Der naturen bloeme

[p. 170]

tekstkritische noten

1. V. Elc v. int vlieghene sn. A.B. Elc v. in vlieghene sn. - 2. V.A. ne m. te voet nit w.B. ne m.t. voet. - 3. V. zwalue. A. zwaluwe. B. swalbe of swallue. - 4. V.A. Cl. vogheline pl. B. Cleine voghelkine pl. - 5. V.A.B. singhene. - 6. V.A. vogle e.h. ghenote. B. vogle e. hare genoete. - 7. V.A. starc v. barsten. B. starc v. borsten. - 8. V.A. voghelen. B. vogle. - 9. V.A. Clawen, wi. B. hebbene alse. - 10. V.A.B. hebsi. - 11. V. vergadert. B. versamet. - 12. V.A. Negheen v. sone es sn. B. Geen v. es. - 13. B. alse. - 14. V.A. ic w.B. Hinnen, ic. - 15. V.A. eyeren. B. eiere alse. - 16. V.A.D.s. gheen notens e.p. B.D.s. gheens notens pl. - 17. B. argheren. - 18. V. dit is. A. andere dit es. B. dandren dat es. - 19. V.A. Crombect v. heeft (hevet). B. Crumbect v. heft meste macht. - 20. V.A. hi levet. B. hi leeft. - 21. V.A. Ander vogle l.b. worme. B. voghele. - 22. V.A. vorme. B. Vessche, meneghen. - 23. V.A. Watervogle. B. Watervoghele.

Boek III.

⁺ Sulc voghel die in vliegen es snel

Die en mach te voete niet wel,
Alsmen mach an die swalewe sien.
Clene voghelkijn die plien
⁺ Meer te singhen dan die grote.
Bitende voghel ende haer ghenoten
Sijn staerc van bersten ende van dien¹⁾.
Alrehande voghele plien
Clauwen te hebben, als wijt weten.
Some hebben si die voete ghespleten,
Ende some versament in een vel²⁾.
Enghene voghel nes so³⁾ snel
Die sporen draghet als die hane.
Hennen ende ganse, als ict wane,
Bringhen eyere, als wi sien,
Dat si ghenoets⁴⁾ en plien;
Maer si sijn van argher smake
Dan dandre, dits ware zake.
⁺ Crombecte voghel hebben meest cracht,
Ende si leven oec bi der jacht;
Andre voghel leven bi wormen,
Vissche, slanghen van menigher vormen.
Watervoghel, verstaet mi wel,

+ Nat. R. L.V.

+ V. 72 a.

1) N.R. Omne volatile curvorum unguium habet coxas et pectus forcius quam alia volatilia.

2) N.R. Omnia volatilia habent digitos, quedam vero continuos, que natant ut anseres, quedam disiunctos.

3) Lees met de varianten: sone es. - N.R. Omne volatile habens curvam ungulam in crure sicut gallus est mali volatus.

4) Lees met de varianten: gheens notens. - N.R. ova venti illa sunt que veniunt sine coitu.

+ L. 58 b.

[p. 171]

 

Die over die clauwen hebben tfel,

25

Vlieghen te samen in scaren;

 

Ende die bi vleesche leven te waren

 

En vanghen haer ghenoten niet,

 

Also als die visch oec pliet;

 

Maer die spaerware oec jeghen wet

30

Die vaet dicke sijn musschet¹⁾.

 

Et sijn vele voghele cranc,

 

Die vruchten den winter stranc,

 

Die in waermen steden varen.

 

Vele voghele sijn te waren

35

Die wintertijt in holen slupen,

 

Ende in die waerme aerde crupen,

 

Daer elc andren verwaermt ter noet,

 

Ende ligghen daer half doet,

 

Ende sonder eten langhe gheduren

40

⁺ Met Gods cracht bet dan bi naturen²⁾.

 

Bitende voghel alle ghemene

 

Pleghen te vlieghen allene;

 

Dat doet hare vrecke maniere.

 

Voghele minnen clare riviere.

45

Alsi laten die vloegele hanghen,

 

⁺ Sijn si met evele bevanghen.

 

Voghele van proien ghemene

 

Sitten node op die stene;

 

Ende dat wijst hem nature,

50

Want elc siere clauwen dure³⁾.

 

Oec heeft hem nature over waer

 

Die siene gegheven claer,

 

Omme dat si verre sullen sien

 

Proie, die si te vane plien.

1) N.R. Omnis avis que venatur predam, venatur predam alterius generis quam de sua specie, et in hoc differt a piscibus. Solus nisus huius pietatis expers est.

+ A. 74 a.

2) N.R. Creatore potius eas sustentante quam vita.

+ V. 72 b.

3) N.R. et hoc eas natura docuit, ne unguium earum asperitas duritie lapidum retundatur.

[p. 172]

55

Buschvoghele die sijn ghesont,

 

Want men verduwetse in corter stont.

 

⁺ Bitende voghel versamen niet

 

Sonder als men notens pliet¹⁾.

 

Duven, ganse, swalewen²⁾, sprewen,

60

Roeke, cauwen, vinken, mewen,

 

Ende haer ghelike vlieghen bi scolen

 

Van lande te lande dvolen,

 

Ende gheneren hem ghemene;

 

Want sochte diere sijn node allene.

65

Some hebben si leyders te haren weghen,

 

Als wilde ganse ende cranen pleghen.

 

Some vlieghen si tropmaelde ghemene,

 

Alse sprewen ende ander voghel clene.

 

Some als musschen bliven int lant,

70

Some vlieghen si doers winters bant³⁾,

 

Alse swalewen ende odevaren.

 

Some willen si in busschen varen,

 

Ende daer haer feeste driven;

 

Some willen si in husen bliven.

75

Sulke sijn die hem bekeren,

 

Dat si andere voghel luut leren,

 

Ende wedermaken des menschen tale,

 

Alsmen an daestre siet wale,

 

An papagaye, an andre mede.

80

⁺ Als menech es der voghele sede

 

Als si sijn misselijc int ghedane.

 

Nature hevet tontfane⁴⁾

+ L. 58 c.

1) N.R. quarum nulla cum aliis preter coitum societas.

2) Lees met de varianten: swanen.

3) De lezing van B. is hier te verkiezen:

Some vlien si dors winters pant.

N.R. nonnullas hyeme compellente causa pascus ad peregrina discedere.

+ A. 74 b.

4) Lees met de varianten: int ontfane. - N.R. Maior fecunditas est in parvis avibus quam in maioribus.

[p. 173]

 

Ende in winnene gegheven

 

Voerdeel den clenen, ende ets hem bleven.

85

Nu hoert van elken sonderlinghe

 

Sine nature ende sine dinghe,

 

Ende elc na andren min no mee

 

Na dordine van A.B.C.

 

 

 

Aquila dat es een aren.

90

Sente Augustijn seit te waren,

 

Dat hi coninc es uutvercoeren

 

Voer allen voghelen te voeren:

 

⁺ Dies vintmen en ghecroent ghescreven.

 

An proien leghet al sijn leven.

95

So scaerp siet hi, dat hi ghedoghen

 

Mach, dat hi dat siene van sijn oghen

 

Int sonnenschijn ghevesten mach.

 

Dies sietmen op menighen dach,

 

Dat hi ghaerne omme dit

100

Die oghen in die sonne sit.

 

Die aren pliet, seit sente Augustijn,

 

Als sine jonghen een deel groet sijn,

 

Dat hise metten clauwen opheft,

 

Ende siet wie die sonne beseft,

105

Die dan hebben so staerke oghen,

 

Dat si die sonne connen ghedoghen

 

Narenstelike te scouwen ghinder,

 

Hout hi over sijn edel kinder;

 

Ende die hem van der sonne vervaert,

110

⁺ Hout hi over enen bastaert.

 

Ambrosius seghet dat sulc spreect,

 

Dat hi sine bastaert versteect,

 

Omme dat hem vernoyet ghinder¹⁾²⁾

+ L. 58 d.

+ A. 74 c.

1) N.R. libenter conversa ad solem sedet.

2) N.R. pullos suos unguibus suspensos radiis solis obicit, quos cum immobilem tenere viderit aciem, tamquam genere dignos conservat et pascit.

[p. 174]

 

Te voedene so vele kinder.

115

Ende dat nes niet altoes sijn sede:

 

Et doet sine gherechtichede,

 

Om dat hi niet en wille ontvrien

 

Die edelheit van siere partien¹⁾.

 

⁺ Maer Ambrosius spreect daer na,

120

Dat een voghel, heet fullica,

 

Neemt met hem dat jonc verdreven,

 

Ende voedet den sinen beneven.

 

Adelinus die meester sprect:

 

Als die aern van ouder brect,

125

Soect hi ene fonteyne cout,

 

Ende vlieghet opwaert met ghewout

 

Boven allen swerken, seghet hi,

 

Daer hi der sonnen viere coemt bi,

 

Ende hem die donkerheit van den oghen

130

⁺ Die sonne doet verdroghen²⁾.

 

Dan vallet hi weder met ghewout

 

In die fonteyne diep ende cout,

 

III waerven ter selver vaert.

 

Dan vlieghet hi te neste waert

135

Te sinen jonghen, die sijn so oud,

 

Dat si te proien hebben ghewoud³⁾.

 

Versiect es hi in dien ghebare,

 

Als of hi in enen rede ware:

 

Hi woert ontplumet; dan moeten voeden

140

Sine jonghen ende broeden,

 

Onthier ende hi verjoghet ghinder⁴⁾.

 

Op dit merct, ghi quade kinder,

 

Wat u stomme beesten leeren:

1) N.R. Aliqui putaverunt, ut dicit Ambrosius, hoc fieri nutriendi fastidio, quod nequaquam arbitror esse credendum, sed examine iudicii, ne generis sui inter omnes aves partus deformitas ignobilitaret.

+ V. 73 b.

+ L. 59 a.

2) Lees met de varianten: Der sonnen hitte. - N.R. Ex calore autem propinqui solis oculorum eius caligo consumitur.

3) N.R. inter pullos iam robustos ad predam.

4) N.R. in equalitate frigoris et caloris quasi quadam febre plumas exuit, foveturque a pullis suis et pascitur, quoadusque plumas (l. plurimas) pennas recuperans innovetur.

[p. 175]

 

Vader ende moeder soudi eren!

145

Oec seghet sinte Augustijn,

 

Als die aren seer oud sijn,

 

Dat hem die bec wordet lanc,

 

So doen si ten stenen ganc,

 

Ende maken weder ende slipen

150

⁺ Haren bec, so dat si gripen

 

Hare spise also der mede,

 

Dat si eten na hare sede.

 

Die aren maect hoghe sijn nest.

 

In sinen neste vintmen best

155

Den steen die echites heet,

 

Om dat hi bi naturen weet,

 

Dat si sinen jonghen sijn goet.

 

Die aren die es so wel ghemoet,

 

Al hevet hi sere langhe ghevast,

160

⁺ Dat hi en ontseghet ghenen gast,

 

Maer eten mede dies begheren;

 

Ende ghebrect hem yet an sijn teren,

 

Sijn naeste gast moet betalen

 

Al dat hem die andre onthalen¹⁾.

165

Aristotiles die seghet,

 

Dat hi twe jonghen te hebben pleghet,

 

⁺ Nochtan dat hi drie eiere hevet;

 

Maer dat hi dat een beghevet

 

Ende worptet ute sinen neste.

170

Doch so segghen ons die beste,

 

Datmen hevet in someghen stonden

 

In sijn nest drie jonghen vonden.

 

Maer Aristotiles die seghet,

 

Dat hi bi naturen pleghet

+ A. 74 d.

+ V. 74 a.

1) N.R. Partitur aquila predam aliis avibus secumque comedere patitur, sed caveant si ei non sufficit cibus in medium positus! unam ex convescentibus avibus capit et comedit.

+ L. 59 b.

[p. 176]

175

Uut enen eye jonghen twe

 

Te bringhen, ende dits wonder mee.

 

In Plinius boeke staet,

 

Dat hem blixem noch donre en scaet;

 

Ende de rechter voet es hem meest¹⁾.

180

Als hi sine jonghen staerc vereest,

 

So wil hise van hem weren,

 

Omme dat si hem leren gheneren

 

Ende sine proie hem niet nemen.

 

Dus soud vader ende moeder ghetemen

185

Hare kinder van hem te jaghen,

 

Ende hem leren te bedraghen

 

Met haers selves pine te waren.

 

Tusschen den heert ende den aren

 

So es een strijt tallen tiden.

190

⁺ Die aren can metten voghelen²⁾ striden,

 

Ende verdrincten so int slaen,

 

Dat hi achterwaert moet gaen,

 

Tote dat hine van der roetsen drivet,

 

Ende hine also ontlivet.

195

Maer die heert worpt hem mul,

 

Ende maecten aeren die oghen vul.

 

Ende tusschen den aren ende den drake

 

So nes van vreden ghene sake.

 

Daeren slaten ende vliet,

200

Ende mach die drake vercoveren iet³⁾

 

⁺ Met sinen staerte sine vlerke dan,

 

So wrect hi hem dan daer an.

1) N.R. Aquila habet maiorem dextrum pedem quam sinistrum.

+ A. 75 a.

2) Lees: vloghelen, en verg. de var. B.: vlerken. - N.R. Aquilarum pugna est cum cervis perennis, quia reverberatur, donec retrogrados in rupes precipitent.

3) N.R. at ubi draco invaluerit aliquando, alas aquile multiplici nexu ligat. - De lezing van A. en B. vererighen, en vooral die van B.: verknopen, komt het meest met het Latijn overeen.

+ V. 74 b.

[p. 177]

 

Daer hi an die roetse maect sijn nest,

 

⁺ Jof op boemen daert hem dinct best,

205

Coemter drake toe of man,

 

Of ander dier, so vecht hi dan

 

Ende aventuert sijn leven ghinder,

 

Om te behouden sine kinder;

 

Ende hine begheeftse nacht noch dach,

210

Tote dat hem elk berechten mach.

 

Op sine scoudren hise oec set,

 

Ende leertse vlieghen na siere wet.

 

Alle edele voghele te waren

 

Ontsien ghemeenlike den aren;

215

Ende des daghes dat sine sien

 

Willen si qualike der proien plien.

 

Van den gheervalken seit die glose,

 

Dat hi dicke den aren nose

 

Ende hine vaet. Merct, dese gheervalke

220

Bediedet wel den doerper scalke,

 

Die hem niet en willen keren

 

Onderdaen te sijn den heren,

 

Ende haer heerscap quetzen¹⁾ ende jaghen:

 

Dies salse God daer omme plaghen.

225

Plinius sprac ende bekende,

 

Dat in der werelt nortende

 

Eere²⁾ aren si groet sere:

 

Twee eiere brinct hi ende nemmere,

 

Ende leghetse in sijn nest.

230

⁺ So vaert³⁾ hi daer hi toe coemt best,

 

Ist den hase, ist den vos:

 

Dien maect hi dat vel al los,

 

Ende wint die eyere in dat haer,

+ L. 59 c.

1) In het Hamb. Hs. (zie de uitg. van Bormans) heeft men de merkwaardige en stellig ware lezing: ketsen, d.i. jagen, van fr. chasser. Ketsen ende jaghen komen herhaaldelijk met elkander verbonden voor. Zie Dr. Verdam, Hist. v. Troyen, blz. 83, Aant.

2) Lees met de variant: Erande.

+ A. 75 b.

3) Lees met de varianten: vaet. - N.R. capto lepore vel vulpe.

[p. 178]

 

Ende leitse voer die sonne daer:

235

Anders sone broet hise niet;

 

Ende als hi sine jonghen siet,

 

Helpt hi hem voert tote dien daghen

 

Dat si hem selven moeghen bejaghen.

 

Kirammidarium boec die seghet,

240

Dat die aren te hebben pleghet

 

⁺ In sine wijnbrawen stene twe,

 

⁺ Die den steen brect ontwe,

 

Diemen in die blase draghet¹⁾.

 

Des arens bec, als hi ghewaghet,

245

Dien leghet onder sijn hovet stille,

 

Snachts sal hem droemen dat hi wille.

 

 

 

Arpia, als Adelinus seghet te handen,

 

Es een voghel van verren landen.

 

In Strapides²⁾, in die woestine,

250

Pleghen arpien te sine

 

Met honghere altoes verladen,

 

Ende cume machmense versaden;

 

Met clauwen crom, scaerp ende wreet,

 

Ende te gripene wel ghereet.

255

Tanscijn hebbense na den man,

 

Maer enghene doeghet daer an³⁾.

 

Wien bediet bet die aerpie

 

Dan, die God vermaledie!

