXII.

Cyprus dats een eylant,⁺

Van eere port also genant,
Dat nu te tiden Paphen heet.
Venus, alsement bescreven weet,
Die was in dat lant geboren.
Wi vinden bescreven horen,
Datmen coper eerst daer vant;
Noch en vint men geen lant
Dies gelijcs no verre no na.

Daer leget bi tlant van Creta,

Ende es van Grieken een groet stic.
Van desen lande so lesic,
Dat Jupiter daer wart geboren
Ende upgehouden, alse wijt horen.
Wilen waren daer C steden.
Oest ende west in lancheden
Ten groetsten ende niet harde wide;
Grieken hevet an die nortside,
Egypten anden zuderen kant.
Eerst was vonden in dat lant
Eerst was vonden in dat lant
Scichte daermen mede schiet,
Ende riemen diemen in scepe pliet.⁺
Gheete sijn daer vele int lant,
Lettel herten, alsict vant;
Wolven, vossen, quade beesten
En mach dat lant niet geleesten.
Daernes ule no serpent int lant;
Ende brinctmer ule, soe stervet thant.
Bome, crude menegherande
Ende wijngaert wast wel inden lande.

Abidos dat lant dat leghet

+ Vinc. B. II. c. 80. ±

+ Fol. 8. c.

[p. 36]

 

Up Hellespontes, alsemen seget,

 

Dat sente Jorijs braes nu heet,

 

Dat Europen ende Asyen sceet.

35

Daer maecte Xerces¹⁾, sonder gilen,

 

Eene brugge over wilen.

 

⁺ Cyclados sijn eylande mede,

 

Die indie zee hebben hare stede

 

Jegen Grieken, ende men seghet

40

Datter daer LIII leghet,

 

Ende alle versceden, alsemen hort.

 

Si liggen lancs zuut ende nort

 

V^C milen, dats ghemeten;

 

Ende oest ende west, alse wijt weten,

45

Ligghen si CC milen breet.

 

Doosterste ende, alsomen weet,

 

Dats Rodus, gelovet das,

 

Daer eerst rose vonden was.

 

In dit lant, wi lesent dus,

50

Was die coperine Colosus,

 

LXX ellen lanc, weetmen wale,

 

Ende al gegoten van metale,

 

Ende also grouf alse daertoe bestoet.

 

Niemen conde des gewerden vroet,

55

Bi wat crachte, bi welker aert,

 

Sulc een beelde gegoten waert,

 

Ende daertoe mede hoet echt

 

Up ende neder wart gerecht.

 

Dit was der VII wondere een,

60

Die ter werelt ie zonne besceen;

 

Ende ander C colosus mede

 

[Waren daer noch inder stede²⁾.]

 

Delos es der eylande een.

 

Menne vint in lant en gheen

65

So vele quackelen alse daer.

 

Men wille seggen over waer,

 

Dat Phebus ende Dyana mede

 

Worden geboren daer ter stede.

 

Carpates es oec daer jeghen,

70

Ende es voere Egypten geleghen.

 

Dat lant hevet eerst ripe vrucht,

 

Dat doet nature ende des lants lucht.

 

Cytarea leget ant westende,

 

Daermen wilen Venus kende,

75

Want men anebeedse daer.

 

Icarea leghet daer naer,

 

Daer wilen Ycarus verdranc.

 

Phares es danen niet lanc,

 

Daermen vint den maerber wit,

80

Ende nieweren so goet so dit.

 

Ghemaket so was van hem

 

Die tempel van Jherusalem,

 

Die Salomoen wilen maken dede.

 

Chion leghet daer mede,⁺

85

Daermen mastix vele in vint.

 

Samos es verre niet een twint,

 

Daer was Juno in geboren

 

Ende Sibilla, alse wijt horen,

 

Die Servia geheten was³⁾,

90

Entie wise Pictagoras.

 

Erdine vate, alsict vant,

 

Waren daer eerst vonden int lant.

 

Dit sijn die vermaerste eylande

 

Vanden Cycladen, alsict cande;

95

Vanden anderen makic geen wort,

 

Ic ghae te miere materien vort.

1) Hs. Moyses. Vinc. Crisis (uitg. 1494: Xerxes).

+ Vinc. B. II. c. 81. ±

2) Dit vers ontbreekt in het hs., en is hier bij gissing ingevoegd. Vinc. Fuerunt et alii centum numero in eadem insula colossi minores.

+ Fol. 8. d.

3) Door Maerlant waarschijnlijk verkeerd gelezen en vertaald. Vinc. ex qua fuit sibilla Samia.

Van Cycile. XXXIII.

Cycile es gheheten dus⁺

Vanden coninc Cyculus,
Die coninc Ytallus broeder was.
Onverre, gelovet das,
So eist versceden van Ytale.
Ommegaens, so weetmen wale,
So eist III^M stadien, sonder ghile,
Alse die VIII doen die mile.
Grote berghe sijn int lant,
Vul sulfers, dus eist bekant;
Hethna die berch leget hier,
Die altoos bernet alse telsche vier;
Nochtan leeghter up die snee,
Ende dit en faelgiert nemmermee.
Daers Caribdis ende Silla
In die zee, den lande na,

+ Vinc. B. II. c. 82. ±

[p. 37]

 

Twee sorgelike steden.

 

Daer sijn scepen buten vreden:

 

Comen sire in, horen wi spreken,

20

Si versinken of si breken.

 

Die Cyclopen woenden daer wilen,

 

En si dat die poeten ghilen,

 

Grote liede met eenen oghe.

 

Quaet¹⁾ corenlant eist ende droghe.

25

In eene riviere, die daer gaet,

 

Vint men den steen die heet acaet;

 

Corael vintmen inde zee daer.

 

Colee²⁾ die liggen daer naer

 

IX eylanden indie zee,

30

Entie bernen emmermee.

 

⁺ Sardeine leget sekerlike

 

Indie zee bi Afferike.

 

Ghenoemt so es dat ghone

 

Van Sardus, Hercules sone,

35

Die uut Affrike daer quam,

 

Ende tlant in sinen handen nam.

 

Hets lanc C ende XL milen,

 

Ende XL wijt, sonder ghilen.

 

Men vinter no wulf, no serpent,

40

Maer es een quaet worm bekent,

 

Die den lieden gaet te na,

 

Diemen heet solifuga.

 

Men vint daer fonteinen heet,

 

Die den lieden helpen gereet;

45

Maer si maken den dief blent,

 

Dwaet men sine ogen, dits bekent.

 

Corcica es, sonder ghilen,

 

⁺Een eylant, dat XX milen

 

Van Sardeina versceden leghet.

50

Bi Ytalien, alsemen seghet,

 

Leghet, ende heeft menegen ort

 

Vul van wilden³⁾, alsemen hort.

 

Enosus⁴⁾ es een eylant

 

Neven Spaengen; dats becant,

55

Dat serpenten die erde vlien,

 

Waer sise tasten, rieken of zien.

 

Baliares sijn eylande twee

 

Neven Gallen indie zee,

 

Daermen slingeren ende aermborste

60

Maecte eerst ende visieren dorste;

 

Ende hier naer hetet, alsict merke.

 

Nordweghen ende Denemaerke,⁺

 

Yslant⁵⁾, Sweden ende anders vort

 

Eylanden die liggen bet nort,

65

Rekent men al in Sycia.

 

Al Vrieselant verre ende na,

 

Tusscen der Elven ende Sincval,

 

Rekent men te Sassen al.

 

Daer es Germania af thovet.

70

Nemmeer bescedens, des gelovet,

 

En hebbic vanden landen vonden:

 

Hier scedics af nu tesen stonden,

 

Ende hebbe dit hier omme geset,

 

Dat ghi verstaen moget te bet,

75

Alse ghi hort die riken noemen,

 

Daer die orlogers ute comen,

 

Wie si waren ende wanen geboren,

 

Die der werelt daden toren.

1) Lees: Goet. Vinc. frugum fertilis.

2) Lees: Eolee. Vinc. Eolie insule..... et Vulcanie vocantur, quod et ipse sicut Ethna ardent.

+ Vinc. B. II. c. 83.

+ Fol. 8. e.

3) Lees: weiden. Vinc. gignens letissima pabula.