 

Die wokerare, die nacht ende dach

260

⁺ Gaept ende niet versaden mach?

 

Al es hi ghelijc den man,

 

Daer nes ghene menscheit an.

+ L. 59 d.

+ V. 75 a.

1) Het Latijn heeft hier eene andere lezing. - N.R. Super oculos aquile in superciliis sunt duo lapides, qui valent contra demones. - In vs. 242 leze men òf met A. en V.: breken, òf met B.: Die een brect den steen ontwe.

2) N.R. in loco qui Strepedes dicitur. - Buch d. Natur, 167: ‘an der stat, diu Strapedes haizt.’

3) N.R. in se nichil virtutis humane.

+ A. 75 c.

[p. 179]

 

Arpia pleghet, en twifels niet,

 

Den eersten mensche den si siet

265

Wandelen in die woestine groet,

 

Vermach sine, si slaten doet¹⁾.

 

Alsi te watere coemt na dien,

 

Daer si haer selven in mach besien,

 

Ende si siet dat si heeft gedoet

270

Van anscine haer ghenoet,

 

Word si droevende lanc so meer,

 

Ende es bevaen met groten seer,

 

Ende oec somwile doet blivet:

 

Altoes voert si rouwe drivet.

275

⁺ Somwile ghevaltet, horic lien,

 

⁺ Datmen vint gheteemt arpien,

 

Die oec spreken na den man;

 

Maer gheen besceet en esser an^{2 )}.

 

 

 

Agotile, dat es bekent,

280

Es een voghel in Orient,

 

In Arabia, alsmen seghet,

 

Die twee eyere of drie pleghet

 

Te bringhen, ende es groet mede.

 

Dese pleghet ere vreemder sede:

285

Hi sught die gheten in der ghebaere

 

Als of et een geetkijn ware;

 

Ende ets wonder datmer an toghet,

 

Dat die gheet daer of verdroghet,

 

⁺ Alse sughet agotile.

290

Plinius seghet oec mee,

 

Dat gheproeft es ende bekent,

1) N.R. Hec primum hominem quem viderit in deserto fertur occidere.

+ V. 75 b.

+ L. 60 a.

2 ) N.R. Hec avis aliquando domestica loquitur detorta voce humana, sed ratione caret.

+ A. 75 d.

[p. 180]

 

Dat die gheten worden drof blent¹⁾.

 

 

 

Ardea in ons Latijn

 

Mach in Dietsche een reygher sijn.

295

Ardea heet hi, als men seghet,

 

Want hi hoghe te vlieghen pleghet²⁾,

 

Ende dat dicke boven swerken,

 

Daer engheen tempeest mach werken³⁾.

 

⁺ Int water es sijn lijfnere.

300

I scaerpen bec heeft hi ter were.

 

Sine jonghen broet hi in boemen,

 

Dat⁴⁾ hi narenstelike can goemen.

 

Experimentator die seghet,

 

Dat hi den havec te honen pleghet,

305

Want hi besmelt al sinen dan⁵⁾:

 

So rotten sine vedren dan.

 

Som wit ende som van sciere wise,

 

Maer die sciere sijn best ter spise,

 

Van smaken best ende ghesont.

310

⁺ Men vint oec, dat es ons cont,

 

In onsen lande in meneghen maers

 

Voghele die heten lepelaers,

 

Die hare lijfner soeken mee

 

Daer et smout⁶⁾ smaect van der zee,

315

Die langhe becke hebben ende breet,

1) N.R. suctione earum capre visum perdunt.

2) N.R. Ardea... avis est vocata quod ardua petit.

3) N.R. propter hoc super nubes evolat, ne procellas turbinum sentire possit.

+ V. 76 a.

4) Lees met de varianten: Die. - N.R. pullos suos miro praeposse rigore defundere nititur.

5) Meer overeenkomstig met het Latijn is de variant: hine besmilt als hi can. - N.R. Ardea autem anum opponit accipitri et subtus eicit, ad cuius tactum penne accipitris computrescunt.

+ L. 60 b.

6) Lees met de varianten: sout.

[p. 181]

 

Daer mense lepelaers om heet;

 

Ende dats van reyghers ene maniere,

 

Die sijn den visschen onghehiere.

 

⁺ Haer vleesch es argher dan der sciere.

320

Smout van den reyghers es specie diere,

 

Alsmen seghet, jeghent vledersijn,

 

Daert anders nieuwe es ende fijn.

 

 

 

Ancer dats die gans int Latijn,

 

Die some tem ende wilt sijn.

325

Van wilden gansen dat meeste deel

 

Die sijn sciere wel naer geheel,

 

Some swart ende some bont,

 

Ende die vlieghen meest in alre stont,

 

Ende maken vliegende hare scare

330

Als oft ghescreven littren waren¹⁾;

 

Ende vlieghen nu oest, nu west,

 

Also als hem die wint es best,

 

⁺ So datse vlieghens selden vergheten,

 

Sonder allene alsi eten.

335

So pleghet hem des vlieghens lusten,

 

Datsi selden slapen of rusten.

 

Maer huusganse die sijn sware,

 

Si vlieghen selden hier of dare;

 

Eten, slapen, dats haer leven,

340

Dats datsi ongherne begheven.

 

Ysidorus sprect, dat gheen dier can

 

So nauwe gherieken den man.

 

Hier bi seghtmen in vele brieven,

 

Dat si bi nachte rieken dieve.

345

In Roemschen geesten es bescreven,

 

⁺ Dat wilen die van Sans verdreven

+ A. 76 a.

1) N.R. volant ut grues ordine litterato.

+ V. 76 b.

+ L. 60 c.

[p. 182]

 

Die Romeine in sulke plaghe,

 

Dat sise in Capitolien belaghen;

 

Ende als die wachters sliepen bi nachte,

350

⁺ Als dat sijt verwonnen¹⁾ met crachte;

 

Maer dat die ganse verhoerden,

 

Die die wachters met roepen stoerden,

 

Die der viande worden gheware.

 

Dies heilt die stede vele jare

355

Haer ghedenkenesse daer naer,

 

Ende beleiden den tor in vaer²⁾;

 

Want elcs jaers op ghenen dach

 

Dat Roemsche volc te anebeden plach

 

Ene selverine gans,

360

Ende daer voeren maken dans.

 

Dies spotter mede Ambrosius

 

Ende die grote Basilius,

 

Ende segghen: ‘Rome, dies es verdient,

 

Dat du bes der gans dus vrient:

365

Alle dine gode sliepen,

 

Die ganse waecten ende riepen:

 

Des offerts du dier gans op dien tiden,

 

Ende laets Jupiter liden;

 

Want en hadde die gans ghedaen,

370

Ghestolen waersi ende ghevaen,

 

Dine gode, van den vianden:

 

Dus sijn dine gode wel wert scanden.

 

Als men der gans kint ghenaect,

 

⁺ So wespelt soe ende maect

375

Gheblas omme die jonghen clene.

+ A. 76 b.

1) Lees met de varianten: Hadsijt verwonnen al.

2) Ten onrechte plaatste Bormans tegen het gezag van alle Hss. en in strijd met het rijm vs. 356 na vs. 353. Maerlant bedoelt, dat de stad vele jaren den gedenkdag vierde, en men dan als uit vrees voor een nieuwen aanval het Capitool bezette. Het Latijn is hier veel korter en kan niet ter vergelijking dienen.

+ V. 77 a.

[p. 183]

 

Onder die scare waecter ene

 

Altoes omme des arens vlucht,

 

Want voer hem so hebben si vrucht,

 

Ende si kennen dese diere

380

Des arens vlucht in hare maniere¹⁾

 

Bet dan enech mensche mach.

 

Die gans mach leven menighen dach.

 

⁺ Witte ganse winnen meest,

 

Die andren min, hebbic verheest.

385

So node es die gans allene,

 

Sluutmen die gans, dat si clene,

 

Noch doer dranc noch doer ate,

 

Lichtelijc haer keert ter bate²⁾.

 

Haer vleesch es te verduwen quaet.

390

⁺ Ende als reyn te comen staet,

 

So laet³⁾ haer die gans daer jeghen:

 

Dies sietmen dicke dat si pleghen.

 

Men vint ganse also groet,

 

Dat si bina sijn ghenoet

395

Des voghels struus, dat segghic u,

 

Dats in berghe van Moniu,

 

Ende in die nortside van Ethiopen⁴⁾:

 

Cume moeghen si van swaerheit lopen.

 

 

 

Anas, alsmen die waerheit waent,

400

Dats in onsen Dietsche die aent.

1) Lees met de varianten, doch met eenige wijziging:

Ende si kennen in hare maniere
Des arens vlucht van den ghiere.

N.R. Discernunt inter aquilam et vulturem, quod utique difficile est homini.

+ L. 60 d.

2) N.R. societate gaudens vix sola pinguescit.

+ A. 76 c.

3) Lees met de varianten: baet. - N.R. Contra pluviam se frequentius balneant.

4) Lees met de varianten: Europen. - N.R. Gignunt hoc genus Alpium montes et septentrionalis regio.

[p. 184]

 

Die hi hevet vloghel ende hals

 

Scoenre dan die si heeft als,

 

Ende omme den hals den witten ring.

 

Riviere mint hi voer alle ding,

405

Ende oec en mach hi niet leven,

 

Hi ne si den watere beneven.

 

Wilde aenden, hebwi verstaen,

 

Teersten dat si uut den doppe gaen,

 

Die sijn so levende ende so snel,

410

⁺ Dat si hem gheneren wel,

 

Al ist dat hem die moeder ontfaert.

 

Ghesonder es te live waert

 

Tvleesch van der wilder aent

 

Dan van der temmer, ende men waent

415

Dat in den winter es beter ditte

 

Dant es in des somers hitte;

 

Doch ist te verduwen swaer,

 

⁺ Maer lichter dan die gans, dats waer.

 

 

 

⁺ Accipiter heet in Latijn

420

Dat in Dietsche mach een havec sijn,

 

Een edel voghel ten waerden spele¹⁾;

 

Tragher dan die valke es hi vele,

 

Maer scalker in sijn vanghen.

 

Laet hi sine vedren hanghen,

425

So es hi siec; hout hise recht,

 

So heeft hi sine ghesonde echt.

 

Als hi sine jonghen siet

 

Dat si hem pinen te vlieghen iet,

 

Stect hise uut den neste te waren,

430

Ende wil dat si hem gheneren varen.

 

Redene wille datmens ghelove,

+ V. 77 b.

+ L. 61 a.

+ A. 76 d.

1) De lezing der varianten: te vederspele, is te verkiezen.

[p. 185]

 

Dat so wie hem gheneert hi rove,

 

Dat hi sette sine sede

 

Buten alre ghenadichede¹⁾:

435

Dies moet hi horen ten jonxsten daghe

 

Sonder ghenade ons Heren claghe.

 

Plinius sprect, die in leden

 

Evel draecht van swaerheden,

 

Dat hi hem te siedene raet

440

Enen havec in olie rosaet,

 

Ende etene: si sal hem helpen

 

Ende sine siecheit stelpen.

 

 

 

⁺ Amraham es bekent

 

Een voghel in Orient,

445

Daer Aristotiles of seghet,

 

Dat hi op berghen broedens pleghet

 

So hoghe, dat altoes gheen man

 

Sijn nest ghevinden can.

 

⁺ Sine jonghen sijn selden vonden,

450

Want hine verjaghetse te ghere stonden

 

Van hoghen nederwaert te dale,

 

Eer si moeghen vlieghen wale.

 

⁺ Gherne volghen si enen here²⁾,

 

Omme datsi hare lijfnere

455

An crongen, an beesten, an man³⁾,

 

Die op den velde bliven dan.

 

 

 

Acautis⁴⁾, als ons Plinius seghet,

 

Es een voghel, die des pleghet

 

Dat hi sijn spise neemt int gras.

460

Dies hat hi die paerde doer das;

1) N.R. Quid mirum, si rapere assueti nutrire fastidiunt?

+ V. 78 a.

+ A. 77 a.

+ L. 61 b.

2) N.R. Hee aves sequuntur exercitus propter cadavera.

3) Lees met de varianten:

An crongen nemen, ist beeste, ist man.

4) N.R. Achantis.

[p. 186]

 

Ende als hi siet dat te hem waert

 

Coemt al etende een paert,

 

So vliet hi, ende wrect hem dan

 

Met sulken dinghen als hi can,

465

Dats dat hi niet ghelijct¹⁾ den paerde,

 

Ende bespottet te siere onwaerde:

 

Hine mach hem ghedoen andren scade.

 

Dit bediet die felle quade,

 

Die altoes quaet ende scande

470

Ende spot maken op hare viande,

 

Ende els niet en moeghen scaden.

 

Enen hoveschen horic raden:

 

‘Sprec emmer dinen viand wel,

 

Ende wes hem in doene fel,

475

Behouden trouwe ende waerhede:

 

Dit es edelre liede sede.’

 

 

 

⁺ Absalon²⁾, seghet Plinius mede,

 

Es een voghel van der sede

 

Dat hi des roecs eyere breect.

480

Die vos pijnt hem dat hi wreect

 

Den roec, ende jaghet absalons jonghen;

 

Ende absalon weder tallen spronghe

 

Poecht ende bijt des vos kinder.

 

So coemt hem die helpe³⁾ ghinder

485

Die roec, ende vecht op hem mede:

 

Dit es orloghe sonder vrede.

 

In doernen gheneert hem absalon,

 

⁺ Dies hat hi des esels doen;

 

Want hi distelen ende dorne verteert,

1) Lees met de varianten: ghelijc. Niet is van nien, nyen, hinniken, een wisselvorm van neyen, die o.a. ook Van Vrouw. e.v.M. VIII, 114, voorkomt. - N.R. vindicatque se ulcione qua potest, densis equorum hinnitibus hinnitum equorum propriis vocibus ymitata.

+ A. 77 b., V. 78 b.

2) N.R. Asalon.

3) Lees met de varianten: te helpen.

+ L. 61 c.

[p. 187]

490

Daer hem die voghel bi gheneert.

 

 

 

Alauda dat es die lewerke,

 

Die soete singhet, als ict merke,

 

Ende groet den dach als hi ontspringhet

 

In dien tiden dat si singhet.

495

Selden eist in alt jaer,

 

Sine singhet, scijnt die sonne claer¹⁾,

 

Sonder allene alsi muut.

 

Haer sanc es groet duut²⁾,

 

Ware sies te milde niet.

500

So sere si bitende voghel ontsiet,

 

Dat si haer eer den man laet vaen,

 

Eer si hem word onderdaen;

 

Want bi aventuren te waren

 

Die man mochtse laten varen;

505

Die spaerwere en licter niet,

 

So hoe si claghede haer verdriet.

 

 

 

Alcioen es een vogelkijn

 

⁺ Mere dan die musschen sijn.

 

In der zee es vele sijn ganc.

510

Den hals hevet een deel lanc,

 

Ende es ghevedert scier ende wit

 

Ende purpuerin, dat hem wel sit.

 

An visschen es sijn bejach.

 

Selden ist datment sien mach

515

Sonder int lanxte van den jare.

 

In den voerwinter, dats openbare,

 

Broeden si haer jonghen al.

 

Haer neste sijn ront als een bal,

 

Die men met ghenen ysere nochtan

520

Nemmermeer ghebreken can.

1) N.R. Obnubilato enim celo vel pluvioso tempore vix vel numquam cantat.

2) Ook de varianten: gheduut en beduut, geven de ware lezing niet, die wel deduut, genot, zijn zal.

+ A. 77 c., V. 79 a.

[p. 188]

 

Engheen wilt voghel sonder dit

 

Leestmen dat te wintere sit

 

Sine eyere, als ict bescreven vant.

 

⁺ Sijn nest maectet op der ze cant,

525

Als die zee meest risen beghonnet.

 

Om dat merctmen, dat God jonnet

 

Desen voghelkine allene

 

Vordeel sonderlanghe beghene;

 

Want ware die zee gram, alsi pleghet,

530

Ende alcioen sijn eyere leghet,

 

Si wort al wel gemoet

 

Tote dat sine eyere sijn ghebroet,

 

Ende dats binnen VII daghen.

 

Noch VII daer na, horic ghewaghen,

535

Rust die zee, ende daerbinnen

 

Sine jonghen si dan beghinnen,

 

Dat si hem gheneren vort an¹⁾:

 

Merct wat God desen voghel jan.

 

Ja, die scipliede in dat lant

540

Merken dese daghe te hant,

 

Ende stoeken coenlike die zee

 

Sonder sorghe min no me.

 

Sente Ambrosis scrijft ons dit,

 

Die van loghen es onbesmit.

 

 

 

⁺ Ariofilon²⁾, sijt seker des,

 

Dat een edel voghel es,

 

Daermen mede die reen vaet,

 

Want hise teerst int oghe slaet,

 

Ende bijtse dan int hovet doet.

550

Dese es ghevedert bruunroet³⁾.

+ L. 61 d.

1) N.R. Aliosque septem adiungit dies, quibus enutriat partus suos donec incipiunt dolescere.

+ A. 77d., V. 79b. 545

2) N.R. Aeriophelon.

3) N.R. pennas habet subrufas.

[p. 189]

 

Lanc es sijn staert; bec ende bene

 

Mere dan ander voghel enghene.

 

Een deel mere dan die aren,

 

Snel ende staerc sere te waren.

555

Boven hoghe in claere lucht

 

Daers al weghe meest sijn vlucht.

 

So hoghe hi te vlieghen pliet,

 

Dat menne harde selden siet.

 

⁺ Lettel rust hi op die aerde,

560

Boven swerke vlieght hi siere vaerde,

 

Ende beet in die lucht hier neder¹⁾,

 

Ende proiet ende keert opwaert weder.

 

Coemt hem voghel daer te ghemoete,

 

Dien groet hi met so felre groete,

565

Dat hine werpt daer neder doet;

 

Ende menne can sien clene noch groet

 

Wie die ding hevet ghedaen:

 

So saen ontfaert hi sonder waen.

 

Selden sietmenne, seghet tware,

570

Sonder die sien harde clare.

 

Als mense uut den neste neemt,

 

Wordense metten man gheteemt,

 

⁺ Ende gheleert proie te vaen:

 

Anders niet, na minen waen,

575

Sone gheduersi onder den man;

 

Ende so ghetrouwe worden si dan,

 

Dat si sitten onghebonden

 

⁺ Op een rec te menigher stonden²⁾.

 

 

 

Aves paradysi sijn voghele

580

Schone van plumen ende van vloghele,

+ L. 62 a.

1) N.R. super nubes frequencius elevata cibum capit in aere.

+ A. 78 a.

+ V. 80 a.

2) N.R. cum hominibus habitat, unde fit ut contra consuetudinem aliarum avium nobilium sine illis (l. ullis) ligamentis in perticis et in domibus maneat.

[p. 190]

 

Ende so scoene, alsmen sprect,

 

Dat hem gheen vaerwe ghebrect.

 

Omme dese doerscone wise

 

Heetmense van den paradise.

585

Haer luut dat es so soete,

 

Diet horen mocht met goeder moete,

 

Dat die mensche daer bi mach keren

 

Herte ende sin ten love ons Heren.

 

Woerder oec enech ghevaen,

590

Et screyet altoes sonder waen,

 

Onthier ende et mach ontvlien.

 

In Egipten sijn ghesien,

 

Op Nilus, die grote flume,

 

⁺ Ende els in ghere stede cume.

595

Oec sijn daer voglen ander wise,

 

Die men heet van den paradyse,

 

Omme datmen niet en can verstaen

 

Wanen si comen ofte gaen.

 

Als hem haer tijt coemt te waren,

600

Liden si doer tlant bi groten scaren.

 

Bruun sijn si ende bleckende claer,

 

Ende minder danne cauwen, dats waer.

 

⁺ Alse groet als ganse sijn

 

Dandre, van vaerwen fijn.

605

Hier gaen uut die voghel in A:

 

Nu coemt van der B hier na.

 

 

 

⁺ Bubo dats ule ofte schuvut,

 

Die sdaghes rust ende snachts coemt uut.

 

Men vaet andre voghele mettien,

610

Want sine steken daer sine sien.

 

Experimentator wille weten,

 

Dat si der duven eyere eten.

 

Ratten eten si ende muse;

 

In kerken wonen si ende in steenhuse;

+ L. 62 b.

+ A. 78 b.

+ V. 80 b.

[p. 191]

615

Dolie uten lampen si drinken,

 

Ende smelter in ende doense stinken.

 

Als dandre voghele op haer vechten,

 

Can si haer voete opwaert rechten,

 

Ende werpt¹⁾ diese mesgroeten

620

Opwaert ligghende met den voeten.

 

Met plumen es si sere verladen.

 

Traech es hi ende cranc van daden.

 

In dat licht coemt hi node,

 

Ende wandelt gherne onder die dode²⁾.

 

 

625

Buteus, leesmen van hem somen,

 

⁺ Es van savex gheslachte comen³⁾,

 

Van plumen swart⁴⁾, al sonder lieghen,

 

⁺ Traech ende swaer in sijn vlieghen.

 

Met proien onthout hi sijn lijf.

630

Dies vaert hi recht als een keytijf,

 

Slupende, ende selden tenigher stont

 

Vaet hi voghelkine ghesont⁵⁾.

 

Men seghet in waerliken saken:

 

Engheen voghel es van beter⁶⁾ smaken.

 

 

635

⁺ Butorius, als ic hore lesen,

 

Mach butor in Dietsche wesen.

 

Hals ende been heeft hi lanc,

 

Den bec scarp ende sere stranc.

 

Na daerde sijn sine plumen ghedaen⁷⁾.

640

In marassce wil hi gaen:

1) Lees met de variant B: wert, van weren. - N.R. resupina pedum unguibus defendit se.

2) N.R. In sepulchris nocte dieque versatur.

+ A. 78 c.

3) N.R. de genere accipitrum.

4) Lees met de varianten: swarter. - N.R. sed est paulo nigrior.

+ L. 62 c.

5) N.R. Tarda nimium est et pigra ad volandum, preda tamen vivit, quam dolo vel langore aliquo aut pigricia detentam assequi possit.

6) Lees met de varianten: soeter. - N.R. gustu dulcissima.

+ V. 81 a.

7) N.R. Colore tamen distat ab illa (ardea), nam terre simillima est.

[p. 192]

 

Daer staet hi stille in der ghebare

 

Als of hi doet of een steen ware,

 

Ende hevet getrect in sinen hals,

 

Als een dief fel ende valsch,

645

Ende al omme vissche te begaen,

 

Dier hi vele pleghet te vaen.

 

Als hi hem bevoelt int strec,

 

Staet hi stille ende hout den bec,

 

Die scaerp es, ter staerke¹⁾ dan;

650

Ende alsen nemen waent die man,

 

Steect hine daer hine mach gheraken.

 

Die havec die moet oec smaken

 

Somwile sine sware steke,

 

Als hine vaet onwiseleke.

655

Ende²⁾, ghevenijnde diere

 

Eet hi wel, dits sijn maniere.

 

⁺ In lentin³⁾ maect hi een luut

 

In broeken, daer hi staet int cruut,

 

Met sinen becke int water claer,

660

Als of et een donre waer.

 

Sere wel riect hi te viere:

 

Heren spise eist, want hi es diere.

 

Medicine es alle⁴⁾ sijn smout,

 

⁺ Bedi es dattet menich hout.

 

 

665

Bistarda es een voghel te waren

 

Als groet naer als een aren.

 

Driewarven sprinct hi na sire wisen,

 

Eer hi mach van der aerden risen.

 

⁺ Crombecte es hi te waren,

670

Greclauwet bina als een aren.

1) Lees met de varianten: ter steke.

2) Lees met de varianten: Pude. - N.R. ranas et venenata comedit.

+ A. 78 d.

3) N.R. veris tempore.

4) Lees met de varianten: Medicinael es.

+ L. 62 d.

+ V. 81 b.

[p. 193]

 

Vleesch et hi, maer hine pliet

 

Vlieghen ter proien¹⁾ niet;

 

Maer daer hi coemt ende sine ghesellen,

 

Dat si vermoeghen si nedervellen,

675

Ende eten al te hant ter stede.

 

Croengen eten si ghaerne mede;

 

Ende gheen voghel, die bi visschen²⁾ levet,

 

Sonder hi, die gras lief hevet,

 

Want si eten gras ghemene;

680

Ende areweten, al sijn si clene³⁾,

 

Etet uutgaerne dese voghel.

 

Wit es hi op sine vloghel

 

Ende op den staert, maer anders te waren

 

Es hi gheplumet als die aren.

685

Alst coren staet op tfelt groene

 

Broet hire in na sinen doene.

 

⁺ Sine swaerheide doet

 

Dat hi op boemen niet en broet.

 

 

 

Bociosa⁴⁾ dats eens voghels name.

690

Die in Almaenghen quame,

 

In Beyeren of in Elsaten,

 

Hi vonder genouch te maten.

 

Alsi sullen noten dese,

 

So loept die hi, als ict lese,

695

Gapende ene langhe stont,

 

Onthier ende hem scuumt die mont.

 

So coemt die si, die dat ontfaet,

 

Ende dit es hare naturen saet.

 

⁺ Dan legghen si eyere VI of VIII,

1) Beter is de lezing der varianten: Vlieghende te proiene. - N.R. nequaquam in volatu diripit.

2) Lees met de varianten: vleessche. - N.R. hec sola pene avium inter illas que carne vescuntur herbam depascit.

3) N.R. libentissime pisam cum in herba.

+ A. 79 a.

4) N.R. Bonosas volucres dicunt in Germanie partibus habitantes.

+ L. 63 a.

[p. 194]

700

Ende dus winnen si haer gheslachte.

 

Van der grote dat sijn fassane

 

So sijn si na minen wane.

 

⁺ Buten bruun ende binnen wit

 

Es haer vleesch, ende smaect dit

705

Harde naer in der ghebare

 

Als oft van ere partrisen ware.

 

 

 

Barliathes¹⁾, als ons seghet

 

Aristotiles, daer twaere in leghet,

 

Sijn voghele die van houte comen,

710

⁺ Ende diemen boemganse hoert nomen.

 

Men seghet dat neven der zee strome

 

Wassen erehande boeme,

 

Die die zee vellet aen haren danc,

 

Ende dan rotten si ommelanc;

715

Ende van der vetheit bi naturen

 

Comen dese levende creaturen²⁾.

 

Bi den becke hanghen si an thout,

 

Onthier dat si met ghewout

 

Hem selven van den houte breken:

720

Dus hoerewi some boeke spreken.

 

Oec vintmen liede, horic ghewaghen,

 

Ghenoech, die seggen dat si saghen

 

Dese voghele an thout hanghen.

 

Hare plumekine manghen

725

Grau ende swart ghemene³⁾.

 

Ghemaect sijn si als ganse clene;

 

Swart ghevoet als aenden sijn si⁴⁾.

 

Ons seghet Jacob van Vetri,

 

Dat bome neven der zee staen,

730

Daer si wassen sonder waen;

+ V. 82 a.

1) N.R. Barliaces.... de ligno crescunt.

+ A. 79 b.

2) N.R. ex illo humore densato formantur.

3) N.R. de quibus.... multas et ipsi vidimus colorem cinereum nigrumque habentes.

4) N.R. pedesque habent (ut) anates, sed nigros.

[p. 195]

 

Ende sine hanghen an die telghen niet,

 

Alsmen an dandre bome siet;

 

Maer met den becken an den tronc.

 

⁺ Ende alsi neder vallen jonc,

735

Sine comen ten watre saen,

 

Haer leven es ghedaen.

 

Die dou ende tsap van den bomen

 

Daer of wassen si, als ict gome.

 

⁺ Water ende gras es haer leven

740

Teerst dat si den boem begheven.

 

Men plachse tetene hier te voren

 

In vasten tiden, als wijt horen;

 

Maer die derde Innocent

 

Verboet der werelt omtrent

745

In die consilie van Latrane:

 

Dus es ment schuldich of te stane.

 

Nemmeer vandicker van der B;

 

Hoert die namen van der C.

 

 

 

⁺ Caladerus¹⁾ es een voghel wit,

750

Ysidorus bescrijft ons dit.

 

Sijn vleesch binnen, dat es waer,

 

Maket donker oghen claer²⁾.

 

Sijn nature es dusghedaen:

 

Doetmenne tenen sieken gaen,

755

Men mach bi hem weten albloet,

 

Sal hi ontgaen of bliven doet.

 

Wil hi op den sieken niet sien,

 

So nes der doet gheen ontvlien;

 

Ende keert hi doghen op den man,

760

So mach hi wel ghenesen dan.

 

Met sinen opsien neemt hi mede

 

Den menschen alle sichede,

 

Ende vlieghter mede in de lucht sijn,

+ L. 63 b.

+ V. 82 b.

+ A. 79 c.

1) N.R. Caladrius. - Wie herinnert zich hierbij niet het gedicht van den vogel Caradrius, van Mr. Vosmaer, in de Vogels v. div. Pluim. III, 209?

2) N.R. pars eius interior femoris caliginem aufert ab oculis.

[p. 196]

 

Ende brincse int sonnescijn¹⁾.

765

Dese voghele hier te voren

 

Hilden coninghe, als wijt horen.

 

Men leest dat desen voghel vant

 

Alexander in Persen lant.

 

 

 

⁺ Cinamelgus²⁾, spreect Solijn,

770

⁺ Es een voghel die wil sijn

 

In Arabien alre best.

 

Op hoghen boemen maect hi sijn nest,

 

Ront ende nauwe ende een deel vast,

 

⁺ Van telghen daer canele an wast.

775

Die neste mach nieman ghelanghen;

 

Maer die liede van den lande ganghen

 

Ende scieter in ghelode scichte³⁾:

 

Dus doensi ghevanghen lichte⁴⁾.

 

Dats om die specie daer dat nest

780

Of ghemaect es ende ghevest.

 

Lettel mere dan die mussche

 

Es die voghel ende broet in bussche;

 

Maer sijn aerdinghe ende sijn leven

 

Es hem an die vische gegheven⁵⁾.

 

 

785

Cignus dats in Dietsche een swane,

 

Al wit es hi na minen wane:

 

En was noyt man onder den dach,

 

Die oyt swarten swane sach.

 

Sijn vleesch es swart, die plumen wit.

1) N.R. nam attendit in faciem eius et omnes infirmitates, et dispergit illas et statim sanatur infirmus. Verg. Buch der Natur, 173: wan er bekent sein antlütz und nimt sein siechtum an sich und fleugt in die lüft und verprent und zerstraeut si. - In vs. 764 zal met de varianten moeten gelezen worden: verbarrense of verberntse.

+ L. 63 c.

2) N.R. Cynamologos.

+ V. 83 a.

+ A. 79 d.

3) N.R. preciosas cynamonorum congeries iaculis plumbatis deiciunt.

4) Beter met de variant:

Dus doensise afvallen lichte.

5) N.R. vita eius est ex pischibus.

[p. 197]

790

Natuerlike pleght hi dit,

 

Dat hi vor sine doet onlanghe

 

Hem merghet met so hetten sanghe¹⁾.

 

Si hebben lieflike ghedaen in hare,

 

Als die tijt coemt van den jare

795

Dat si noten sullen na recht,

 

Want elc omme andren sijn hals vlecht;

 

Ende na den noten, alsmen mach micken,

 

Purgieren si in water dicken.

 

In sine vloghele es sijn cracht,

800

Gherne broet hi bi der gracht²⁾.

 

 

 

⁺ Cariste, seghet ons Solijn,

 

Dat erehande voghelkine sijn,

 

Die vlieghen moghen doer een vier,

 

⁺ Dat hem die vlamme onghehier

805

Noch an die vedren, noch an die plumen

 

Greschaden mach niet ene scume.

 

 

 

Cyconia dats die odevare,

 

Die met den becke maket mare:

 

Anders en heeft hi luut noch sanc,

810

Dan dat hi daer mede maect clanc.

 

Men seyt dat hi jonghe winnet,

 

Na dien dat hi int lant kinnet

 

Dat bejach, es groet of clene³⁾.

 

Wederwijs sijn si alle ghemene,

815

Ende als hi quaet weder vorsiet,

 

Hine begheeft die jonghen niet.

 

Hi keert sijn hovet in den wint,

 

Ende beschermetse als diese mint.

1) Lees met de varianten: met soeten sanghe. - N.R. carminis dulcedine.

2) N.R. in stagnis requiescere delectatur.

+ V. 83 b. A. 80 a.

+ L. 63 d.

3) N.R. Ciconia edit ova vel educat pullos secundum egestatem vel sufficientiam alimenti: si copia fuerit plures, si egestas in cibo fuerit paucos.

[p. 198]

 

Alsi over zee varen,

820

So leden die cranen¹⁾ die scaren;

 

Ende si vechten te samen bede

 

Jeghen die hem allen doen lede.

 

Dit es gheproevet bi hem somen,

 

Die ghewont te neste comen²⁾.

825

Ambrosius ende Baselis mede

 

Segghen dit over waerhede.