4) Vinc. Ebosus.

+ Vinc. O.

5) Aldus het hs., niet IJslant.

Van lieden dolinge ende van costumen. XXXIIII

Mine ystorien lietic bliven,⁺

Daer dat geselscap vanden keytiven
Metten tongen hem verscieden:
Nu hort vort vanden quaden lieden,
Hoe vele dolingen daer si in vellen,
Hoe elc met sinen gesellen
Sulke costume nam over wet,
Alsic hier naer hebbe geset.

Sente Jeronimus die seghet,

Datmen in Arabien pleghet,
Ende onder vele Sarrasine,
Te levene niet met brode, met wine;
Maer vleesch ende kemels melc,
Bi sulker saken leeft daer elc.
Over zonde souden sijt heten,
Souden si vleesch van zwinen eten;
Oec mach cume leven of sijn

+ Vinc. B. II. c. 86. ±

[p. 38]

 

In Arabien eenech zwijn.

 

Wildemen ander liede dwingen

20

Te kemels melke, te sulken dingen,

 

Hem soude dinken inden mont,

 

Of si wulf aten ofte hont.

 

In Ponten, in Frigia mede

 

Sijn witte worme te meneger stede,

25

Ende hebben die hovede zwart,

 

Ende liggen in houte hart;

 

Hier mede so geltmen rinte¹⁾.

 

In Lybia, in al Orinte,

 

Daer dat volc wandelt met pinen

30

⁺ In heeten lande ende in wostinen,

 

Daer vindemen crekele in meneger wise,

 

Ende maken daer af hare spise.

 

In Egypten, in Palestine,

 

Om dat men daer doet den lande pine

35

Met ossen, wilmen die waerheit weten,

 

Ne willemen daer geen rentvlesch eten.

 

Die Hunen entie Tragoditen,

 

Ende een groot deel vanden Syten,

 

Eten dat vleesch metten bloede.

40

Upter groter zeuscher vloede²⁾

 

Wandelen liede menech een,

 

Die droghen vissche up eenen steen,

 

Daer die zonne up schinet sere:

 

Hier bi leven si ende bi nemmere.

45

Die Wandelen entie Sermaten,

 

Ende vele anders voles utermaten,

 

Hebben in harde groter werden

 

Vossen vleesch ende van perden;

 

Ende oec doet Jeronimus gewach,

50

Dat hi eerande volc sach

 

Eten, rechts in beesten wise,

 

Menschen vleesch vor alle spise.

1) Vinc. vermes albos et obesos, qui nigello capite sunt et nascuntur in lignorum carie, pro magnis redditibus paterfamilias exigit.

+ Fol. 8. f.

2) Vinc. in littore Maris Rubri.

Jheronimus van beesten levene van lieden. XXXV.

⁺Jheronimus spreect vort te waren,
Doe die Scotten heidijn waren,
Datter niemen hadde eygijn wijf;
Maer elkerlijc was so keytijf,
Dat hi emmer wives plach,
Waer soos hem luste ende hise sach.
In Indien, Ethyopen, Persen mede,
Sijn lande van groter moghenthede,
Bi na ghelijc den Roemschen rike,
Die leveden so beestelike,
Dat si haerre moeder namen te wive,
Ja die dochtren van haren live,
Ende haerre oudermoeder mede!
Het was der Massageten zede,
Dat sise houden over keytijf,
Die in ziecheden verliesen tlijf;
Maer die vader mettien maghen,
Alsi comen te ouden daghen,
Slaensise doot ende eten;
Want si willen over waerheit weten,
Dat min mach der zielen deren,
Dat sise eten, dan worme verteren.

Cybarin³⁾ die liede houden,

Dat si hare uutvercorne ouden
An eene galghe alle hanghen.

Die van Yrcane haer zieke vangen,

Alsi sijn bider lester stonden,
Ende werpense gieren ende honden.
Die van Caspien, seggen jeesten,
Gheven hare dode den beesten.

Die Siten som pleghen twaren,

Die vanden doden gemint waren,
Dat sise levende ghemeene
Graven onder die dode beene⁴⁾.

Capturi⁵⁾ plaghen dalre beste

Honde te houdene ter meste,
Die hem verterden hare oude.⁺
Alse dit een bailliu betren woude,
Die Alexander daer hadde geset,
Omme te houdene hare wet.
Riep alt volc, dattet woude
Alexander ontseggen houde.

+ Vinc. B. II. c. 87.

3) Vinc. Cibarini.

4) Vinc. Scithe eos, qui a defunctis amati sunt, vivos infodiunt cum ossibus mortuorum.

5) Vinc. Captrii (uitg. 1494: Caprii).

+ Fol. 9. a.

[p. 39]

 

Dit wonder bescrivet ons dus

 

Die wise sente Jheronimus.

Solinus van manieren van lieden. XXXVI.

⁺ Solinus gewaget ons des,

Dat des pleghen Essedones,
Die van Fothen sijn algader¹⁾,
Dat si haren doden vader
Singhende draghen ten grave,
Ende nemen thovet, ende makere ave
Enen nap, ende drinkenre in.
⁺Some hebben sulken zin,
Dat si wonen in hagedochten,
Ende noch noit huus en rochten.
Dese houden haerre vianden hovet
Ute te drinkene, des gelovet.
Orloghe minnen si tallen stonden,
Ende uter vianden wonden
Bloet te drinkene si oec minnen:
Diere meest slaen, meest eren winnen.
Wie so hem oec dies trake achter,
Hi bleve altoos inden lachter;
Ende alsi vrede maken goet,
So moet elc drinken anders bloet.

In Ethyopen es een lant,

Dat Garamanta es genant,
Daermen geen huwelijc en kint,
Maer elc speelt daer hijt vint.
Daers geen kint dat weten can,
Wie die vader es diet wan;
Bidi heetmen dese bedieden
Donnedelste van alden lieden.
Ende Ethyopen es sekerlike
Wel bekent in Affrike.
Daers in menegerande zede,
In menech lant, in menege stede:
Sulke vaen die elpendiere,
Ende levere bi, dats haer maniere;
Sulke, horic oec bedieden,
Leven bi melke van wilden lieden²⁾.

Tragoditen³⁾ en plegen niet

Huus te makene alse ander diet;
In hole wonen si, dats haer zede.
Daer en es geene gierechede,
Aermoede minnen si gemeene.
Haer begherte es an enen stene,
Exacontalitus heten sine bi namen⁴⁾,
Die hevet alleene te samen,
Dore al dat hi es so cleene,
Varuwen sulc alse LX steene.
Dese leven bi serpenten;
Sine spreken no paerlementen.

Die van Tracien die en geven⁺

Niet of cleene om dit leven,
Maer si minnen die doot;
Want haer waen die es so groot,
Dat si wanen sulc van hem somen,⁺
Dat die zielen hier weder comen.
Andere wanen vanden keytiven,
Dat si alle salich bliven.
Alse hem kindere worden geboren,
Machmen hem rouwe driven horen;
Ende mettien doden sijn so vro.
Die wijf minnen die man also,
Alsemense bernet na dien zede,
Dat si int vier springen mede.

+ Vinc. B. II. c. 87. f. ±

1) Dit vers wordt bij Vinc. niet gevonden. Hij heeft alleen: Essedonum moris est, parentum funera cet.

+ Vinc. B. II. c. 88. ±

2) Vinc. Numades cenocephalorum lacte vivunt. - Door Maerlant verkeerd als menschen opgevat. Bij Du Cange (ed. Henschel, II. 272): ‘Cenocephali, genus monstri, quod canina capita habeant,’ en: ‘Cenophali et ipsi sunt de numero simiarum, in Ethyopiae partibus frequentissimi.’

3) Vinc. Trogodite, d.i. Troglodite.

4) Vinc. quem exaconthalitum nominamus.

+ Vinc. B. II. c. 89. i.

+ Fol. 9. b.

Van minnen van wiven tharen mannen waert. XXXVII.

In Indi, scrivet Jheronimus,⁺

Plegemen eere zeden aldus,
Te hebbene vele scone wijf.
Die dan meest in des mans lijf
Vanden manne was vercoren,
Gaet mettem int vier, alswijt horen.
Dan dinghen si ende vermeten hem das,

+ Vinc. B. II. c. 90. f.