 

So lief sijn si in Tessalen,

 

Hi moet metten halse betalen

 

So wie dat doet den odevare,

830

Want si serpenten verteren dare.

 

⁺ Plinius die wille bekinnen,

 

Dat si doersere haer jonghen minnen.

 

Oec sijn die jonghen hare moeder goet,

 

⁺ Want also langhe als sise voet,

835

Also langhe voeden sise weder.

 

Te haren neste beten si neder

 

Van jare te jare, als et wel scijnt.

 

Al eten si worme ghevenijnt,

 

Si ne bliver niet of doet;

840

⁺ Padden scuwen si, ende doen dien noet³⁾.

 

Die crop van den odevare

 

Ende die maghe, seght openbare

 

Plinius, dats medicine

 

Jeghen die cracht van venine.

845

In wat lande dat si varen

 

Es mensche onbekent te waren.

 

Alsi wech willen, seghet Solijn,

 

In elke jeghen note⁴⁾ dat si sijn

1) Lees met de varianten: die craien. - N.R. dum maria transeunt, cornices duces earum exercitum procedunt.

2) N.R. quod compertum est in hoc, quod sanguinolente vulneribus reverse sunt ad loca solita.

+ A. 80 b.

+ V. 84 a.

+ L. 64 a.

3) Lees met de variant: en doe die noet. - N.R. bufones vero nonnisi in magna fame comedit.

4) Lees met de variant: In wat jeghenode, of in elke jeghenode daer.

[p. 199]

 

Versamen si op een velt ghemene,

850

Ende sine later achter enghene,

 

Eer si hare vaert bestaen,

 

En ware dat si waren ghevaen.

 

Een velt es in Asia,

 

Daert al versament verre ende na:

855

Die achter coemt, dat sietmen dicken,

 

Dien so schoeren si te sticken.

 

 

 

Corotes¹⁾, als ons Plinius seghet,

 

Es een voghel die pleghet

 

Op den raven altoes te vechten.

860

Die raven pijnt hem te verrechten

 

Jeghen hem nacht ende dach;

 

⁺ Ende so waer elc op andren mach,

 

Rovet elc andren eyer of jonghen:

 

Hier toe es elc gherecht ten spronghe²⁾.

865

Tusschen dese II nes gheen vrede,

 

Ende et dinct mi wesen die sede

 

Tusschen den leken ende den papen:

 

Noyt man en sacht so ghescapen,

 

⁺ Dat si verdroeghen over een.

870

Ic sach dat die pape green,

 

Daer die vierde droech den vychten³⁾

 

Ter kerken waert doot tere ghichten.

 

Oec sach ic lachghen den leyen,

 

Als die papen moesten screyen.

 

 

875

⁺ Calendris dats die calander⁴⁾:

1) N.R. Choretes.

+ A. 80 c.

2) N.R. Cum vero nox terre cunctis animalibus quietem sub silencio dederit oportunam, illi nec tunc quidem sibi invicem nocere desinunt, sed egressi nidis ova sua alternatim cupidius exquirentes si invenerint rapiunt. - Lees in vs. 864 met de varianten: ghereet.

+ V. 84 b.

3) Lees met de varianten:

Daer die viere droeghen den vychten.

+ L. 64 b.

4) N.R. Calandris avis est parva, alaude prope consimilis.

[p. 200]

 

Soeter singhet cume enighe ander,

 

Ende dats die sake twi si staen

 

In gaiolen vaste ghevaen.

 

Nochtan dinct si vergheten al

880

Haren karker ende haer mesval,

 

Ende singhet altoes in der ghebare,

 

Als of haer ghevanghenesse wilde¹⁾ ware,

 

Ende conterfaet der voghelijn sanc

 

Altoes met hare kelen clanc.

885

Bi desen voghele machmen verstaen

 

Hem die met minnen es bevaen,

 

Dat een swaer karker es ende soete.

 

Cume hevet hi enighe moete

 

Om yet te pensen dan omme sanc,

890

Ende om feeste ende om spel ghemanc.

 

Der minnen karker geeft hi prijs,

 

⁺ Want et dinct hem een paradijs.

 

 

 

Corvus dats een raven, ic wane;

 

Al ist swart dat hi heeft ane.

895

Als die sie broet so brinct haer eten

 

Altoes die hie sonder vergheten.

 

⁺ Ons scrivet sinte Augustijn,

 

Als sine jonghe uutcomen sijn,

 

Dat hise niet en wille bekinnen,

900

Onthier si swarten beghinnen²⁾.

 

VII daghe, segghen die wise,

 

Dat si leven sonder spise,

 

Tote dat die plumen utegaen:

 

Dan wil hise over sijn ontfaen,

905

Ende gheeft hem dat hem bedaerf:

 

Dit es gheproeft menichwaerf.

1) Lees met de varianten: weelde. - N.R. ymmo videtur quod delicias sibi reputet taliter esse captivam.

+ A. 80 d.

+ V. 85 a.

2) N.R. Corvus pullos ovis eductos non pascit, donec suos comprehendens plumas nigrescere viderit.

[p. 201]

 

Ene aventure segghen liede,

 

Die in Tyberius tiden ghesciede,

 

Die Roemsche keyser was tien tiden

910

⁺ Dat God die doet over wilde liden.

 

Eens ravens jonc quam ghevallen

 

Uut enen toeren, hoerwi callen.

 

Op sijn hof datment ophelt;

 

Men leerdet spreken met ghewelt,

915

So dat et telken morghenstonde

 

Tyberise groeten beghonde

 

Keyserlike ende bi namen,

 

Daer na dander heren te samen,

 

Dranamicuse ende Drisuse mede¹⁾:

920

Dit was altoes des ravens sede;

 

Ende daer na tfolc dat daer leet.

 

Hier naer ward enen van nide leet,

 

⁺ Die den raven tleven nam²⁾.

 

Als dit dus voer den lieden quam,

925

Daden si den man ontliven,

 

Ende die manne metten wiven

 

Daden sravens uutvaert,

 

Als oft ware een prinse waerd.

 

Die raven brinct uut

930

Menigherhande luut³⁾.

 

Des scuvuts eyere eet hi bi daghe;

 

Bi nachte doet hem dander ghelaghe,

 

Ende neemt den raven sine eyere dan⁴⁾:

 

Dits strijt die niet versceiden can.

+ L. 64 c.

1) Lees met de varianten: Germanicuse ende Drususe mede. - N.R. Germanicum et Drusum Cesares nominatim.... salutavit.

+ A. 81 a.

2) N.R. Qui ad officinam una dierum rediens a quodam stimulante invidia occisus est.

3) N.R. Corvus clamosus est et diversas format voces.

4) N.R. Corvus comedit ova bubonis, et bubo corvi ova de nocte. Corvus forcior est de die, bubo de nocte.

[p. 202]

935

Den vos mint hi bi naturen,

 

Ende ons segghent die scrifturen.

 

 

 

⁺ Cornix, als ons toe es coemen,

 

Dats dat wi die craie nomen,

 

Ende sijn van des ravens gheslachte.

940

Edel voghel haten si onsachte.

 

Si biten te sticken ende trecken

 

Alle voghele met crommen becken,

 

Want si kennense haer viande;

 

Ende somwile coemter hem of scande,

945

Want alsi hem te vele volghen,

 

⁺ Worter sulc omme verswolghen¹⁾.

 

Si volghen haren jonghen naer,

 

Ende doegher omme grote vaer,

 

Ende winnen hem dat hem bedarf

950

Langhe stont ende menichwarf²⁾;

 

Ende als die sie die eyere wacht,

 

Voetse die hi dach ende nacht.

 

Leert, ghi liede van manieren,

 

Juwe kindre hier bestieren;

955

⁺ Leert, ghi manne, ende³⁾ vrouwen

 

Te helpen met goeder trouwen!

 

 

 

Cornica, scrivet Plinius,

 

Es een groet voghel, dien men dus

 

Noemt int lant van Orient.

960

Ghenen groter voghel men kent,

 

Also als men die waerheit weet,

 

Wers met sinen plumen ghecleet⁴⁾.

+ V. 85 b.

+ L. 64 d.

1) N.R. Cum enim aves nobiles multum impugnantibus detulerint, tandem impatiencia victe lacerant importunas.

2) N.R. Hee sole.... pullos volantes aliquamdiu pascunt, quos comitatu sedulo persequuntur, et sollicite sunt ne teneri forte deficiant.

+ A. 81 b.

3) Lees met de varianten: uwen.

4) N.R. Avis hec, licet magna sit, tamen plumas non habet secundum magnitudinem sui corporis. - De lezing van den tekst wers is blijkens het Latijn de ware.

[p. 203]

 

Sine longene die es groet,

 

Vet ende van blode roet,

965

⁺ Groet als die longhe van der zeecoe¹⁾,

 

Ende medicinael daer toe.

 

 

 

Cuculus dats die kukuut,

 

Ende heet aldus omme sijn luut;

 

Want cukuuc es altoes sijn zanc,

970

Ende daer an nes gheen verghanc.

 

Een traech voghel ende onghestade.

 

Voghelkine doet hi scade;

 

Want sine lesse es hem so ghevest,

 

Dat hi sine eyer leght in haer nest.

975

Dus broet die bedroghene voghel

 

⁺ Die eyer onder sinen vloghel,

 

Ende waent dat hem toebehoert;

 

So dat die kukuuc coemt voert,

 

Die den voghelkine es onbekint;

980

Maer die ding daerten om mint,

 

⁺ Dats omme dat hi wast so sere;

 

Ende so eet die cukuuc mere

 

Dan enighe drie van den clenen:

 

Dit moet die moeder somwile bewenen.

985

Want so langhe volghet si hem achter,

 

Dat al die scande ende die lachter

 

Op die moeder moet becraken²⁾:

 

Dits die loen van sulker saken.

 

Wach hem die den scalc verdraghet!

990

Want die scalc merct ende jaghet

 

Talre stont om sijn voerdeel:

 

Mocht hire an winnen gheheel

+ V. 86 a.

1) N.R. pulmonem, quem ipsa avis magnum habet, carnosum, sanguineum, et est similis pulmoni qui est in vacca. - Blijkens het origineel moet met de variant coe gelezen worden, in plaats van zeecoe.

+ A. 81 c.

+ L. 65 a.

2) N.R. nam ubi cuculum putata mater eduxerit et ad robur nutrierit evolandi, cuculus versa vice in nutricem exurgit et perimit insequentem.

[p. 204]

 

Een appelkijn, et ware verloeren

 

Al datmen hem dede te voeren.

995

Men leset dat die cukuuc pleghet,

 

Dat hi al den winter leghet

 

In sinen plumen in olie bomen¹⁾

 

Of in daerde, ende hem ghomen

 

So in den somer can²⁾,

1000

Dat hem gheen hongher en gaet an

 

⁺ In den winter, sonder waen.

 

Van sinen spuwe, als wijt verstaen,

 

Wassen crekelen, als wi sien,

 

Die int gras te springhen plien.

 

 

1005

Coredulus, als Ysidorus seghet,

 

Dat es een voghel die pleghet

 

Dat hi bi der proien levet,

 

⁺ Ende hi mint, alsmen ons seghet,

 

Therte van der proien sere.

1010

Coredulus minnet³⁾ onse Here,

 

Die wilen bi den heiligen man

 

Aldus den mensche spreect an:

 

‘Lieve kint, gef mi dijn herte’;

 

Ende daer omme doghe die smerte⁴⁾

1015

Ende hi gaf sijn hertebloet als die milde,

 

Want onse herte hi hebben wilde.

 

Ons allen radic al ghemene,

 

⁺ Dat hem elc gheve sijn herte te lene.

1) Lees met de varianten: in hollen bomen. - N.R. intrat latibulum terre vel arborum concavitates.

2) N.R. ibique estate congerit quo vivit.

+ V. 86 b.

+ A. 81 d.

3) Lees met de varianten: meenet. - N.R. ipsum utique Deum significans, qui per sapientem fidelem animam ammovet, dicens: Praebe mihi cor tuum, fili! super quo Augustinus: Tantum enim emit ut solus possideri debeat. In vs. 1010 leze men met de varianten: Die bi den wisen, heiligen man, d.i. door Augustinus.

4) Lees met de varianten, met eenige wijziging:

Want daer omme doghedi smerte.

+ L. 65 b.

[p. 205]

 

Columba dats der duven name,

1020

Een sachte voghel ende bequame.

 

Bedi seitmen¹⁾, sijs sonder galle.

 

Aristotiles wederseitse alle

 

Die segghen dat sire sonder levet,

 

Ende hi seght dat si galle hevet

1025

In een daermekijn, ende niet ter stede

 

Daert es ander voghel sede.

 

Dus ontsculdecht men Bede wort,

 

Die segghen²⁾, dat gheen galle behoert

 

Der duven toe; ja, in der stat

1030

Daerse andre voghel hebben gehat.

 

Met cussen toghen si hare minne.

 

Neghene croonghe, also ict kinne,

 

⁺ Eten si dur ghene noet.

 

Si vlieghen ghaerne met scaren groet.

1035

Bi puren zade leiden si haer leven.

 

Doer sanc hoertmen hem utegheven

 

Erehande versuchten ende claghen³⁾.

 

Men siet hem dicke teten draghen

 

Kiekenen die hem niet bestaen.

1040

Neghenwaerf, hebwi verstaen,

 

⁺ So verniewen si haer sien⁴⁾.

 

Sijn si vluch, macht hem geschien,

 

So maken si so hoghe haer nest,

 

Dat allen wormen es ontfest,

1) Lees met de variant: Beda seghet. - N.R. sine felle est, ut Beda dicit.

2) Lees met de varianten: seghet, daar het op bede betrekking heeft, waarin men blijkens het Latijn den genitivus van den eigennaam Beda moet zoeken, hetwelk door afschrijvers niet is begrepen. - N.R. Solvitur vero contrarietas Bede, qui dicit quod fel non habet, per hoc ut subaudiatur: non eo loco quo cetera animalia.

+ V. 87 a.

3) N.R. gemitum pro cantu habet.

+ A. 82 a.

4) N.R. Columba novem vicibus visum recuperat.

[p. 206]

1045

Die hem scade willen doen¹⁾.

 

Op elc punt vintmen wel sermoen,

 

Die hier voeren staen bescreven²⁾.

 

Die duve neemt haer leven

 

Harde ghaerne den water naer,

1050

Dats bedi, seitmen over waer,

 

Om dat si natuerlec in dien

 

Des havex scade wille sien³⁾.

 

Want van naturen sijn haveke twe:

 

Deene en proiet nemmermee

1055

Dan dat hi sittende siet;

 

⁺ Dandre wat dat vlieghens pliet⁴⁾.

 

Die duve, die dit wel verstaet,

 

Siet sine int water die sitters vaet,

 

So heeft si dan haer opvaert⁵⁾;

1060

Eist een die vlieghene begaert,

 

So ne porret si van der stede niet:

 

Dits dat si ghaerne int water siet.

 

Columbe heten duven erehande⁶⁾,

 

Die sijn in someghen lande,

1065

Ist dat si haer ghenoet verliesen,

 

Si ander nemmermeer en kiesen.

 

Allene vlieghen si, wat dats ghesciet;

1) N.R. ubi male bestie non possunt attingere.

2) Wat door Maerlant met deze twee verzen bedoeld wordt, is niet recht duidelijk. In het origineel volgt op de in aant. 1) medegedeelde woorden: ‘Tua vero conversacio et anima fidelis in celis sit.’ Doch Maerlant slaat hier juist de ‘sermoene’ uit de N.R. over.

3) N.R. ut.... venientis umbram accipitris prospiciat in aquis.

+ L. 65 c.

4) Voor wat is de lezing vaet bij B. te verkiezen. - N.R. Duo sunt genera accipitrum, quorum unum genus nequaquam sedendo capit, sed in arbore volitantes. Aliud vero genus est accipitrum, quod aves nonnisi in terra sedentes capit.

5) Lees met de variant: So heft si haer dan opwaert, en in vs. 1060: vlieghende voor vlieghene.

6) Met de varianten zal wel voor columbe moeten gelezen worden: Palumbe. Doch verg. N.R. alieque columbe sunt, que masculos non noverunt, alie vero que habitos primo ac perditos vidue remanserunt.

[p. 207]

 

Waer si rusten weetmen niet.

 

Men vint duven clene ende groet,

1070

Die nemmermeer kiesen ghenoet,

 

Die wonen nauwe in hoghen gaten,

 

Om dat si die duvers haten;

 

Ende daer si in ghenote sijn,

 

⁺ Es haer trouwe groet ende fijn,

1075

Ende sijn narenst in haren dinghen,

 

Hoe si groet gheslachte bringhen.

 

En doe mesval, si bringhen twe,

 

Ende selden min ende nemmee.

 

Sien si vreemde duven varen,

1080

⁺ Si gheleidense met haren scaren.

 

Keseling eten si na hare manieren,

 

Om dat si hem der mede purgieren,

 

Want hare maghen die sijn heet¹⁾.

 

Tbloet van duven, alsmen weet,

1085

Van tortelduven, van swalewen mede,

 

Uutghelaten tere stede

 

Onder den rechter vlogel allene,

 

Maket donker oghen reine.

 

Duven drinken tere toeghen

1090

Al dat si ghedrinken moeghen,

 

Ghelike alst waer ene coe²⁾:

 

Ic wane dats gheen voghel me en doe.

 

⁺ XV jaer dat es haer leven.

 

Duven jonc, dus ist bescreven,

1095

Sijn best in den heerfst ende in den lentijn,

 

Want si met granen ghevoet sijn.

 

An die duve men beseft,

 

Dat si haer somwile verheft

 

Om haer plumen te maken scone,

+ V. 87 b.

+ A. 82 b.

1) N.R. Comedunt lapillos propter stomachi temperanciam.

2) N.R. Proprium columbarum est inter ceteras aves, collum cum biberint non resupinare, latoque bibere gutture more iumentorum.

+ L. 65 d.

[p. 208]

1100

Ende daer of coemt haer hone;

 

Want als die havec dat besiet,

 

Dat si haer min wacht dan si pliet,

 

Grijpt hise al onversien.

 

Dies die duvele noch plien,

1105

Dat si in hovaerde belaghen

 

Menighen dien si met hem draghen.

 

 

 

Carchates, als Aristotiles seghet,

 

Es een voghel die te sijn pleghet

 

⁺ Bi der zee, want hire hem bi gheneert

1110

Van vischen die hi verteert.

 

⁺ Minder dan die havec es hi.

 

Int water es hi alse vri,

 

Dat hire in gheduren can

 

Als langhe als een man

1115

Wandelen mach ene mile;

 

Doch moet hi weder na der wile

 

Ter lucht ende sinen adem ontfaen,

 

Jof sijn leven waer ghedaen.

 

Ay mi! merct op dese wordt,

1120

Ghi die in sonden sijt versmort:

 

Al es verdronken langhe u moet

 

In dit neder aertsche goet,

 

Ghi blivet verloren daer in,

 

Ghi en keert an Gode juwen sin,

1125

Ende ghi van Gode die lucht ontfaet.

 

Ay! vergave Got dient al so staet,

 

Dien de aertsche zonden bedecken,

 

⁺ Dat hi voer die doet moeste trecken

 

Opwaert sijn herte ende Gode volghen,

1130

Eer hem die zebaren verswolghen.

 

 

 

Coturnix, dese naem in Latijn

 

Mach in Dietsche een quattele sijn.

 

In onse lant varen si ende coemen,

+ V. 88 a.

+ A. 82 c.

+ L. 66 a.

[p. 209]

 

So dat selden es vernomen

1135

Welctijt si comen ofte varen;

 

Maer in die andre lande te waren

 

Hebben si haer tijt al openbare,

 

Als die swalewe ende dodevare,

 

Bede te varen ende te keren.

1140

Die oude pleghen die jonghen te leren,

 

Alsi enen lande ghenaken,

 

Daer si hem te brodene maken,

 

Dat si behouden hare scare

 

Jeghen den vreemden¹⁾ spareware,

1145

Die haers nauwe wacht op tlant.

 

⁺ Dese spaerware dats die viant;

 

Dat lant eist ende van den leven.

 

In tende pleghet hem te gheven

 

Die viant narenstlike daer toe,

1150

Hoe hi dese scalcheit doe,

 

Dat hi die ziele mede va:

 

Nu pine hem elc dat hi ontga!

 

Men seghet dat gheen dier levet

 

Sekerlike, dat groet evel hevet,

1155

Sonder die mensche ende die quattele, bedi

 

Seitmen dat haer vleesch quaet si²⁾.

 

 

 

Carduelis es een clene dinc,

 

Ende bediet een distelvinc,

1) Lees met de varianten: wreden, en in het vorige vers: vorhoeden, voor behouden. Verg. Buch d. Natur, 182: Wenn der wahteln zeit kümt, daz si über mer varn wellent und daz si zuo dem urfär nâhent, sô lâgt ir der habich allermaist. dar umb wartent si danne irr gelaiter, daz sint die kraeen, der vliegent vil mit in und behüetent si vor den häbichen.

+ V. 88 b, A. 82 d.

2) N.R. Hec sola avis cum homine inter omnia terre animalia caducum morbum patitur.

[p. 210]

 

Om dat in distelen, na sire wise,

1160

Gherne soeket sine spise.

 

Dits van plumen menighertiere

 

Van vaerwen so doerdiere,

 

Datment te wonder aen mach sien;

 

⁺ Doch nes sijn prijs niet in dien:

1165

Sijn sanc es oec te prisen bet.

 

Hier omme vintmense gheset

 

In gaiolen te menigher stede,

 

Om den mensche te merghene mede.

 

Al heeftse nature cleen ghemaect,

1170

Hare sanc, die wel soete smaect,

 

Ende haer plumen scoen ende fijn

 

Doensi lief ende waert sijn

 

Dan der dorper schuvut¹⁾:

 

Hi es lelic ende dorper in sijn luut.

 

 

1175

Corchiles²⁾, als ons Plinius ontbint,

 

⁺ Es tminste voghelkijn datmen kint,

 

Ende es tfoghelkijn datmen weet

 

Dat al der voghel coninc heet³⁾.

 

⁺ So groet ghemoet ist, alsmen seghet,

1180

Dat op den aren te sitten pleghet⁴⁾;

+ L. 66 b.

1) Lees met de varianten:

Doense liever ende waerder sijn
Dan den dorperen schuvut.

2) N.R. Crothiles. Aldus noemt de Latijnsche shrijver den vogel, die bij Plinius trochilus heet.

+ A. 83 a.

3) N.R. avis est quam in Ytalia regem avium dicimus. Verg. Buch d. Natur 184: Crochilus haizt ain künigel. von dem spricht Plinius, daz ez ain küng und ain herr sei der andern vogel in dem land Italia... Daz küngel ist der klainst vogel unter allen vögeln. - De lezing in vs. 1177 van V. en A.: conelkijn, als benaming voor het winterkoninkje, komt met den Duitschen naam künigel overeen, en is zeker de ware.

+ V. 91 a.

4) N.R. Est autem animositate tam magna ut contra aquilam avium reginam audeat temptare conatus.

[p. 211]

 

Ende alst den aren gram dan doet,

 

Ende hiet waent houden in den voet,

 

Ontsluuptet tusschen den clauwen dan,

 

Ende vlieghet hem omme die oghen dan,

1185

So dat hem die aern verschamet,

 

Want hi hem om niet vergramet,

 

Ende vlieghet hene sire strate.

 

Al es dit clene utermaten,

 

Nochtan heeftet van naturen

1190

Meer jonghen dan andre creaturen.

 

Worme etet in dien haghen¹⁾.

 

Ets quaet te vanghen met laghen.

 

In C ent hier der voghele wort:

 

Hoert die namen in D voert.

 

 

1195

Diomedice²⁾ in ware dinc

 

Sijn vogele, die na den coninc

 

Diomedes sijn gheheten,

 

Die menighen ridder dade beten

 

⁺ Wilen te Troien voer die stede

1200

Met sire groter vromechede.

 

Fabelen die hebben inne,

 

Dat Venus makede die godinne

 

Dese voghele van sinen ghesellen:

 

Dus hoerment boeke tellen³⁾.

1205

Plinius die seghet dit,

 

⁺ Dat si sijn als swanen wit,

 

Ende van der grote dat es die swane.

 

Oec doet hi ons te verstane:

 

Haer oghen sijn roet alse vier;

1) N.R. araneis vescitur.

2) N.R. Dyomedice aves sunt dicte a Dyomede rege.

+ L. 66 c.

3) De Nat. R. bevat niets van de bijzonderheden in vs. 1198-1203 door Maerlant medegedeeld. Verg. Plinius Sec., Hist. Nat. X, 61: ‘unde origo fabulae, Diomedis socios in earum effigies mutatos.’

+ A. 83 b.

[p. 212]

1210

Ghetande becke scaerp ende fier,

 

Daer si die roetzen hol mede maken

 

⁺ Ende neste maken tharen saken¹⁾.

 

Men seghet, alsi sere mesbaren,

 

Dat dat lant sal vervaren

1215

Jof dat een coninc sterven sal²⁾.

 

Die Grieken minnensi noch al,

 

Ende ander volc wilsi scueren³⁾:

 

Aldus vintment in scrifturen.

 

 

 

Dariata⁴⁾, als Aristotiles kent,

1220

Es een voghel in Orient,

 

Die met vlogelen ende met becke

 

Climmen can ende hem voert trecken,

 

Want hi voete en hevet ghene.

 

Oec so vintmer so menich ene⁵⁾,

1225

Die men en siet meer noch min

 

Sonder omtrent des heerfst beghin,

 

Ende dat es alset reinen moet.

 

Dese voghel houd ende broet

 

Sine jonghen tot dat si doghen

1230

Ende si hem gheneren moeghen,

 

Ende dan stervet hi selve ghinder,

 

Ende laet levende sine kinder,

 

Die moeten pleghen des selves seden,

 

Die te voeren haer vader dede.

1235

⁺ Hier gaet uut van der D,

 

Ende volghet als ene in E.

+ V. 91 b.

1) N.R. rostris suis cavant lapides rupium gratia nidorum.

2) N.R. quando lacrimosis vocibus dolent, vel sitis mutacionem vel regis interitum prenunciando significant.

3) N.R. si Grecus accesserit ad eos ipsi.... blandiuntur, alias autem nationes morsibus impugnant.

4) N.R. Dariaca.

5) Lees met de varianten: somich ene. - N.R. unum eorum genus est quod non apparet nisi post pluviam, que est in ultimo estatis.

+ L. 66 d.

[p. 213]

 

⁺ Erodius, als die glose seghet,

 

Die op die fraie Bible leghet,

 

Es een voghel, als ict weet,

1240

Die met ons gheervalke heet;

 

Ende es onder edelen voghelen

 

Dedelste die vlieght met vloghelen.

 

So staerc es hi ende so groet,

 

Dat hi den aren slaet ter doet.

1245

Siet hi in ere scaren

 

Daer vijf cranen hene varen,

 

Jof andre voghele alse vele,

 

Ende men uutworpt in spele,

 

Hi veltse alle met sire macht

1250

Deen na den andren in sine jacht,

 

Eer hi onbeert sine vloghe¹⁾.

 

Dan esser een hont diere toe doghe,

 

Die die voghele, alsi vallen,

 

In den hals bijt met allen.

1255

Sijn aes moet sijn versch ende levende²⁾;

 

Als hi scijnt³⁾ een deel bevende,

 

So neemt hi proie die hi bejaghet,

 

Ende daer hem die moet toe draghet.

 

Misset hi, hi woert so erre,

1260

Dat hi opvlieghet hoghe ende verre,

 

Ende cume wil hi keren weder

 

Tote sinen lodre neder⁴⁾.

 

Meesters segghen int commune,

 

Dat vele best sijn die brune.

+ A. 83 c., V. 89 a.

1) N.R. Tanta autem animositate pollet, ut cum post V grues vel alias quaslibet aves in aere volantes fuerit dimissus, non desistit a persecucione avium, donec omnes quinque unam post aliam ad terram deiiciat.

2) N.R. Carnes crudas et servatas.... non comedit, sed recentes.

3) Lees met de variant: Als hi hem scudt. - N.R. Cum vidit predam se excuciens animat.

4) N.R. Si non capit predam primo impetu in altum contendit et pre indignacione vix ad reclamatorium redit. - Zie Diefenbach, Gloss. op Reclamatorium.

[p. 214]

1265

Van der E so gaet uut dat wort:

 

Van der F hoert nu vort.

 

 

 

⁺ Fenix, als ons seghet Ysidorus,

 

Jacob, Solijn ende Ambrosius,

 

⁺ Es een voghel sekerlike

1270

Tote Arabien int rike.

 

Dese ne hevet gheen ghenoet.

 

Na den aren so es hi groet.

 

Drie hondert ende XL jaer

 

Pleghet hi te levene, dats waer

1275

Gehovet, ghehalst es hi mede

 

Sere scone na des pauwes sede:

 

Sijn hals al of hi gouden ware,

 

Met purperen plumen haer enthare;

 

Sijn staert ghelu ende blauwe mede

1280

Met roeden vedren met groter scoenhede.

 

Als fenix doude gaet an,

 

So kiest hi enen sconen boem dan,

 

Hoghe staende op een fonteyne,

 

Die scone es ende reyne.

1285

Een nest maect hi in der ghebare

 

Als een vorme van enen outare,

 

Van wirooc boeme ende van merre,

 

Ende van canele ende van verre¹⁾:

 

Van desen telghen maect hi sijn nest,

1290

Ende van andre die rieken best.

 

Als die sonne heet scinet,

 

So waiet hi dan ende pinet,

 

Dat hi also onstect dat hout,

 

Dat soete rieket menechfout.

1295

Dan velt hi in dat soete vier,

+ A. 83 d., V. 89 b.

+ L. 67 a.

1) Met verre schijnt ook een welriekend kruid te zijn bedoeld, misschien eene varensoort.

[p. 215]

 

Ende woert tasschen, dus vintment hier¹⁾.

 

⁺ In harde corter tijt daer naer

 

Wast een woerm in dassche daer,

 

Die cortelike te vogle diet:

1300

Dus wort fenix daer verniet.

 

Fenix dese enighe soen²⁾ bediet

 

Jhesum Christum, diet wel siet:

 

Fenix en heeft vader no moeder,

 

Ende Jhesus onse soete broeder

1305

Es na der menschelicheit sonder vader,

 

⁺ Ende na der godlicheit algader

 

Sonder moeder in hemelrike.

 

Dese fenix sekerlike

 

Makede³⁾ ende nam wel goem

1310

Omme den sconen hoghen boem,

 

Die op die fonteyne staet.

 

Die boem eist cruce, ons toeverlaet.

 

Bi der fonteynen so verstaet

 

Doepsel, dat ons zonden ofdwaet.

1315

Dat hout van specien, merct wel hier,

 

Daer fenix of maect sijn vier,

 

Meent dat Jhesus hinc in dat hout,

 

Dat hi benediede menechvout,

 

Ende onstaect met viere van karitaten.

1320

Ten Vader send hi om ons verlaten,

 

Die soeter roec voer sinen Vader

 

Dan der werelt specie algader.

 

Dus bernende⁴⁾ in der minnen viere

 

Onse fenix in derre maniere,

1) N.R. Tunc fervidos solis orbes alarum agitacione in se concitans super struem ruit, et solis ardore accensus comburitur.

+ A. 84 a., V. 90 a.

2) Lees met de varianten: voghel. Van deze geheele vergelijking van den Fenix met Christus (vs. 1301-40) komt in het Latijn niets voor.

+ L. 67 b.

3) Lees met de varianten: Mercte.

4) Lees met de variant: berrende, bernde.

[p. 216]

1325

Onthier dat hi tasschen bequam:

 

Dat es dat hi ende nam.

 

Ten derden daghe es hi verresen

 

Ende voer te hemele na desen.

 

Ende dit volghet der eerster voerme,

1330

Want fenix assche waert tenen woerme,

 

Ende daer na comen plumen ende vlogele

 

In die ghelike van enen voghele.

 

Dat fenix levet CCC jaer

 

Ende XL, eer hi wort swaer,

1335

Meent dat Jhesus in aertrike

 

⁺ XXXIII¹⁾ jaer leefde sekerlike,

 

Van dat hi gheboetscept was

 

⁺ Tote dat hi staerf, sijt seker das.

 

Over een jaer slaet elke tiene,

1340

So vintment waer in den besiene.

 

Van den fenix so telt ons dus

 

Een wonder sinte Ysidorus.

 

⁺ Een poert in Egypten is,

 

Die heet Cliopolis²⁾,

1345

Dats in Dietsche der Sonnen stat.

 

In doude wet was ghemaect in dat

 

Een tempel in ons Heren ere,

 

Na Salomoens tempel no min no mere.

 

Een fenix quam ghevlogen daer

1350

Toten vier op den outaer,

 

Op sine vloghel geladen oec

 

Mit dieren houte, dat wel roec,

 

Ende verbernedem op den outaer.