[p. 40]

 

Elc dat si die liefste was;

 

Entie die liefste wert bekent,

10

Doet an haer beste parement,

 

Ende helset dien doden altehant,

 

Ende bernet mettem inden brant.

 

Het schijnt, die dus die doot gaet an,

 

Of si nie sochten enen anderen man.

15

⁺ Dit hebbic van vrouwen zeden,

 

Vandien lieden hier ter steden

 

Gheset, omme dat ghi sult verstaen,

 

Dat die ghene die Gode ontgaen,

 

Alse dede dit quade diet,

20

Doe God die tongen alle sciet,

 

In ghemeenre dolingen comen.

 

Nu suldi vort horen nomen

 

Die geslachten vanden lieden,

 

Ende hoe dat hem die riken scieden.

+ Vinc. O.

Vanden beginne vander Syten rike, ende hoe die lande vielen in dolingen. XXXVIII.

⁺ Falech die Hebers sone was,

Alsemen hier te voren las,
In wies tiden dat gevel
Dat wonder omden tor Babel,
Die wan, alse hi hadde XXX jaer,
Rugu¹⁾ sinen sone, dats waer,
C jaer ende XXX ende een
Nader swaerre lovien ween.
In sinen tiden sekerlike
So begonste der Syten rike,
Die deerste waren ende doutste mede,
Die lande wonnen met onvrede.
Nochtanne telment sekerlike
Niet over gerecht conincrike,
Want wilt volc was ende onbesceden,
Ende sonder redene dinc wilden leden.

Hier af spreect in sinen viten

Justinus, ende seget, dat die Syten
Lange jegen Egypten streden,
Om vordeel van haerre outheden²⁾,
So dat Vexoris³⁾ vernoyde das,
Die coninc in Egypten was,
Ende sochtse alre eerst met stride.
Die Syten maectene onblide,⁺
Want si hebbene verdreven;
Egypten ware hem upgegeven,
Maer die marasschen hebbent hem benomen,
Dat siere toe niet mochten comen.
Doe keerden die Syten daer na,
Ende destruweerden Azia,
Ende laghenre in XII jaer,
Ende setten haren tribuut daer.
In desen tribuut Azia stac,
Tote dattene Ninus brac,
So dat in dat XIIste jaer
Haer wijf om hem senden daer,
Dat si te lande souden keeren.
In desen gheviel dat II heren,
II coningen, jonc ende stout in haer doen,
Scolopitus ende Heilyoen,
Ute Syten worden verdreven,
Die met een deel haerre neven
Ende grote heren hem traken na,
Ende quamen in Capadocia,
Daer si met haren here laghen.
Met rove gingen si hem bejaghen,
Ende dwongen dat lant daer naer.
Doe worden si belaghet aldaer,
Ende doot gesleghen ende hare man.
Hare wijf daden die wapene an
Ende slougen dat lantvolc doot,
Ende maecten eene cuere groot,
Dat si hare sonen, die si drougen,
Van hem daden of versloughen,
Ende houden mageden, die si winnen;
Die woudsi niet leeren spinnen,
Maer jagen enter wapene pleghen.
Over een hebben si ghedreghen,
Dat si hem in haerre kintschede
Die rechter borst afbernden mede,
Dattem die mamme niet en let,
Sine slaen ende scieten te bet.
Dit geslachte quam uut Zweden.

+ Vinc. B. II. c. 96.

1) Cap. 39, vs. 1 en 11: Ragu. Vinc. Reu seu Ragau.

2) Vinc. Inter Scithas et Egiptios diu contentio de generis antiquitate habita est.

3) Vinc. Nexoris (uitg. 1494: Nescoris).

+ Fol. 9. e.

[p. 41]

 

Van desen es inden dach heden

65

Datmen heet der Mageden lant,

 

In Latijn Amasonia ghenant.

 

II coninginnen maecten si doe,

 

Marcesica ende Lampetoe¹⁾,

 

Die hare orbare souden belopen.

70

Vele dwongen si vanden Europen

 

Ende wonnen Asya dat Cleene,

 

Ende maecter stede menich eene.

 

Haren roof senden si thuuswaert,

 

Ende lieten indien aert

75

Marcesica, die si wouden,

 

Die die lande dwingen souden,

 

So dat si ende hare scaren

 

Alle daer versleghen waren²⁾.

 

Dus wart verslegen Mercesica.

80

Doe quam haer dochter Ozitia,

 

Die van orloge sere was vroet,

 

Ende noch nie na man en stoet.

1) Vinc. Marchesita et Lampedo.

2) In vs. 74-78 schijnt iets te ontbreken. Vinc. reliqui ad tuendam Asiam remanserunt, qui cum Marchesita concursu barbarorum interficiuntur.

Hoe trike van Egypten begonste. XXXIX.

⁺ Ragu, daer ic af seide hier voren,

⁺Dien wart Saruch een sone geboren.
In sinen tiden sekerlike
So begonste van Egypten trike,
Dat stont, alsemen vint vorwaer,
Bi naer XV^C jaer,
Onthier ent Cambices wan.
Sidert quaemt weder up nochtan,
Ende stont tote Augustus stonden,
Doe wart onder Rome ghebonden.

⁺ Saruch, Ragus sone, wan

Nachor sinen sone, den man.
Men leset dat in sinen tiden begonden
Twee riken, die lange stonden:
Deen was van Assurien trike,
Dat stont lange mogendelike
XII^C ende viertech jaer,
Onder XXXVI coningen, dats waer.
Doe quamen die van Meden boven,
Die die van Assirien verscroven,
Ende Arbachus die wart here,
Alse ghi hier na sult horen mere.

In Saruchs tiden begonde mede⁺

In Siciomia³⁾ die stede
Een conincrike, alsict las,
Dat hovet van Europen was.
Dat gheduurde, alst es bescreven,
XXV coningen leven⁴⁾,
DCCCC jaer ende XL omtrent,
Eert gevellet was ende ghescent.

Dese viere riken, sonder waen,

Quamen nadie lovie saen:
II in Azien, twee in Europen.
Nu sullen wi voert ten jeesten lopen.

+ Fol. 9. d.

+ Vinc. B. II. c. 97. i.

+ Vinc. B. II. c. 98. ±

+ Vinc. B. II. c. 99. ±

3) D.i. Sicyonia. Ook bij Vinc. Regnum Siciomorum.

4) Vinc. fuerunt reges XXVI.

Hoe Adams geslachte doolde tote Abrahame, ende hoe die afgoden upquamen. XL.

Nachor wan sinen sone Thare,⁺

Die wart in sijn lant gemare,
Ende was van Caldee geboren.
Nembroth was comen, alswijt horen,
Die leerde daer int lant, die sot,
Dat tfier ware een gherecht god.
Nachor es niet met hem bleven,
Hier omme wart hi slands verdreven.

Dese Tharee wan Abraham,

Die was deerste, alsict vernam,
Die dorste seggen al openbare,
Dat één warachtich God ware.

Hiet gaet uut dander etaets⁵⁾,

Die stont, alst bescreven staet,
DCCCC ende XL vort
Al tote Abrahams ghebort.

+ Vinc. B. II. c. 100. ±

5) Vs. 13-20. Vinc. secunda etas, que ..... habuit annos CCXCII, prima etas autem habuit MDCLVI. Sicque ab initio mundi usque ad ortum Abrahe fluxerunt anni MDCCCCXLVIII, et hoc secundum veritatem Hebraicam, secundum autem LXX interpretes longe plures. - Orosius....: Ab Adam enim usque ad Ninum regem, quando natus est Abraham, sunt anni tria milia CLXXXIIII, qui ab omnibus historiographis vel omissi vel ignorati sunt. - Maerlant volgt deze laatste opgave. Verg. cap. 14, vs. 29-31.

[p. 42]

 

Dus waest vander werelt beginne,

 

Doe Abraham quam ter werelt inne,

 

XXXI hondert jaer

20

Ende LXXXIIII over waer.

 

Sente Clement hi seget, die man,

 

Hoe die werelt dolen began,

 

Ende seghet, dat int negende geslachte

 

Van Adame quam volc¹⁾ van machte,

25

Gygante, die Gode maecten gram,

 

⁺Daer die lovie ave quam.