 

Des naests daghes quam die pape daer,

1355

Ende vant int assche een woermekijn oec,

+ A. 84 b.

1) Lees met de variant: XXXIIII, en verg. vs. 1339-40. De leeftijd toch van den Fenix, 340 jaar, wordt voorgesteld als het tienvoud van Jezus' ouderdom.

+ V. 90 b.

+ L. 67 c.

2) Lees: Eliopolis. - N.R. Eliopolim civitatem Egipti.

[p. 217]

 

Dat utermaten soete roec.

 

Des anders daghes haddit vloghele

 

In die ghelike van enen voghele.

 

Ten derden daghe wast al volcomen,

1360

Ende hevet an den pape ghenomen

 

Orlof, ende es danne ghevloghen.

 

Dit scrijft Ysidorus ongheloghen.

 

Haimo¹⁾ sprect, een wijs clerc, mede,

 

Dat onse Vrouwe in dese stede,

1365

Als Herodes die kinder sloech,

 

Ontflo ende wonderde²⁾ dicke ghenoech;

 

Ende fenix bi aventuren

 

Toghede daer bi sire naturen,

 

Dat die warachtighe fenix mede

1370

Wandelen soud daer in die stede.

 

 

 

⁺ Fulica, sprect Ysidorus,

 

Es een voghel, die heet aldus.

 

⁺ Sijn vleesch smaect alst waer een hase³⁾.

 

Op marassce levet hi bi ase,

1375

Ende emmer maect hi sijn nest,

 

Dat metten watre es ghevest⁴⁾.

 

Dit heet die vroetste voghel een:

 

Uut sinen lande vaerter engheen,

 

⁺ Maer int lantscep daer hi broet,

1380

Leestmen dat hi hem selven voet,

 

Ende en vlieghet haer noch daere;

1) N.R. ut Hyamo dicit. Buch d Natur, 187: sam Haimo spricht.

2) Lees met de varianten: woender. - N.R. In hec civitate.... beata Maria.... cum filio suo et Joseph viro suo frequencius conversabat.

+ A. 84 c., V. 91 b.

+ V. 92 a.

3) N.R. caro leporinam sapit carnem. Blijkens het Latijn is hier de lezing van den tekst en van de andere Hss. de ware. Doch ook de lezing bij B. levert een goeden zin.

4) N.R. nidum habet in medio aque vel in petris, quas aqua circumdat.

+ L. 67 d.

[p. 218]

 

Alle crongen heeft hi ommaere¹⁾.

 

Ambrosius spreecter of te waren,

 

Datmen vint eerehande aren

1385

Die sine jonghen vernoyt te voeden,

 

Ende werptse uut sinen broeden.

 

So coemt dan fulica ghinder,

 

Ende voet des arens kinder

 

Met sinen jonghen in sijn nest²⁾.

1390

Dit exempel waer goet ghevest

 

Elken mensche, die wel doen woude,

 

Ende maerken dat hem ontfaermen soude

 

Des aren³⁾, ende hem goets jonnen,

 

Die hem ghehelpen niet en connen.

 

 

1395

Fatator es een vogel bekent

 

In dat lant van Orient,

 

⁺ Die haestich sere es om sijn broeden⁴⁾;

 

Hine can hem selven so verhoeden,

 

Hine leghet sijn eyer so vroe int jaer,

1400

Dat hem die achterwinter swaer

 

Alle dicke vreset ter doet⁵⁾.

 

Exempel ghevet hi harde groet

 

Hem die eer tijt willen clemmen,

 

Dat si weder moeten emmen⁶⁾,

1405

Onthier ende si worden so waert,

 

Datmense ter eren beghaert.

1) N.R. Cadaveribus non vescitur; in nullis diversis locis commoratur nec oberrat, sed in solo loco se quiete tenet usque ad finem vite sue.

2) N.R. pullos aquile deiectos nido reverenda clemencia cum suis pullis pascit et nutrit.

3) Lees met de varianten: Der armer. - N.R. exemplum prebens quanta debeant erga peregrinos ac pauperes ac tribulatos pietate moveri.

+ A. 84 d.

4) N.R. procreandorum fetuum naturaliter cupida preanticipat tempus veris.

5) N.R. ova.... per hyemem omnia corrumpuntur.

6) Emmen, met de aspiratie, hemmen, himmen, beteekent ophouden, blijven steken: verg. mhd. hammen, hemmen (Ben. I, 625; Lexer I, 1163); nhd. hemmen.

[p. 219]

 

Hem waer beter dat si ombeden,

 

Eer si omme die ere streden,

 

Dan si met scanden moesten boeten¹⁾.

1410

⁺ Alse die tijt beghinnet soeten,

 

So broet fatator anderwaerf,

 

Ende over dat hem tander staerf

 

So coemt hem dan niewe broet,

 

Des lettel ander voghel doet²⁾,

1415

⁺ Die sijn nest maect in die woestine;

 

Want alle wel naer waer ons³⁾ ne pinen

 

Int jaer omme hare jonc ghemene,

 

Sonder fatator allene.

 

 

 

Fetix⁴⁾ es een voghel mede,

1420

Die oec na fatators sede

 

Tweewaerf int jaer broet,

 

Des lettel ander voghel doet.

 

Ende al vintmen lettel voghele minder,

 

Nochtan wint hi vele kinder.

1425

Sine eyere vervriesen niet;

 

Want eer et den somer tijt siet,

 

Sone wilt noten noch broeden:

 

Dus wort hem gheloent metten vroeden,

 

⁺ Dattet wint dat et beghert.

1430

Die wille sijn vroet ende wert,

 

Lere ter tijt doen sine saken:

1) Te verkiezen is de lezing der varianten in dit en het volgende vers: beten - heten.

+ V. 92 b.

2) N.R. sequente enim tempore calido iterato coit et facit ova, et sic posteriora ova complentur et pullos faciunt.

+ L. 68 a.

3) Lees met de varianten: eens. - N.R. omnes fere aves agrestes semel in anno coeunt.

4) N.R. Fenix.

+ A. 85 a.

[p. 220]

 

So mach hi groter ere genaken.

 

 

 

Ficedula, seghet Ysidorus,

 

Es een voghel, heet aldus,

1435

Omme dat hi sere mint vighen;

 

Waer dat hise mach ghecrighen,

 

Soete boemvrucht dats sine spise¹⁾.

 

Merct hier op, ghi grote wise,

 

⁺ Wat dat dit bedieden can:

1440

Die boem bediet wel elken man.

 

Men vint menschelike²⁾ boeme

 

In aertrike, also ict goeme,

 

Die vrucht bringhen na hare nature,

 

Some soete, some sure.

1445

Die vruchte dat sijn onse waerke:

 

Dat willic dat elc wise maerke,

 

Ende hi den goeden mensche minne

 

⁺ Om die doghet die hi heeft inne,

 

Ende late den quaden hene varen.

1450

Want alse die wel³⁾ seyght te waren:

 

‘Hi voer gode een dachvaert tellen⁴⁾,

 

Die hem maect quite van den fellen.’

 

Minnet die vrucht soete ende goet,

 

Ghelijc als ficedula doet.

 

 

1455

⁺ Falco heet die valke in Latijn,

 

Daer VIII manieren aen sijn,

 

Also alst besceden clerke,

 

Dies lettel behoert te minen werke;

1) N.R. ficus enim edit et uvas et fructus arborum dulces.

+ V. 93 a.

2) Lees met de varianten: messelike.

+ L. 68 b.

3) De varianten hebben hier voor wel: wale, en dit wordt door Bormans opgevat als eigennaam: die Wale. Wij betwijfelen of hier evenwel een Fransch spreekwoord wordt aangehaald. Misschien zijn alle teksten bedorven, en zal men moeten lezen: als et bispel.

4) Dit vers is in de meeste Hss. min of meer bedorven. De ware lezing is:

Hi macht vor goede dachvaert tellen.

+ A. 85 b.

[p. 221]

 

Want ets cont genoech den leken,

1460

Diese houden ende streken,

 

Ende daer roepen ende uken:

 

Bedi laet ics hem ghebruken.

 

Doch willic Herhande manieren

 

Van den valken ju visieren.

1465

Als die onedel valke bestaet

 

Den egher ende hine nederslaet,

 

Laet die egher enen ael uutvaren¹⁾.

 

Donedele valke grijpten te waren,

 

Ende laet den egher hene vlieghen:

1470

Dus so laet hi hem bedrieghen.

 

Maer edele valken doen des niet,

 

Maer als hi die scalcheit siet,

 

So doet hi die mere pine

 

⁺ Dien egher om die scalcheit sine,

1475

Ende latene niet ontgaen,

 

Daer²⁾ hi den egher hevet ghevaen.

 

Donedel valke, dat verstaet,

 

Bediet der heren onedelen staet.

 

Als hi wettelike heeft verstaen,

1480

Dat sine liede hebben mesdaen,

 

So laet hise quijt omt ghelt:

 

Dus wort hi van der eren ghevelt³⁾;

 

Want hi tonreyne quade goet

 

⁺ Vorttrect ende mint⁴⁾ in sinen moet.

1485

Maer dit en doet niet dedele valke:

1) N.R. Ardea anguillam vel pischem alium, quem recencius devoraverat, de ore eicit.

+ V. 93 b.

2) Lees met de varianten: Eer.

3) N.R. Ignobilis falco malos precipue decanos aut prelatos ecclesie aut iudices significat seculares, qui accepta pecunia laxant reos et impunita scelera dimittentes detestabili modo.

+ L. 68 c.

4) Lees met de variant: Vor trecht minnet. N.R. pro muneribus iustificant impios.

[p. 222]

 

Hi vaet, hi slaet, hi velt die scalke,

 

Ende doet elken na die wet,

 

Die in sijn lant sijn gheset.

 

F gaet uut, nu hoert me:

1490

Maer eer ic dichte van der Gr,

 

Hort der edelre voghel pine,

 

Haer evel ende haer medecine.

 

 

 

⁺ Ptolomeus, dins ghene ghile,

 

Hieten al die coninghe wilen

1495

Die in Egypten droeghen crone.

 

Een Ptolomeus regneerde scone

 

In dien tiden, wi lesent dus,

 

Dat Aquila ende Cymacus

 

Ende Theodocion meesters waren

1500

In die werelt van groter maren¹⁾.

 

Dese drie, bi sinen voersoeke,

 

Die screven in enen boeke

 

Der edelre voghel medicine.

 

Also alset in Latine

1505

Van broeder Aelbrecht es bescreven,

 

⁺ Salt Jacob in Dietsche voert gheven.

 

Die namen van crude diere in sijn

 

Sal ic ju nomen in Latijn;

 

Die kennesse, also alst waer es,

1510

Sal kennen elc apotecaris.

 

An den hoefde, na dat wijt connen,

 

Sullen wi leren dit beghonnen²⁾.

 

Woert een voghel siec in doghen,

 

Men sallen te ghenesen poghen

1515

Met fijnre olie van oliven,

+ A. 85 c.

1) Wij hebben met de varianten de verkeerde lezing van het teksthandschrift: weren en manieren, veranderd in waren en maren.

+ V. 94 a.

2) N.R. ab infirmitatibus capitis incipiamus.

[p. 223]

 

Diemer hem bi sal uutdriven¹⁾;

 

Ende men sal doen dicke ditte.

 

Wast hem oec int oghe twitte,

 

Met pulvere²⁾ van venekelsade

 

⁺ Ende vrouwen melc, doe dat ic rade,

 

⁺ Waerm, daer of coemt hem bate.

 

Heeft hi bestopt die noesegate,

 

Stafisagria ende peper daer toe

 

Met pulvere³⁾, ende te gader dit doe,

1525

Ende blast hem, wiltune ghenesen,

 

Met ere pipen in die nese;

 

Ende wrive hem sijn roest daer na

 

Met pulvere van stafisagria⁴⁾.

 

Hevet hi die rume int hoeft mede,

1530

Doe hem, dats die behendichede,

 

Rute omtrent die noesegate;

 

Sijn aes nette mede, dats sijn bate,

 

In ruten sape dat hi sal eten.

 

Noch ene bate suldi weten:

1535

Neemt oec loec ghestampt met wine,

 

Doet in die noesegate sine,

 

Ende setten daert es sonder lecht,

 

Ende laten enen dach vasten echt.

 

Hevet hi lippeide⁵⁾, hoert hier na,

1540

Neemt pulver van stafisagria,

 

Ende met honeghe wel ghemanc;

 

Ende wrijf sine tonghe, dits de ganc,

 

Ende ghef hem botre eten dan;

1) N.R. unge illos oculos oleo olive. De lezing der variant is te verkiezen:

Diemer in sal sochte wriven.

2) Lees met de variant: Nem pulver. - N.R. Si albugo crescit in oculo, pulverem seminis feniculi et lac calidum mulieris immixte (l. immixtum).

+ A. 85 d. 1520

+ L. 68 d.

3) Lees met de variant: Mac te pulvere.

4) N.R. et postea fricabis solo pulvere stafisagrie palatum eius. - Roest in den zin van gehemelte komt ook voor in den Alex. V, 118, ter vertaling van fauces bij Gualterus.

5) N.R. Si pupillam habuerit. - In de andere Hss. pippeide, pituita, de pip. Doch de N.R. heeft pupilla, waarmede lippeide, lippitudo, leepoogigheid, meer overeenkomt.

[p. 224]

 

Ende gheneest hi niet daer van,

1545

Witte colen salmen droghen:

 

Dat pulver sal sijn macht toghen.

 

⁺ Roept hi oec te vele int huus,

 

So nem ene vledermuus,

 

Ende ghestampt peper daer inne:

1550

Dat aes¹⁾, hi swighet ten beghinne.

 

Vintmen die vledermuus oec niet,

 

So es best datmen siet

 

Om el enich voghelkijn dan:

 

Ten minsten daers gheen verlies an,

1555

Ende mer ghemalen peper in doe,

 

Esser lichte eppen daer²⁾.

 

Die vele roepen, men wille dat kinnen,

 

⁺ Dat si eyere hevet binnen

 

⁺ Gheneest hi qualike, du sout hem gheven

1560

Tetene muse die leven,

 

Of een honts welpen herte siet³⁾.

 

Of hi sijn aes te werpen pliet⁴⁾

 

Dicken, seghet dit ghedichte,

 

Nem een vierendeel hallinx ghewichte⁵⁾

1565

Scamonia, ende daer toe comijn

 

Moet oec also vele sijn.

 

Dat salmen pulveren ende menghen,

 

Ende daermede sijn aes besprenghen:

 

Sijn aes moet sijn vet swinen vlesch.

1570

Maecstu van hallinc ghewichte den eesch,

+ V. 94 b.

1) Beter met de variant (bij Bormans): Dat ase. - N.R. et da ei bibere.

2) Lees met de varianten:

Het sal lichte helpen daer toe.

In het teksthandschrift had misschien moeten staan:

Esset lichte helpe daer toe.

+ L. 69 a.

+ A. 86 a.

3) Lees met de varianten:

Of een honts welpkin eert siet.

N.R. et catellum in proximo natum antequam viderit.

4) N.R. Si cibum frequenter evomat.

5) N.R. in pondere quarte partis obuli.

[p. 225]

 

Apoticaren sullen di wel

 

Dat recht wisen zonder fel.

 

En mach hi oec niet eten ditte,

 

Nem van enen eye dat witte;

1575

Werpt opt pulver daer ter stede,

 

Dan in sinen bec der mede¹⁾.

 

Noch wes erer saken vroet,

 

Die ten selven dingh es goet:

 

Maec hem eyere met melc van gheten,

1580

Gheeft hem eten, doe dat ic hete,

 

Als si opt fier gheronnen sijn:

 

Hi wort ghesont ende fijn.

 

Den havec ende sijn gheslachte

 

Helpt dit harde wel met crachte²⁾.

1585

Beghint hem oec mutens lusten³⁾,

 

Doene van alre pinen rusten,

 

Ende ghevet hem aes ghenoech.

 

⁺ Alle weghe na sijn ghevoech.

 

Alse dicke als hijs hevet breke,

1590

Also dicke sekerleke

 

Falgiert hi in den vedren mede;

 

Dits der naturen heymelichede⁴⁾.

 

Groene soeden onder die voete

 

Sijn hem nutte te siere boete⁵⁾;

1595

⁺ Ende daer die sonne scinet heet

 

Es beste dat hem te stane steet.

 

Heeft hi den rede, hoer hier na,

1) N.R. Si vero comedere non potest, accipe albuginem ovi et in eo pone dictum pulverem et ori eius verte.

2) N.R. accipe ova cruda et frange et lac caprinum, postea facias totum decoquere et da ei ad comedendum accipitri et salvabitur.

3) N.R. Si mutare pennas inceperit.

+ V. 95 a.

4) N.R. quoties enim famen habuerit, tot fracturas in pennis habebit, et in hoc secretum.

5) N.R. valent illi glebe virides substrate pedibus.

+ L. 69 b.

[p. 226]

 

⁺ Int sap van arthimesia,

 

Dat waen ic dat bivoet si,

1600

Gheef hem sijn aes, ende noch daer bi

 

Moet emnin aes wesen daer toe¹⁾:

 

IIII waerf ofte V. dit doe.

 

Jof doe dit over een:

 

Bint hem vaste dat rechter been:

1605

An den middel dat been soudstu sien

 

Een adre²⁾, ende mettien

 

Die soudstu wiselike laten,

 

Ende dat sal hem coemen te baten.

 

Hier bi machstu kennen mede,

1610

Of een voghel heeft den rede:

 

So welctijt dat hanghen den voghele

 

Sijn hoeft ende oec sine vlogele,

 

Ende hi beseft³⁾, ende hi dan toghet

 

In plumen of hi cout ghedoghet,

1615

Ende hi welna aset niet,

 

Of ghierlicken daer an siet,

 

Ende hijt qualike in mach bringhen⁴⁾,

 

Bi aldustanen dinghen

 

Machmen sien, diere waer heeft⁵⁾,

1620

Dat hi enen rede heeft.

 

Dan help hem also als die raet

 

Hier te voeren bescreven staet.

 

Of hem sere derst, so doe hem dus:

 

So nem pulver van colen leviticus⁶⁾,

+ A. 86 b.

1) Lees met de varianten: hennin voor emnin. - N.R. Si febres habuerit, da ei succum arthemisie ter vel quater, et carnes galline in cibum.

2) N.R. liga ei tibiam dextram fortiter, et in medio cruris apparebit vena.

3) Lees met B.: bevet. - N.R. Si ale dependeant et caput dimissum teneat et tremeat et quasi frigus ostendat.

4) N.R. Si... cibum cum fastidio sumit, aut avide et eum male inducit.

5) Lees met de varianten: diere waer toe ghevet.

6) N.R. Accipe pulverem caulis levistici.

[p. 227]

1625

Dats sijn toename in Latijn;

 

Anijs stalen sulre toe sijn,

 

Ende venekel stale¹⁾; siet dit in wine.

 

Oec esser nutte mede te sine,

 

⁺ Al ist²⁾ ghesoeden recht ghenoech,

1630

Een lepel honichs int ghevouch;

 

Dit salmen over een coelen doen³⁾ dan.

 

Ghef hem dit drinken; of hine can,

 

⁺ So salment in den becke ghieten.

 

Of doe hem eens daghes ghenieten

1635

Aes met honeghe bestreken.

 

Des naests daghes⁴⁾ daer na in die weke

 

⁺ Bestrijc sijn aes, hoe soet gaet,

 

Met ere olien, heet rosaet.

 

Es hi oec siec van der galle,

1640

So bestroie sijn aes met allen

 

Met pulvere van wilghen blomen.

 

Als die vloghel hanghen hem somen,

 

So nem dan gansbloet,

 

Ende smout van gansen esser toe goet,

1645

Ende salve sine vloghele saen,

 

Ende laten ter sonnen staen,

 

Ende ghef hem vleesch van gansen vet.

 

Hore noch meer ander ende bet:

 

Nem olie die heet laurijn,

1650

Ende dwa teerst die vloghele sijn,

 

Ende onder die vloghel saltu mede

 

Sijn assele salven ter selver stede.

 

Echt nem galle van den swine,

 

Ende salve daermede die vloghele sine,

1) N.R. canne de aneto et feniculo.

+ V. 95 b.

2) Lees met de varianten: Alst is.

3) Lees met de varianten: coelen of liever colen. Doen is overtollig. Colen is ontleend aan lat. colare, zijgen, door een zeef laten loopen. - N.R. et colatam da ei bibere.

+ L. 69 c.

4) N.R. 2da die.

+ A. 86 c.

[p. 228]

1655

Ende ghef hem sijn aes mede ghemene

 

Ghenet in sape van verbene¹⁾,

 

Jos in sape van saelien crude:

 

Heeft hi an die vloghele rude,

 

Nem teruut dat gheheten is

1660

In Latijn edera terrestris²⁾;

 

Et es in Dietsche, als iet weet,

 

Datmen gandrave of alsene heet.

 

Siet dat in watre, ende die blade

 

Omtrent sijn vloghele begade,

1665

Daer si der siden ghenaken³⁾.

 

Sijn aes dat soutu naet maken.

 

Int water daer teruut in soet:

 

Dit selve es oec ten voeten noet.

 

Eten sine vloghele die sieren⁴⁾,

1670

⁺ So behouten in der manieren:

 

Ghef hem boecs vleesch nat in asine,

 

Ende bestrijc mede die vedren sine

 

Met waermen asine, dies goeme,

 

Ende met olie van lauwers boeme;

1675

⁺ Ende dit so doe menech waerf.

 

Brect hem vedre, ende dat verdaerf⁵⁾,

 

Dat du sachte uutdoen wilt datte,

 

Nem dat bloet van der ratte,

 

Ende bestrijc der vedren staet:

1680

Sonder pine si dan uutgaet.

 

Ende siet honech, met⁶⁾ radicke,

1) Bij B. staat als glosse: Ysere, ijzerkruid, de naam der Verbena.

2) Bij B. als glosse: wedewinde.

3) N.R. folia cocta et bene concussa alis eius circumligantur latera (l. latere).

4) N.R. Si tinee comedant pennas eius.

+ V. 96 a., L. 69 d.

+ A. 86 d.

5) Lees met de varianten: bedaerf.

6) Lees met de varianten: dat. - N.R. et postea ex melle ad magnam spissitudinem decoctam fac virgam.

[p. 229]

 

Als dat woert sere dicke;

 

Nem dan een roedekijn van sulker mate,

 

Na die grote van den gate

1685

Daer die veder in was ghestaen,

 

Ende doere in thonech mede saen:

 

Daer sal cortelike wedere

 

Wassen ene nie vedere.

 

Es hem scinkel of vloghel ontwe,

1690

So nem waerm aloe,

 

Ende binter op, dat bliven mach

 

Ene nacht ende enen dach.

 

Echt hanen drec in edec ghesoeden

 

Es daer op goet in noeden.

1695

Es een voghel ongheroe

 

Opt rec of op die hant, daer toe

 

Siet myrre in watre, ende daer mede

 

So bestrike sine lede,

 

Ende ute dien watre neghen waerf

1700

Assene als hem bedaerf¹⁾.

 

Heeft hijt evel, dat heet rampe²⁾,

 

Ic waent in Dietsche es die crampe,

 

In arthimesia, dat bivoet, heet,

 

Soutu sijn aes sieden³⁾ ghereet.

1705

In lams bloede waerm wrijf sijn voete,

 

Dit es oec een andre boete;

 

⁺ Jof du suls nemen waermen wijn,

 

Daer netelen in ghesoeden sijn,

 

Ende daer mede sijn voete dwaen,

1710

Ende uten watre sijn aes ontfaen⁴⁾.

 

⁺ Eist dat hi smelten niet en can,

1) N.R. et intinge cibum eius usque novies.

2) N.R. infirmitate, que rappa dicitur.

3) Beter met de varianten: netten. - N.R. succo arthemisie cibus eius intingatur.

+ L. 70 a.

4) N.R. in ipso vino cibum eius intinge.

+ V. 96 b.

[p. 230]

 

⁺ Eens hanen galle ghef hem dan

 

Jof witte slecken ghesoeden teten.

 

Smelt hi te sere, soutu weten

1715

Hoe dat hi te stoppene si:

 

Lettel saps van iusquiami

 

Gheeft hem drinken, ende netter in al

 

Sijn aes dat hi eten sal.

 

Heeft hi luse, so nem dan

1720

Van alsene sap, of nochtan

 

Water daermen in siet dit,

 

Ende als hi ter sonnen sit,

 

Bespouwen ende maken nat:

 

Over waer sal hem helpen dat.

1725

Dits der voghel medicine

 

Jeghen misselike pine,

 

Den Latine ghedicht wel na,

 

Also alst wilen Aquila,

 

Symachus ende Theodocion

1730

Screven den coninc Ptolomon.

 

Jacob diene vants nemmee:

 

Hoert hier voghelen namen in G.

 

 

 

Grifis, seghet Jacob van Vetri,

 

Dat een vreselic voghel si,

1735

So groet dat si den man bestaen

 

Ghewapent, ende sine verslaen.

 

Haere clauwen sijn so groet,

 

⁺ Datmer uut drinct ter noet,

 

⁺ Als oft uut enen hoerne ware.

1740

In Sicia, dies horic mare,

 

⁺ Dat bi den lande es van Endi,

 

Leesmen datter sulc voghel si.

 

In enen lande houden¹⁾ si daer,

+ A. 87 a.

+ A. 87 b.

+ V. 97 a.

+ L. 70 b.

1) Houden, d.i. hoeden, volgens de Vlaamsche schrijfwijze en uitspraak. - N.R. Hee in Sythia Asiatica aurum et gemmas in quodam loco inaccessibili custodiunt.

[p. 231]

 

Daer die toegane es te swaer,

1745

Dat gout ende die diere stene.

 

Smenschen comen es daer clene;

 

Want teersten dat si sien man,

 

Bestaen sine ende dodene dan,

 

Al of si waren ghemaect van Gode

1750

Der ghiericheit tenen wederbode¹⁾,

 

Alset wel waerheit mach wesen.

 

Daer woont een volc, als wi lesen,

 

Met enen oghe, dat heet Arimaspi,

 

Jeghen die voghel vechten si

1755

Om die miranden die si wachten,

 

Ende winnense hem of met crachten.

 

Die miranden sijn vercoeren

 

Boven allen andren, als wijt hoeren.

 

Men vint dit staende, wilment soeken,

1760

In die glose van Moyses boeken.

 

Viervoete so sijn dese voghele,

 

Ende elken ghemaect hoeft ende vloghele

 

Na den aren, maer mere so vele,

 

Dattet gaet al uten spele:

1765

Achter gheliken si den lyoene²⁾.

 

Voghele van desen doene

 

Seeghtmen dat harde menich si

 

In die berghe van Iperborei.

 

Dat paert haten si ende den man.

1770

Experimentator seghet nochtan,

 

Dat hi gagates heeft den steen

 

In sijn nest over een³⁾,

 

Ende dat es te verstane,

 

Om enighe bate tontfane⁴⁾.

1) N.R. ad plectendam avaricie temeritatem.

2) N.R. corpore leonem miratur.

3) N.R. in nido suo agathem lapidem ponit. - De lezing der varianten: leghet, is boven die van den tekst: heeft, te verkiezen.

4) N.R. nec dubium quin ad remedium.

[p. 232]

1775

So eist dan met echte ontsaect¹⁾,

 

[...] hevet die stene ghemaect

 

⁺ Ende ghegheven cracht mede

 

⁺ Om des menschen salichede.

 

 

 

⁺ Gracocendrioen dat es

1780

Een voghel van Oest, sijt ghewes,

 

Dien men siet ghetempert mede

 

Van uutnemender scoenhede²⁾.

 

Van al dat levet, datmen kinnet,

 

So eist een voghel die winnet

1785

Met minst te notene sijn broet³⁾.

 

Eens int jaer, dats men vroet,

 

Noet hi om te winnen kinder:

 

Gheen dier es van luxurien minder.

 

Scaemdi, mensche, waer du gaes,

1790

Die reden ende bescheet verstaes,

 

Du best altoes sonder bescheet

 

Ter onsuverheit ghereet,

 

Ende en connes ghene mate doen

 

Alse gracocendrioen;

1795

Maer du verteers dijn cranke vleesch

 

In der onsuverheden eesch,

 

Ende haesti selven ter doet,

 

Met crancheit ende met qualen groet.

 

 

 

Grostrudris⁴⁾ es een voghel clene,

1800

Ghelijc der aerden gheplumt allene⁵⁾;

1) Lees met de varianten:

So ne eist dan niet recht ontsaect,
God en hevet enz.

N.R. Constat.... quod ad remedium aliqui lapides, adeo dati sunt hominibus.

+ A. 87 c.

+ L. 70 c.

+ V. 97 b.

2) Lees met de varianten: suverhede. - N.R. mira castitate et temperancia preditam dicunt.

3) N.R. generacionem suam perficit minimo coitu.

4) N.R. Gusturde aves.

5) Lees met de varianten: alrene. - N.R. colore terre.

[p. 233]

 

Op thovet es hem, als iet vernam,

 

⁺ Van plumen ghemaect een cam.

 

Si vlieghen in der ghebaren

 

Op ende neder als zebaren.

1805

Ghemene liede maken ons vroet,

 

Dat die padde haer eyere broet;

 

Ende als die jonghen uutcomen algader,

 

Dan alre eerst voetse moeder ende vader,

 

⁺ Om dat si hem ghelike dinken.

1810

Sulke die voer Gode stinken

 

Slachten den grostruden wel:

 

Si sijn van herten so fel,

 

⁺ Sien si dat haer kinder keren

 

Ter doghet ende ter eren ons Heren,

1815

Sone doen si hem gheen goet;

 

Maer settense haren moet

 

Ter riesheit of ten dullen dinghen,

 

Ende onkuuscheit voertbringhen,

 

So dinct hem dat si hem slachten,

1820

So willen si dan der kinder achten,

 

Ende hebbens glorie in haer herte:

 

Haer loen wort ewelike smerte.

 

 

 

Grus dats in Dietsche die crane.

 

Elcs jaers pleght hi te bestane

1825

Sine vaert van Oesten ten Westen

 

Ende jeghen winter uut sinen neste,

 

Ende scept dan sine scare

 

Alset ene lettre ware.

 

Alsi scheppen hare wechvaert,

1830

So hebbense enen diese bewaert.

 

Als hi roept volghen si naer,

 

⁺ Ende kennen sijn luut al claer.

 

Wort hi hees, so comter mede

 

Een ander ropende in sijn stede;

+ A. 87 d.

+ V. 98 a.

+ L. 70 d.

+ A. 88 a.

[p. 234]

1835

Ende daer si beten bi nachte,

 

Sceiden si haer sciltwachte,

 

So dat die tiende waken moet¹⁾:

 

Die wachters houden in haren voet

 

Een keselkijn, of hem we doe

1840

Die vaec, dat hem die voet ondoe,

 

Ende hem die keisel dan ontvalle,

 

So roept hi dat sijt horen alle²⁾.

 

⁺ Ende alsi verre doen willen vlucht,

 

Vlieghen si hoghe in die lucht,

1845

Omme dat si van verren sien

 

Tlant daer si heine tien.

 

Experimentator die seghet,

 

⁺ Dat die crane te roepen pleghet,

 

Als hi een nat swerc siet heffen:

1850

Hi wil dat al dandre beseffen,

 

Ende asen na sijn eten³⁾.

 

Ende alsi omme haer dinghe⁴⁾ beten,

 

Haer leitsaghe staet als die vroede

 

Omsiende tot hare hoede:

1855

So roept hi lude, siet hi den man,

 

Ende bescut die andre dan.

 

Alsi van andren lande coemen,

 

So heeftment dicke vernoemen,

 

Dat si stene uutworpen dan,

1) N.R. Nocte inter se excubias dividunt, ut decima queque exsompnis sit ille qui vigilat.

2) N.R. suspenso a pede lapillos tenent, quo labente dum dormire volunt, evigilantes clamant.

+ V. 98 b.

+ L. 71 a.

3) Lees met de varianten (verg. Bormans):

Ende si haesten na sijn heten.

N.R. Grues si prospexerint nubes pluviosas, clamant, vociferant sollicitantque ducem celeriores captare volatus.

4) In bijna alle Hss. leest men haer (hare) dinge, waarin de ware lezing schuilt, die alleen in G. (bij Bormans) gevonden wordt. Men leze: aerdinghe of erdinghe, d.i. voedsel. (Zie Nat. Bl. III, 783; V, 305, 332). - N.R. Quando ceciderint super terram ut comedant.

[p. 235]

1860

Daer men gout uut purgieren ean¹⁾;

 

Want alsi verre sullen vlieghen,

 

Ic wet wel al sonder lieghen,

 

Dat si inswelghen sant ende stene²⁾,

 

Ende in haer voete somech ene

1865

Hebben si keselen, dits haer sin,

 

Om swaer te wesen int beghin,

 

Dat niet te vaerdich, maer bi stade

 

Haer vlieghen es dus ghestade³⁾.