 

Dat tiende geslachte ende telefste mede

 

Bleef staende indie dorperhede.

 

Dat XIIste nam van Gode

30

Vleesch orlof tetene bi gebode,

 

Ende si dat bloet souden laten.

 

In dat dertiende wart verwaten

 

Cam omme sine dorperhede,

 

Entie sine naer hem mede.

35

Int viertiende somege liede

 

Van gheenen verwatenen diede

 

Maecten den duvel outaer,

 

Ende offerden hem bloet daer,

 

Omme te doene toverie;

40

Entie stonden met haerre partie,

 

Onthier entie Jueden quamen,

 

Diese sloughen altesamen.

 

Int vijftiende maecten si afgode,

 

Ende anebedense bi ghebode.

45

Int sestiende hiet elc sijn lant,

 

Nadien dat hi was genant.

 

Int seventiende hadde Nembroth de ere

 

Ende was te Babylonien here

 

Over die Persen inder steden,

50

Ende leerdem vier anebeden.

 

Int achtiende muurdemen de steden,

 

Ende scaerden volc ten onvreden

 

Ende maecten wapene ende wet,

 

Ende sijn bailliuwen ende templen geset;

55

Entie princen bi gebode

 

Anebedemen over gode.

1) Hs. vele.

+ Fol. 9. e.

Van Abrahame ende van Ninius. XLI.

⁺ Tharee, alst hier voren staet,

Wan Abrahamme, ende nu gaet
Die derde euwe hier nu ane.
Tien tiden, doemen te verstane,
Maecte Ninus met gewout,
Alse Abraham was VII jaer out,
Die grote stat van Ninivee,
Drie dachvaert groet ofte mee.
Dander coninc, alsict vant,
Was hi van Surien lant,
Want Belus hadder coninc gewesen,
Sijn vader, vor hem, alse wi lesen.
Dese Ninus, dats al waer,
Was coninc LII jaer.
XLII jaer voer Abrahams gebort,
Ende X jaer was hijt vort.
Hi waest daer afgode af sijn vonden,
Alse ons vraye jeesten orconden.

In Ninus tiden levede Cam,

Die vandien vader dien godsat nam,
Ende was coninc in Bracteren lant.
Hi was die toverie eerst vant,
Ende was vanden sterren wijs,
Dies haddi ontfangen prijs,
So dat hi Sorrastres hiet,
Dat meester van sterren bediet²⁾.
Die VII aerten liberale
Vant hi mede also wale.
Clement seget dat hi vernam,
Dat hi eenen sone hadde, hiet Stram,⁺
Danen tgeslachte van Persi
Ende van Egypten af comen si,
Ende van Babylonien mede.
Hem leerdi die bendichede
Van toverien ende menech quaet;
Oec haddi eenen duvel primaet.
Sindent sloughene Ninus doot,
Ende bernde cleine ende groot
Sine bouken altemale.
Nochtan vintmen bescreven wale,
Dat bouken van hem sijn bleven.

In so ongevallich leven⁺

So viel dat volc ende in sulker scame,
Sonder die volgeden Abrahame,

+ Vinc. B. II. e. 101. ±

2) Vinc. Soroastres, tanquam vivens astrum.

+ Fol. 9. f.

+ Vinc. B. II. c. 102. m.

[p. 43]

45

Dat si hout, bome ende steen

 

Ende alle beesten over een,

 

Over gode menech kende;

 

Ja dat luut van haren ende¹⁾

 

(Al eist scande datment seghet,

50

Also alst indie bouke leghet,

 

Die daer af screef sente Clement)

 

Hebben si over god bekent.

1) Vinc. strepitum ventris.

Hoe Semiramis berechte Surien. XLII.

⁺ Doet aldus dolende wart gemeene,

Abraham entie sine alleene,
Die van sterren sere was vroet,
Hi vernam wel ende verstoet
Biden sterren, dat één God ware,
Die maecte dat lichte ende dat sware,
Diet algader oec berecht,
Ende al staende houdet echt.
Dies quam hem dinghel te voren
Ende leerdem, ende liet hem horen
Al datten gelove lach ane,
Ende daer hi af was in wane.

⁺ Ninus wart vor sine port

Gescoten doot ende so vermort,
Ende liet een kint, hiet Ninia,
Dan was niet out genouch daer na.
Maer Semiramis sijn moeder,
Die van mordadicheden was vroeder
Dan ie man was, soe veinsde hare,
Dat soe die sone Ninia ware,
Want luut, ghedane ende langhe
Was na een van eenen ganghe.
Nieuwe maniere trac soe an
Van cleden, ende geboot die man,
Dat si hem also souden cleeden.
Soe entie sone onder hem beeden
Berechten doe Assiria
XLII jaer daer na,
Dat Ninus doot bleven was.
Oec genende soe hare das,
⁺Dat soe maecte haren man
Van haren sone, ende omme dit dan
Was soe deerste, seggen boeke,
Die oint manne maecte broeke,
Want soe tusscen die dien
Den sone niet bloot en soude sien.
Soe maecte veste ende menege stede,
Ende muurde Babylonien mede⁺
Met eenen mure van teglen dicke,
Groot ende staerc ende ongemicke,
XL ellen dicke ende hooch hondert;
C porten, des menech wondert,
Al gheghoten van metale.
Dits ongelovelic, merkic wale;
Maer ystorien van heilegen lieden
Seggen ons dit ende bedieden,
Ende seggen die muur es lanc
XL milen ommeganc.
Dits een wonder sekerlike
Vanden VII in erderike.
Semiramis, spreect daventure,
Maecte dese wonderlike mure.
Hier naer suldire meer af horen,
Hoe die stat wart verloren.

Orosius ghewaghet dis,

Dat dese Semiramis
Bloet begerde, ende bernde mede
Altoos indie onsuverhede.
Alsoe hadde van eenen man
Haren wille, dode soene dan.
Want soe hare kint hadde te manne,
Gaf soe ute eene wet danne,
Dat wat moeder die so woude
Haren sone neemen soude.
Justinius die scrijft al bloot,
Dat soe haren sone sint slouch doot²⁾.

+ Vinc. B. II. c. 102. f.

+ Vinc. B. II. c. 103.

+ Vinc. O.

+ Fol. 10. a.

2) Onjuist vertaald. Vinc. Justinus, libro I. Semiramis, cum, filii concubitum petisset, ab eodem interfecta est.

Van Abrahame ende sinen gheslachte, hoe dat si rumden tlant. XLIII.

Abraham was alleene goet,⁺

Al was al die werelt verwoet,
Sonder hi ende sine meyseniede.
Doe rumde hi ende sine liede
Sijn lant, omme ons Heren gebot,

+ Vinc. B. II. c. 104. ±

[p. 44]

 

Ende doe so belovede hem God

 

Dat lant van promissioene,

 

Sinen geslachte tharen doene.

 

Twee wive haddi doe te waren,

10

Agar ende Sarra, ende quam gevaren

 

Te Damas ende woende daer.

 

God die belovedem daer naer,

 

Dat van sinen vlesche soude comen

 

Cristus, der werelt te vromen.

15

Eerst drouch hem Agar enen sone,

 

Ysmael so hiet die ghone;

 

Doch so gaf hem God daer na

 

Eenen sone van Sarra,

 

Die was gheheeten Ysaac,

20

Daer hem God ane vorsprac,

 

Dat Cristus vandien soude comen.

 

Besnidenesse hevet hi genomen

 

Ende mettem al sijn ghesinde;

 

⁺Want God hiet hem, diene minde,

25

Ende hi dede al dat God woude,

 

Omme dat hem teeren comen soude.

 

⁺God die seide hem dat te voren,

 

Dat hi Sodoma soude storen

 

Om hare dorperlike zonden.

30

Loth wart danen quite vonden,

 

⁺Sijns broeder sone; ende Ysaac wies.

 

⁺Sarra staerf, sijt seker dies,

 

Ende was gegraven daer ter stede,

 

Daer Adam leghet ende Yeve mede

35

Indie twivoudege hagedochte.

 

Abraham sinen sone sochte

 

Een wijf van siere gebort,

 

Diemen Rebecca noemen hort.

 

Daer an so wan Ysaac ginder

40

Teere dracht te samen II kinder,

 

Dat was Jacob ende Esau;

 

Deen was scone ende dander ru:

 

Esau was ru ende root,

 

Jacob scone, van hare bloot.

45

Ysaac was out LX jaer

 

Tien tiden, wet voer waer.

 

⁺ Indien tiden begonde een groet rike¹⁾

 

In Grieken sere mogendelike,

 

Ende stont XIIII coningen lanc,

50

Deen naden anderen aneganc.

 

Doe verleide Persius alleene

 

Den conincstoel tote Micheene,

 

Daer regneerde sijn geslachte

 

Langhen tijt sere met machte.

+ Vinc. B. II. c. 105. i. ±

+ Vinc. B. II. c. 106. i.

+ Fol. 10. b.

+ Vinc. B. II. c. 108. ±

+ Vinc. B. II. c. 109. i

1) Vs. 47-54. Verg. Rijmbijbel, vs. 2230-2252.

Van Jacobpe ende van Esau. XLIIII.

Esau ende Jacob sijn broeder⁺

Gewiessen ende worden vroeder,
Ende Esau wart eerst geboren.
Indien tiden, alse wijt horen²⁾,
So hadde die outste broeder II deel,
Also alse hi nu geheel
In somech lant hevet dat leen.
Indien tiden haddi over een
Die benedixie vanden vader,
Ende twivoudich deel algader
Jeghen dien broeder vandien goede,
Ende alle daden si hem oetmoede,
Alse haren outsten ende haren here;
So dat Jacob met eenen keere
Dit recht an sinen broeder cochte.
Daer naer, alse den vader dochte
Dat hi niet langer mochte leven,
Hevet hi die benedixie gegeven
Jacobpe, in sulker gebare
Oft Esau selve ware;
Want hi was van ouden blent.
Alse Esau dat bekent,⁺
Wilde hire den broeder omme ontliven;
Maer die moeder en liet niet bliven,
Maer soe sendde den jongen man
Tote haren broeder Labaan
In Mesopotania.
Dien diendi, ende nam daer na
Siere dochter, Lyen ende Rachel;
Ende met Lyen also wel
Nam hi eene, hiet Zelpha,
Met Rachel eene, hiet Bala.
An Lyen daer na so wan hi
Ruben, Symoene ende Levij,
Judas, Ysachar, Zabulon; daer na

+ Vinc. B. II. c. 109. ±

2) Vs. 4-13. Verg. Rijmbijbel, vs. 2277-2290.

+ Vinc. B. II. c. 110. ±

[p. 45]

 

Eene dochter, hiet Dyna¹⁾.

 

⁺Selpha drouch Gat ende Asar mede.

 

Bala drouch, dat was waerhede,

 

Dan ende Neptalym; ende Rachel

40

Drouch Joseph ende Benyamin also wel.

 

Van desen XII sonen so quamen

 

Die XII gheslachten alle tsamen

 

Van Ysrael, die tharen doene

 

Wonnen tlant van promissioene²⁾.

1) Hs. Lyna. Vinc. Dinam. Rijmbijbel: Dyna.

+ Fol. 10. c.

2) Vs. 33-44. Verg. Rijmbijbel, vs. 2516-2522, en vs. 2541-2546.

Van Foroneus die den Grieken haere wet gaf, ende hoe dat rike van Argos begonste. XLV.

⁺ In Jacobs tiden so ghevel³⁾,

Die oec mede hiet Ysrael,
Dat Foroneus, Ytacus sone⁴⁾
Ende Nyobes, was die ghone
Die eerst gaf den Grieken wet,
Ende hevet die dinc also gheset,
Dat hi wilde datmen sprake
Vorden juge ende togede sake.
Dese Ytacus, Foroneus vader,
Begonste dat conincrike algader
Van Argos ende was deerste here.
Yo⁵⁾ sijn dochter, dats oec mere,
Es in Egypten ghevaren,
Ende brochte daer lettren te waren,
Die soe daer oec leerde kinnen.
Soe leerde mede coren winnen,
Ende hier omme, na hare doot,
Daden si hare eere groot,
Ende maectenre af eene godinne.

Foroneus sone, alsict kinne,

Die Apis hiet, quam mede aldaer
Entie wart haer god daer naer.
Seraphis hietsine bi namen,
Dien eeren si meest al te samen.

Indien selven tiden was

Levende die scone Pallas,
Daer si godinne af maecten hoge,
Ende hietense vrouwe vander orloge⁶⁾.

Nu willen wi ten jeesten keeren.⁺

Jacob hadde gewoent met eeren
Met sinen zweer XV jaer,
Ende alle sine kindere daer
Gewonnen, sonder Benyamin.
Doe quam hem in sinen zin,
Dat hi wilde te lande varen,
Ende oec so hiet hem God te waren,
Die hem belovede te sine hoeder
Jeghen Esau sinen broeder.
Doe voer hi woch ende keerde dan
In dat lant van Canaan,
Daer hem die broeder quam te gemoete,
Diene ontfinc wel ende soete.
Bi Sychem maecti sine wone.
Aldaer vercrachte sconincs sone
Siere dochter, die scone Dyna;
Dies quamen sine kindere daer na,
Symoen ende Levij mede,
Ende slougen aldie man vander stede.

Tien tiden was Prothomeus⁷⁾,

Adlas broeder; wi lesent dus,
Dat hi eerst vingerlijn vant,⁺
Man te draghene ane die hant;
Maer het was yserijn dat sine.
Daer in sette hi steene fine.
Ane den vinger naest den cleenen
Hiet hijt draghen, ende an el en genen;
Want eene adere, dat verstaet,
Vandien al toter herten gaet.

+ Vinc. B. II. c. 110. m. ±

3) Vs. 1-24. Verg. Rijmbijbel, vs. 2299-2320.

4) Vinc. filius Inachi.

5) Vinc. Ysis; zoo ook Rijmbijbel, vs. 2307, doch later bij Vinc. de agricultura etiam multa docuit eos unde, cum Yo diceretur, Ysis ab eis dicta est, quod in lingua eorum sonat terra.

6) Vs. 25-28. Verg. Rijmbijbel, vs. 2552-2556.

+ Vinc. B. II. c. 116. ±

7) Vs. 49-58. Verg. Rijmbijbel, vs. 2755-2770. Lees: Prometheus. Rijmbijbel: Promotheus.

+ Fol. 10. d.

Hoe Joseph spelde den coninc sinen droem, dien sine broedere vercochten. XLVI.

Nu keeren wi daer wijt lieten staen.⁺

Joseph was liefst, sonder waen,
Metten vader van hem allen.
Dies wilden sine alle doen vallen,
Ende vercochtene ende seiden,

+ Vinc. B. II. c. 117. ±

[p. 46]

 

Een dier atene ander heiden.

 

Jacob weende van deser mort.

 

Joseph was vercocht doe vort

 

In Egypten eenen groten here,

10

Hiet Futifer, die hem dede eere;

 

Ende want hi hadde so reine een lijf,

 

Dat hi den here an sijn wijf

 

Ne gheene ontrouwe doen en wilde,

 

Dies moeste die hovesce ente milde

15

Indien kaerker sijn gedaen,

 

Daer hi die drome ontbant saen

 

Den backere enten scinke mede,

 

So dattene die coninc dede

 

Halen, omme dat hi woude

20

Dat hi die drome ontbinden soude.

 

⁺ Joseph was out XXX jaer,

 

Doe hi stont vorden coninc daer,

 

Ende hem sinen droem telde,

 

Ende voerseide ende voerspelde

25

Die VII goede jaer entie quade.

 

Doe wart hi bides coninx rade

 

Here ende prince van alden landen,

 

So dat al stont an sinen handen.

 

Dits der Byble vraye jeeste;

30

Maer omme dat ic tminste ende tmeeste

 

Ghedicht hebbe in Scolastica,

 

Dies lidict lichte, ende gha

 

Ten jeesten, die hier niet en staen.

 

Pharao die gaf sonder waen,

35

Die coninc, Joseph teenen wive

 

Futifers dochter, die van live

 

Maget was ende scone nochtan,

 

Daer hi sine II sonen ane wan,

 

Manasses ende Effraym mede.

40

Nu suldi horen hier ter stede

 

Van Assenech, Josephs wijf,

 

Dies die Byble maect een blijf.

+ Vinc. B. II. c. 118. i.

Hoe Joseph coren ghaderde tes coninx behouf, ende van Assenechs torre, Futifers dochter. XLVII.

⁺ Int eerste jaer vanden VII goeden

Sendde die koninc Joseph, den vroeden,
Dat hi soude versamen coren.
Gevaren quam hi, alsewijt horen,
Int lant, daer Futifer was here.
Hi hadde eene dochter scone sere,
Ghelijc den Eubreuschen vrouwen,⁺
Die man en wilde hebben no scouwen:
Assenech hiet soe, leestmen hier.
Verwaent was soe ende seere fier,
Noch noint man en sach hare.
Bi haers vader zale aldare
Stont een tor, hooch up te siene,
Daer waren in camere tiene.

Deerste was scone ende groot:

Van maerbre, profier, sonder genoot,
Waest gepaveert; die weghe gemene
Al vul precieuser steene;
Die balken van goude fijn.
Die goden, die in Egypten sijn,
Die Assenech hebben woude,
Stondenre selverijn ende van goude:
Die anebededse ende ontsach
Die joncvrouwe nacht ende dach.

Dander camere hadde te deele

Der joncvrouwen diere juwele.

Die derde hadde alle rijchede,

Diemen conde gepensen mede;
Alrehande dranc ende spise,
Dies herte gherde in alre wise.

Oec waren in dandere sevene

VII joncvrouwen, reene van levene,
Die hare daden haer ghemac,
Ende daer noit man an en sprac.

Indie camere, daer Assenech lach,

Stont eene veinstre¹⁾ oest jegen den dach,
Die was groet, scone ende goet;
Eene andere ten zuden stoet,
Entie derde stont int nort.
Daer was een bedde met goude gebort,
Met puerpere ende met bissen gedect²⁾,
Daer noit man, alsemen vertrect,
Up ne sat: dat was die ruste
Van Assenech, alst haer luste.

+ Vinc. B. II. c. 118. i.

+ Fol. 10. e.

1) Hs. camere. Vinc. In thalamo Assenech erant tres fenestre: prima magna valde, prospiciens ad orientem.

2) Vinc. lectus aureus stratus peplis purpureis auro textis ex iacintho et purpura et bisso.

[p. 47]

45

Omme dat huus so lach een hof,

 

Hoghe ghemuurt, daer wonder of

 

Bescreven es; want porten viere

 

Waren daer van ysere diere:

 

Telken XVIII jongelinge,

50

Wachtende der joncvrouwen dinge.

 

An deene zide was eene fonteine,

 

Springende, scone ende reine,

 

In dat hof, in dat proyeel,

 

Ende eene cysterne, die al gheel

55

Alden overloep ontfinc:

 

Nie sach man so diere dinc.

 

Bome waren inden hove,

 

Die vrucht drougen van groten love.

 

Assenech was openbare

60

Groot, vulcomen alse Sare,

 

Scone alse Rebecca also wel,

 

Ende vulmaect alse Rachel.

Van Joseph ende van Assenech, hoe si hem ondersaghen. XLVIII.

⁺ Joseph sinen bode geweghet,

Die dat Futifere seghet,
Dat hi mettem herbergen coemt.
⁺Alse Futifer hort, datmen noemt
Josephe, wart hi sere vro,
Ende seit siere dochter also,
Dat daer quame Josephs bode,
Die de cracht hadde van Gode,
Ende hi wilde, alsoe hi quame,
Dat soene te manne name;
Maer soe antworde alse die fiere,
Dat soe ne ghenen prisoniere
Te manne name; maer alleene
Eens coninx sone, scone ende reene.
Doe si onderlinghe spraken
Van aldus gedanen saken,
Quam Joseph, ende soe es saen
In hare camere gegaen.
Joseph quam up Pharoens wagen,
Die ghuldijn was al indien dagen,
Daer waren in IIII witte perde.
Selve sat hi na conincs werde
Gecleet ende gecroent met goude,
Ende een tekijn van ghewoude,
Dats een ceptre, in diere gebare
Ofte hi selve coninc ware.
Futifer ende sijn wijf mede
Quamen hem jegen; nadien zede
Neghen si hem, ende holpen hem of,
Ende leeddene in dat scone hof,
Ende men sloot die porten toe.
Assenech die saghene doe,
Ende hare hevet int herte getreget¹⁾,
Dat soe hevet overdaet gheseget,
Ende seide: ‘Nu es commen sekerlike
Die zonne vanden hemelrike;
Wie mochte wanen onder den trone,
Dat Joseph ware also scone!’
Joseph was eerlike ontfaen.
Doe vragedi Futiferre saen,
Wie dat wijf ware, die up hem sach
Ter camere veinstre, daer soe lach.
‘Doese woch!’ sprac hi te hande²⁾;
Want die vrouwen vanden lande
Daden hem so grote pinen
Omme minne, dat hi waende dwinen,
Ende senden hem boden ende giften mede,
Die hi onwerdelijc van hem dede.

‘Hets mijn dochter,’ sprac de wert dan,

‘Die onwert hevet alle man;
Die noch noit man en sach,
Dan wi heden up desen dach,
Du ende ic; waert di ghename,
Ic wilde dat soe di groeten quame³⁾.’
- ‘Essoe maget, come hare,
Ic minse of soe mijn zuster ware.’

+ Vinc. B. II. c. 119.

+ Fol. 10. f.

1) Vinc. Et vidit Assenech Joseph, et conturbata est super sermone, quem dixerat de eo.

2) Vinc. Abeat nunc de domo ista! Timebat enim ne molesta esset illi sicut omnes alie, que certatim mittebant nuncios suos ei cum muneribus diversi generis, quos projiciebat cum indignatione et iniuria.

3) Vinc. Domine, filia mea est virgo, et odio habens omnem virum, quam numquam vidit vir, nisi ego et tu hodie; si vis, veniat et salutet te.

[p. 48]

 

Doe haledse die moeder saen,

 

Ende deedse voer Josephe staen.

 

‘God houdu!’ sprac soe soetelike,

60

‘Gods gebenedide van hemelrike!’

 

Joseph sprac: ‘God make u goet,

 

Die alle dingen wesen doet!’

 

Doe wilde soene cussen nadien zede,

 

Maer Joseph hem bet achterdede,

65

⁺ Ende seide: ‘En betaemet genen man,

 

Die Gode minnet ende hem roept an,

 

Dat hi een wijf cussen soude,

 

Die dode, stomme afgode van goude

 

Cusset ende oec anebeet,

70

Ende te haerre taflen eet.’

+ Fol. 11. a.

Van Assenech droufhede, ende hoe soe Josephe minde. XLIX.

⁺ Assenech die weende onsochte,

So dats Josephe verdochte¹⁾,
Ende leide up hare hovet sijn hant.
Doe vervroyde soe te hant,
Ende ginc ziec te bedde waert,
Van bliscepen ende van joien vervaert,
Ende hevet der afgoden verteghen²⁾.
Joseph dede sijns wel pleghen,
Ende alse hi henen varen soude,
Bat hem Futifer ende woude,
Dat hi mettem bleven ware;
Maer Joseph maket ommare.
Doe belovedi hem, eist dat hi mach,
Te keerne upten achtenden dach.

Assenech hare gode nam,

Alse diere up was worden gram,
Ende warpse ter nort veinster neder;
Al hare spise vort ende weder,
Die diere was ende vele tien stonden,
Warp soe altemale den honden.
Haer hoeft ende haer parement
Bestroyde soe met asscen omtrent,
Ende weende VII daghe sere.
Ten achtenden en dede soe nemmere,
Dan soe ter oest veinster ginc staen.
Soe sach die dachsterre saen,
Enten hemel daer bi upgaen³⁾,
Ende grote claerheit daer ute slaen.
Doe soe dit sach, viel soe neder saen.
Mettien quamer, alse een man gedaen,
Een ingel, diese upstaen dede;
Ende alsoe up hem mercte mede,
Dochti hare Josephs gelike.
Dies viel soe neder sekerlike;
Maer dingel heefse upgeheven,
Ende hare goeden troost gegeven,
Dat soe dasschen woch dade
Ende hare droevelike gewade,
Ende dade hare beste cledere an,
Ende quame weder te hem dan.
Dit dede die joncfrouwe. Hi seide doe,
Dat soe soude wesen vro;
Want God hadde, sonder waen,
Hare penetencie ontfaen,
Ende hare name ware gescreven,
Daer in staen die ghene die leven;
Ende seide haer mede overluut,
Dat soe soude sijn Josephs bruut.
Assenech den ingel bat⁺
Over die VII mageden dat,
Hare gesellekine van ere oude,
Dat hise benedien soude:
Dit dede hi ende sciet van hare.
Mettien so quam hare die mare,⁺
Dat Joseph quam, die heilege man.
Ter porten ginc soe neder dan,
Ende teersten hi quam binden hove,
Groete soene met groten love,
Ende seide hem des ingels wort.
Ten naesten daghe daer na vort
Eeschedise den coninc Pharaoene,
Diese hem gaf tsinen doene,
Ende sette elc eene crone
Up sijn hovet, diere ende scone,
Ende maecte hem VII feesten,
Ende geboot den minsten enten meesten,

+ Vinc. B. II. c. 120. ±

1) Vinc. et misertus est eius Joseph.

2) Hs. Ende hare d.a.v. Vinc. abrenunciavit eis.

3) Hs. daer up bi gaen. Vinc. et prope eam (stellam) fissum est coelum.

+ Vinc. B. II. c. 122. ±

+ Fol. 11. b.

[p. 49]

 

Dat niemene te werke gaet

 

Alse langhe alse die feeste staet.

Hoe Joseph sinen broederen coren vercochte, ende hoe Jacob in Egypten quam. L.

⁺ Dus hevet God Josephs armoede

Algader brocht te groten goede,
Omme dat hi hem hilt sonder zonden.
Die VII jaer, die vulle stonden
Van corne, die leden ende daer naer
Quamen die VII quade jaer,
Alse die coninc in drome sach.
Joseph ondede uptien dach
Die scuren ende vercochte tcoren:
Els hadde alt volc sijn lijf verloren.
Die oec van vremden lande quamen,
Hem vercochtijt oec te samen.
Sine broedere hi daer comen siet,
Hi kennedse ende si hem niet.
Hi sprac an hem met talen swaer,
Ende hietse spierres al openbaer;
Doch wart hi wenende ende lijede das,
Dat hi haer broeder was.
Hi ontboot sinen vader,
Die quam met sinen volke algader,
Ende Pharao die gaf hem
In Egypten tlant van Jessem.
Tien tiden was hi out vorwaer,
Jacob selve, C ende XXX jaer.
Pharao wonderets menechfout,
Dat hi so scone was ende so out.

Men leest in cleene Genisis

(Dat een heimelic bouc oec is),
Dat Assenech inden keer
Orlof nam anden zweer.
Alse soene ter coemst hadde gegroet,
Quam hare doe int gemoet
Des coninx sone in sine zale,
Ende soe bequam hem so wale,
⁺ Dat hi Symoene ende Levi,
Josephs broedere, die hare waren bi,
Groot goet ende miede boot,
Omme Josephe te slane doot,
Updat hi twijf mochte gewinnen;
Maer sine wildens niet beginnen.
Doe ginc vort die bose man
Tote Gad ende tote Dan,
Ende seide in valscen treken:
Hi hadde Josephe horen spreken,
Dat hi na sijns vader doot
Hem soude doen pine groot,
Omme dat sine hadden vercocht;
Ende hem hadde oec gedocht,
Dat si niet sculdich waren gheel
Te hebbene recht broederdeel,
Want si an joncwive waren gewonnen,
Ende niet vander edelheit connen.
Dus riet hi hem beede gader
Joseph te slane, ende hi sinen vader.

Dus es hi ten coninc gegaen,

Ende en hadden die wachters gedaen,
Hi hadde sinen vader doot.
Doemen hem dit dus verboot,
Nam hi mettem L man,
Ende quam aldaer Gad ende Dan
Hadden geleit hare laghe,
Om Josephe te slane ende hare mage,
Want men daer emmer moeste liden.
Assenech soude enwoch riden
Ende met hare DC man,
Diemen daer alle slouch inden dan,
Sonder eenen, die van desen doene
Levi ende oec Symoene
Lijctekijn brochte ende mare.
Assenech ende Benjamin met hare
Sijn met eenen waghen ontfloen.
Levi ende Symoen
Quamen metten haren, ende sloegen doot
Der andere eene paertie groot.
Dan ende Gad ontfloen int riet,
Dattem cume es gesciet.

+ Vinc. B. II. c. 123. ±

+ Fol. 11. c.

Van Pharaoens sone ende van Assenech, hoene Benjamin warp met eenen steene, alse hi Assenech wilde neemen. LI.

Hier na quam Benjamin ridende⁺

Met Assenech ende henen tidende.
Hi sach des coninx sone comen,

+ Vinc. B. II. c. 124. ±

[p. 50]

 

Alse die gherne hadde genomen

5

Assenech, alst wel sceen,

 

So dat hi nam eenen steen,

 

Ende waerpene tusscen hals ende hoeft,

 

So dat hi neder viel verdooft,

 

So dat hine over doot helt.

10

Doe quamen daer na met gewelt

 

Symoen ende sijn broeder Levi;

 

Dan ende Gad so sochten si,

 

Omme dat sise¹⁾ wilden slaen doot;

 

Maer Benjamin verboot.

15

Si namen up des coninx sone,

 

Ende dwoughen sine wonde na tgone,

 

⁺Ende brochtene sinen vader,

 

Die dankets hem allegader,

 

Dat si hem tlijf hebben gegeven:

20

Ten derden daghe enddi tleven.

 

Pharao leefder onlanghe na,

 

Hi was out XCIX jaer,

 

Ende hi liet Josephe sijn rike,

 

Die regneerde mogendelike

25

In Egypten XLVIII jaer,

 

Ende vervogede ende leerde daer

 

Des coninx sone harde wel.

 

Jacob, die mede hiet Israel,

 

Alse hi hadde CXL jaer ende achte,

30

So bevoeldi wel an sine machte,

 

Dat hi naerde sine doot.

 

Joseph hi te hant ontboot

 

Ende beswoerne, so hi meest mochte,

 

Dat hi ter twivoudeger hagedochte

35

Hem graven soude dor sine lieve,

 

Daer Adam leghet ende ver Yeve,

 

Abraham ende Sarra,

 

Ysaac, Lya ende Rebecca;

 

Ende Jacob wart daer oec begraven.

40

Maer Rachel messede der gaven;

 

Want soe van Benjamine bleef doot,

 

So was soe met rouwen groot

 

Begraven bi Bethleem.

 

Jacob dede comen voer hem

45

Sine sonen, ende seidem mettien

 

Die dinc die sullen ghescien,

 

Ende voerseidem die coemst ons Heren.

 

Some benedijedise met eeren,

 

Ende some en seinde hise niet,

50

Want die heileghe Geest hem riet.

1) Hs. sine. Vinc. ut interficerent eos.

+ Fol. 11. d.

Hoe die kinderen van Israel quamen in pinen na Josephs doot, ende hoe deyghijndoem begonste vanden Jueden. LII.

Joseph regneerde alse here²⁾⁺

In Egypten met groter eere;
Onder V coningen wart hi lief.
Deerste diene ter eeren hief,
Dien heet Scolastica Neffrem;
In andere boeken heetmen hem,
Dat hi hiet coninc Pharao,
Entie Byble wille also.
Want doe Abraham was geboren,
Alse ons coroniken doen horen,
Worden in Egypten heren
Die Tybeye met grotere eeren³⁾,
Ende warent C ende XCI jaer.
Doe quam ander volc daer naer
Ter cronen, der Herden geslachte,
Die regneerden met crachte
C ende III jaer harde scone:
Dese hieten Pharaone
Noch. Die croniken altesamen
Ne weten van els geere namen.
Maer doe Joseph, wet vorwaer,
Gheregneert hadde XIII jaer,
So wart een, hiet Amisidis, here
XV⁴⁾ jaer ende nemmere;
Maer Jacob staerf in Egypten daer⁺
In Amisidis XVde jaer.

Daer naer drouch Tebroen⁵⁾ crone

XIII jaer te sinen lone.

Amonefis⁶⁾ hi drouch daer naer

Die crone maer XXI jaer.

2) Vs. 1-64. Verg. Rijmbijbel, vs. 3377-3435.

+ Vinc. B. II. c. 130. ±

3) Vinc. extunc apud eos Thebei regnaverunt annis CXC.

4) Lees: XXV. Vinc. regnavit Amasis annis XXV, cuius anno XIII obiit Iacob.

+ Fol. 11. e.

5) Vinc. Chebron.

6) Vinc. Amenophis.

[p. 51]

 

Menfers¹⁾ was XII jaer here.

 

In sijn neghende, seget die leere,

 

Staerf Joseph bi Gods gewout,

 

C jaer ende X out.

35

Ende daer begonde, wet wel,

 

Teygijndoem van Ysrael,

 

Ende si bleven indiere maniere

 

C jaer XL ende viere.

 

Dese Menfers wilde weten niet,

40

Hoe dat Egypsche diet

 

Staende bleef bi groter vrihede

 

Bi Josephs moghenthede²⁾;

 

Dies sette hi dYsraelsche scare

 

In groten eygijndoeme sware;

45

Nochtan hiet hi ende gheboot,

 

Datmen sloughe die kindere doot,

 

Die mans vorme hadden also wel

 

Onder die van Ysrael.

 

Dit hiet hi den vroeden wiven,

50

Maer sine wildere geen ontliven.

 

Doe gheboot hi, want hijt woude,

 

Datmense in Nylus werpen soude;

 

Want hi ontsach, alsi wouden,

 

Dat si hem slands verdriven souden;

55

Want een wise seide hem te voren,

 

Dat danen soude sijn geboren

 

Een kint van Ysrael, dat soude onteren

 

Egypten met alden heren.

 

Ende alst Comestor doet verstaen,

60

So waerre kindere vele verdaen,

 

Daer God omme vallen liet

 

Dat verdoemde Egypsche diet

 

In dolinghen, die dusdanech is

 

Van haren god, die hiet Apis.

1) Vinc. Mephres.

2) Vinc. Hic itaque Mephres, qui beneficia per Ioseph Egypto collata ignoravit, cet.

Van eenen Aspis den afgod ende van eenen Seraphis. LIII.

⁺ Plinius die wille ghien,

Dat hi Apis hevet ghesien.
Het quam gegaen uter rivieren
Een dier, naer eens verren manieren,
Onversien, men wiste wanen,
Dat hadde gelijc eere manen
Een tekijn uptie scouderen staende;
So quam tfolc lopende ende gaende,
Tamboerende, singende, ende bliesen;
Doe hief hi up, oochsiens den riesen³⁾,
Indie lucht indiere gebare,
Alse oft hem dorelief ware;
Ende des daghes dat hi hem verbaerde,
Verloos menne, ende voer sire vaerde.

Sulke seggen dat hi alle jare

Up Seraphis dach quam dare;
Sulke seggen datmens niet en sach
Dan te X jaren up eenen dach;
Andere seggen men sages niet,
Sonder dan alst es ghesciet,⁺
Dat een gherecht pape ende een goet
Tote Cycopolis⁴⁾ was ende vroet.

Nu seghet Vincent, die Seraphis

Was ander sake dan Apis,
Ende beede hilden sise over god
Die van Egypten, het was so sot.
Doch waest al eens, wi lesent dus:
Apis was sone Foroneus,
Die eersten int rike maecte wet.
Alse hi⁵⁾ in Grieken hadde ghesel
Egylans, die sijn broeder was,
Die deerste coninc, alsict las,
Was daer in Sicimonia,
Dat nu Moreie heet verre ende na,
Voer hi in Egypten daer naer,
Ende wart god gemaket daer.

Augustijn, die grote clerc,

Seghet daer af mede in sijn werc:
Apis, die van Argos was
Wilen here, alsict las,
Voer in Egypten wilen eere.
Aldaer so staerf die here,

+ Vinc. B. II. c. 131. ±

3) Vinc. ad quem cum statim confluerent Egyptii, omni genere musicorum psallentes, levabatur in aere et super eos tamquam psallens ferebatur.

+ Fol. 11. f.

4) Vinc. Heliopoleos.

5) Hs. hijt. Vinc. Serapis ipse quidem fuit Apis, filius Phoronei, rex Argivorum, qui cum fratrem Egyaleum Achaye praefecisset, ipse cum populo ad Egiptum navigavit.

[p. 52]

 

Ende wart Seraphis ghenant.

 

Sindent maectemen int lant

45

Enen tempel in sine eere.

 

Die meeste god, die meeste here

 

So waest, die in al hare steden

 

Die van Egypten anebeden.

 

Het was geset oec ende ghecuert,

50

Dat hi tlijf hadde verbuert,

 

Die seggen dorste ende bliven in desen,

 

Dat hi mensche hadde gewesen.

 

Maer dien varre, dien te siene

 

Wilen plaghen die Egyptiene,

55

Ende te anebedene over god,

 

Alse verwaent volc ende sot,

 

Die hiet Apis, niet Seraphis.

 

Ende alsemen nemmeer en sach dis,

 

Ende haer god dus was verloren,

60

Hebben si een calf vercoren,

 

Dattem dochte al overwaer

 

Rechts alse Apis sijn ghehaer¹⁾;

 

Dat anebeeden si ende eerden,

 

Want si die sake also verkeerden,

65

Dat si weten wilden voerwaer,

 

Dat hem god gesent hadde daer;

 

Ende also hildent die keytive,

 

Ghelijc Aspis van dode te live

 

Verreesen ware ende wedercomen:

70

Aldus lietse God verdomen.

 

Solinus scrijft, een heydijn man,

 

Dat die van Egypten hem houden daeran,

 

Dat si voer god anebeden

 

Apis, eene coe, van dulheden;

75

Ende alsemen dien siet eens int jaer,

 

So volgen hem die kinder naer,

 

Ende roepen ende gebaren,

 

Ghelijc of si dronken waren.

 

Die van Menfes vander stede

80

Houden sine feeste mede

 

In eene wonderlike maniere;⁺

 

Want si in Nilus die riviere

 

Werpen eenen nap van goude

 

Up sine feeste dor sine houde.

85

In dese dolinge, in desen val⁺

 

Lietse God bedi comen al,

 

Omme dat si waren also fel,

 

Dat si die kindere van Ysrael

 

In Nylus der groter riviere

90

Verdrinken daden alse diere.

 

Van desen goden hebbic gheset,

 

Want ghi verstaen sult te bet,

 

Dat liede quaet waren in haer leven,

 

Die die heidine hebben verheven

95

Te goden, ende sise anebeden.

 

Noch hier naer suldi vinden in steden,

 

Hoe van desen Seraphis

 

Sijnt was gemaket een ghechis,

 

Ende hoe sijn tempel wart gevelt

100

Al ter neder met ghewelt

 

Vanden keyser Theodosius:

 

Die jeeste hevet in aldus.

 

Joseph hadde C jaer ende X,⁺

 

Alse hi staerf dus naden ghesciene,

105

Ende alle sine broedere oec mede

 

Storven in Egypten die stede;

 

Maer haer ghebeente was gedraghen

 

Ende geleit met haren maghen²⁾

 

In Ebron, also alsict kende.

110

Deerste bouc neemt hier ende.

1) Vinc. querebatur et reperiebatur vitulus eiusdem coloris.

+ Fol. 12. a.

+ Vinc. O.

+ Vinc. B. II. c. 124. f.

2) Het fragment (A.), waarvan hier de varianten worden medegedeeld, bevattende de drie laatste verzen van het Eerste Boek, en van het Tweede Boek cap. I-VI. vs. 10, en cap. XVIII. vs. 100 - cap. XXIV. vs. 31, hoewel met belangrijke leemten, is afkomstig uit de Academische Bibliotheek te Grätz, en medegedeeld door J. Diemer, Kleine Beiträge zur älteren deutschen Sprache und Literatur, I. bl. 77-97.

1) Zie bl. 24, aant.

1) Vinc. Thanatos insula oceani freto Gallico a Brittania ... separata.... Dicta est autem Thanatos a morte serpentium.

Vs. 110. die nemt.