 

Dat si stene voeren in voeten,

1870

Weten scipliede diese ghemoeten,

 

⁺ Want daer si over die scippe liden,

 

Es gheschiet te menighen tiden,

 

Dat sire so vele vallen lieten,

 

Dat sijs cume mochten ghenieten⁴⁾.

1875

Die gheruste helpen den moeden.

 

An die oude wille ju vroeden:

 

Die swartste hebben meeste jaer⁵⁾.

 

Wi lesen dat over waer,

 

Datmen vint liede clene,

1880

Die bi namen heten Pigmene,

 

Die jeghen die cranen striden,

 

Ende pays hebben theghenen tiden⁶⁾.

 

Sijn vleesch es swart ende swaer;

 

⁺ Bedi raetmen over waer,

1) N.R. habet quoque lapidem in stomacho quem evomit, de quo lapide dicunt qui experti sunt, quod ipse lapis mediante igne in aurum transit.

2) N.R. pontum transiture arenam devorant.

3) Lees met de variant B.:

maer ghestade

Haer vlieghen si bi liever lade.

N.R. lapillis quoque ad moderatam gravitatem se onerant, ne expeditos (l. expediti) principiis agilitate nimia fatigentur.

+ A. 88 b.

4) N.R. Hoc naute prodiderunt compluti sepe ex illo casu ymbre sexatile (l. saxatili).

5) N.R. etatem color prodit, nam nigrescunt senectute.

6) Lees met de varianten; als si hene tiden. - N.R. habentque inducias cum grues recedunt.

+ V. 99 a.

[p. 236]

1885

Dat best ware dat hi laghe

 

⁺ In der somertijt twee daghe,

 

Ende in wintertijt daghe drie:

 

Want aldus sa moerwet hi.

 

 

 

Glutis, als ons Plinius sprect,

1890

Es die een langhe tonghe uutstect¹⁾,

 

Een voghel, ende als hi wort gheware,

 

Dat die vogle met groter scare

 

Jeghen den winter hene varen,

 

Die swalewen metten odevaren,

1895

So vlieghet hi dor gheselscap mede;

 

Maer als hem die pijnlichede

 

Van den vlieghen gaet in hant,

 

Blivet hi achter in enech lant.

 

Doch vliechter somwijl menech hene

1900

In corten dachvaerden ende in clenen,

 

⁺ So datten die winter begaet,

 

Dienen metten couden slaet.

 

Een ander voghel es dan aldus

 

In aensien²⁾, hetet sicramus,

1905

Die alduer mede vaert;

 

Ende trecter enech achterwaert,

 

Eist nachts, eist daghs, so roept hi dan,

 

Ende troestse dat si volghen an.

 

Dese twe vogle, daer ic of rime,

1910

Sijn tweerhande pilgrime,

 

Die wi met den crucen sien varen

 

Ten heilighen lande te waren,

 

Om dat heilighe graf te winnen,

 

Die heet sijn in den beginne,

+ L. 71 b.

1) N.R. hec longam exerit linguam, unde Grece nomen ei datum est.

+ A. 88 c.

2) Lees met de varianten: Asien. - N.R. scieramus vero avis Asie festinancior perseveratur.

[p. 237]

1915

Alsi gheselscap groet ter curen

 

Sien varen van haren gheburen;

 

Maer teerst dat si woerden gheware,

 

⁺ Dat die vaert een deel word sware,

 

Sceet si oflaet¹⁾ ende willen keren,

1920

Ende visieren ende willen leren

 

⁺ Varen si achterst in sulken aert,

 

Dat si ghemene doghen ter vaert²⁾.

 

Ets waer, men en can ghewinnen

 

Van hem dat si doen bekinnen,

1925

Ende ghemoet si dat si spreken³⁾.

 

Rome en laetse niet ghebreken,

 

Soene sent uut ghenoech legate,

 

Die de traghe doer ghelts bate

 

Absolviert van allen mesdaden⁴⁾,

1930

Ende sentse van zonden ontladen

 

Te haren pape te lande weder.

 

O wi! die dat verdient hier neder,

 

Dat al sine zonden sijn verlaten:

 

Dats al salicheit van groter baten!

1935

Ende dies verdient voer sine doet,

 

Met rechte maecti bliscap groet.

+ V. 99 b.

1) In de meeste Hss. is hier eene verwarring ontstaan door het dooreenhaspelen van twee lezingen. Men leze met B: Eischen si oflaet, volgens N.R. querunt dispensacionem; òf wel: Sceetsi of, bij welke lezing oflaet door of moet vervangen worden.

+ L. 71 c.

2) Ook deze twee regels zijn in de meeste Hss. deerlijk bedorven. Alleen het fragm. A. (bij Bormans) heeft de ware lezing, die in V. en A. en gedeeltelijk in L. nog eenigermate te herkennen is. Lees:

Haren biechters sulken aert,
Dat si niet en doghen ter vaert.

In Varen bij V.A. en L. schuilt Haren, en biachters bij V. en A. is een andere vorm voor biechters, die ook elders voorkomt (verg. Franc. 5876; OVl. Lied. en Ged. 318, 128; 319, 136, 145).

3) Ook hier is de tekst van het fragm. A. boven eene der lezingen van de verschillende Hss. te verkiezen. Men leze:

Hets waer, men can nemme ghewinnen
Van hem dan si doen bekinnen,
Ende moet gheloven dat si spreken.

In de N.R. ontbreekt het hieraan beantwoordende.

4) N.R. legatos Roma multiplicat, qui eos pecunia mediante sanctificent.

[p. 238]

 

Maer wach! hoe menech heremite,

 

Hoe menech monec van scarpen abite

 

Vintmen, die langhe heeft ghelevet

1940

⁺ Entie lettel solaes hevet;

 

Silencie ende discipline

 

Gehouden heeft ende sware pine,

 

Lesen, singhen ende waken,

 

Een cranc nere teser sake,

1945

Ende noch en quam hem niet te baten

 

Van Roemschen lettren of van oflate¹⁾.

 

Sinte Pauwels, ic ghelove di,

 

Ende al den paefsen daer bi,

 

Die dinen stoel hebben beseten.

1950

Dijn fraie mont die laet ons weten,

 

Dat God elken lonen sal

 

Recht na sire pinen al.

 

Dit willic spreken, elcman gome,

 

Behouden der eren van Rome.

1955

Pelegrijm, nu merke dies,

 

Slachstu den voghel gluties,

 

Hevestu dat cruce ontfaen,

 

⁺ God hescet sijn belof voldaen.

 

Soeker of engheen oflaet,

1960

En si oft zonder loes so staet,

 

So dattu durs voer Gode ghien,

 

Wies kennesse nieman mach ontflien²⁾

 

 

 

Gallus es in Dietsche een haen,

 

Menech kennet sijn ghedaen.

1965

Willen bi nachte ende bi daghe

+ A. 88 d.

1) Lees met de varianten:

Van Rome lettren van oflate.

+ L. 71 d.

2) N.R. Tu vero, peregrine,.... si votum vovisti Deo in cruce suscepta, si vires sufficiunt votum imple; noli querere dispesacionem nisi necessitas urgeat, per quam excusatus esse possis ante ipsius faciem Christi iudicantis.

[p. 239]

 

Wijst hi met sanghe sonder saghe¹⁾,

 

Ende slaet sijn vedren dan,

 

Als die hem te sanghe wort an²⁾.

 

Luut es sijn sanc ter midder nachte,

1970

⁺ Ende bi den daghe sinct hi sachte.

 

Met den winde hoertmenne verre.

 

Paerde sochten, al waren si erre,

 

Alsi horen sinen sanc;

 

Kemele stouter of in den ganc³⁾;

1975

Elfs ghedroch scuwet sijn luut.

 

Die hane et menech cruut,

 

Dies niet ghenasen ander diere⁴⁾.

 

Bi der sonne es sijn maniere

 

Dat hi wille rusten gaen.

1980

Die lewe ontsiet sonder waen

 

Sekerlike den witten haen.

 

Oude boeke doen verstaen,

 

Dat doude haen een ey leghet,

 

Daermen over waer of seghet,

1985

Daer dat basiliscus of coemt,

 

Een dier dat die warelt verdoemt;

 

Maer tot desen creaturen

 

Moet vele ghevogels bi naturen⁵⁾

 

In waermen drecke leghetijt,

1990

Daer broet natuere bi siere tijt.

 

Dan coemt dat dier uut na sijn aert,

 

Ende hevet eens serpenten staert,

 

⁺ Ende anders eist ghelijc den hane.

1) N.R. certas distinguit horas.

2) Lees met de variant fragm. A.:

Als die hem te sanghe wect an.

N.R. alas discutit, ut se evigilantiorem reddat.

+ A. 89 a.

3) N.R. cantu suo equos mitigat; camelos instigat.

4) N.R. plures herbe, que gallum reficiunt, alia animalia occidunt.

5) Lees met de varianten: ghevoeghes van naturen. - N.R. in hac procreacione oportet ut multa concurrant.

+ V. 100 b., L. 72 a.

[p. 240]

 

Die ghesien hebben sine ghedane

1995

Segghen, dat tey es sonder scale,

 

In een vel gheloken altemale,

 

Dicke ende staerc ende wel behoet.

 

Sulke wanen dat dit broet

 

Ene padde oft een serpent,

2000

Maer dit es buerde bekent.

 

Als een haen vecht den zeghe,

 

Maect hi hem fier alleweghe,

 

Ende sinct ende gaet den hoghen ganc;

 

Die verwonne cruupt onder die banc.

2005

Ende als sijn hennen bliven doet,

 

Laet hi sinen sanc van rouwen groet.

 

 

 

⁺ Gallina dats die name der hennen.

 

Augustinus doet bekennen,

 

Dat si haer kiekene bewaert.

2010

Narenstlike, ende niet en spaert

 

Haer lijf jeghen die wuwen,

 

Om dat si die kieken verduwen.

 

Someghe kieken onbehoet

 

Willen node sijn ghebroet,

2015

Ende wandelen buten haren vlerken¹⁾;

 

Alse die vogle dan dat merken,

 

So moeten si ter proien gaen:

 

Hier an machmen sin verstaen.

 

Plinius die meester onbint,

2020

Datmen erehande netle vint,

 

Daer die kieken of bliven doet,

 

Eten sire of cleen of groet.

 

Die hennen kennen wel dit cruut:

 

Daer sijt vinden, si treckent uut.

2025

Werptmen den kieken spise ter noet,

+ A. 89 b.

1) N.R. cum blandas alas aliquando refugientes superbi pulli preda fuerint aliis.

[p. 241]

 

Ende si hem es te groet,

 

Die moeder breectet hem te sticken.

 

Dit sietmen an goeden meesters dicken,

 

⁺ Als haren claerken coemt te voren

2030

Grote worde die si horen,

 

So doetse hem die meester verstaen,

 

Waer, die worden ane gaen.

 

Ist tey scaerp ten middel ende¹⁾,

 

Screef die ghene diet ware kende,

2035

Bringhen hanen, als wijt kennen,

 

Ende die blonke bringhen die hennen.

 

Die scaerpste sijn van bester smake.

 

In Egypten es ene sake,

 

⁺ Daer broetsi in den zande ghereet

2040

Kiekene, daer gheen henne en weet²⁾.

 

Plinius sprect sonder saghe,

 

Dat die henne in dien daghe

 

Dat si een ey voertbringhen mach,

 

Dat haer van aspis die slach,

2045

Dat een serpent es van dien quaden,

 

Altoes niet en mach ghescaden³⁾.

 

Ja, haer vleesch es medicine

 

Jeghen der serpent venine.

 

Dies radic elken man daer toe,

2050

Dat hi elcs daghes iet goets doe,

 

Dat hi hem mach in dien daghe

 

Loesen van des viants plaghe.

 

Die beste hennen, dies ghelovet,

 

Dat sijn die roet sijn om thovet.

+ V. 101 a., L. 72 b.

1) Lees met de varianten: Eyere scaerp ten mindren ende. - N.R. feminam proferunt que in loco acuminis rotundiora gignuntur, oblonga vero et in fine acuta marem pariunt.

+ A. 89 c.

2) N.R. In Egypto arte satis mirabili forma gallinarum complentur ova et educuntur pulli.

3) N.R. gallina illo die quo ovum ediderit aspidis ictu non moritur.

[p. 242]

2055

Een eys doder in dien vollen mane

 

Heeft dit in, doetmen verstane,

 

Op dat een deel verwaermet si

 

Den viere gheleghen bi,

 

Dattet alle smette ofdwaet,

2060

Die een wullen cleet ontfaet.

 

 

 

Gallinacius dats een capoen

 

Ende es een onnutte hoen,

 

⁺ Sonder ter koekine alleene.

 

Hi et met hennen ghemene,

2065

⁺ Maer hine voghelse¹⁾ noch hine vecht

 

Altoes niet om haer recht.

 

Met vedren slaet hi²⁾ noch met sanghe

 

Besceet hi niet die wilen langhe.

 

⁺ Sijn vleesch seitmen dat wel voet,

2070

Ende maect utermaten goet bloet.

 

Wien bedieden die capoene

 

Bet dan der kerkeheren doene?

 

Sine winnen noch en voeden

 

Niemen gheestlike noch en hoeden.

2075

Vergave die Here van der sonnen

 

Dat si gheen vleselike kinder wonnen!

 

Noch sine segghen haer ghetide³⁾

 

Te rechte niet, als die wilen liden,

 

Maer mettijn ende voert toter noene

2080

Segghen si te samen te haren doene.

 

Die besten sint, daer wi of roeken,

+ V. 101 b.

+ L. 72 c.

1) N.R. cum gallinis impinguatur, sed nequaquam eas impinguando fecundat.

2) Lees met de varianten: Met vederslaghe.

+ A. 89 d.

3) Beter is de lezing bij B.:

Maer mettijn ende voert noene
Segghen si te samen tenen doene.

N.R. Non cantant sicut tenentur septies in die laudem... secundum canonica instituta diei septem vel noctis horas.

[p. 243]

 

Want dandre haer ghetide soeken¹⁾.

 

Dese en doghen groet noch clene

 

Sonder tes duvels koeken allene;

2085

Want sine bringhen vrucht no vrome

 

In die warelt, hoe soet come.

 

Lapidaris ende Jacob seghet,

 

Dat men den haen te vuerne pleghet

 

Na dien dat hi es drie jaer out²⁾;

2090

Ende nemmeer³⁾ dan V jaer hout

 

Of VI, ende dan voert an

 

So wast hem in die levre dan

 

Een steen, heet allectorius.

 

Na dat hi dien ontfaet aldus,

2095

En drinct hi nemmermeer daer naer:

 

Dus weetment of hine hevet over waer.

 

In der steene boec hier naer

 

Hoert sine cracht al over waer⁴⁾.

 

 

 

⁺ Gallus silvester, dat fasaen,

2100

Een buschhaen ist stout ghedaen,

 

⁺ Schone gheplumt ende menighertiere,

 

Een deel van stouter maniere.

 

In scoenen wedre so is hi blide,

 

In andren heeft hi droeve ghetide,

2105

Ende dect hem dan in der haghe.

 

Des morgens alset gaet ten daghe,

 

Ende des avonts spade mede,

1) De lezing der varianten in dit en het vorige vers is boven die van het teksths. te verkiezen: couten en souten. Maerlant's aardigheid van het inzouten der getijden komt in de N.R. niet voor. Men leest aldaar: Ad nichil aliud sunt utiles nisi ad infernum; ad coquinam dyaboli transferuntur.. omnes qui se clericum vel canonicum sine debito fructu profitentur.

2) N.R. Castratur gallus postquam trium sit annorum.

3) Lees met de varianten: menne. - N.R. postea sinitur vivere V vel VI annis.

4) Zie B. XII, vs. 155 172.

+ V. 102 a.

+ A. 90 a., L. 72 d.

[p. 244]

 

Gaet hi ter wede na siere sede.

 

Sijn vleesch es licht al ghemene

2110

Sonder jeghen partrisen allene¹⁾.

 

 

 

Garrulus is eens voghels name,

 

Die in busschen ende in brame

 

Voer allen voglen die leven

 

Meeste ghecrijs ende meest luuts utegheven:

2115

Dies is hi garrulus ghenant.

 

Een gai hetet in Wals lant²⁾.

 

Van bome te bome vliecht hi ende sprinct,

 

Ende criscelt meer dant sinct,

 

Noch gheduert in ghere stede.

2120

Wat so bi hem lijt oec mede,

 

Ist man, ist voghel, ist enich dier,

 

Bespot dit voghelkijn al hier,

 

Ende conterfaet alrehande luut

 

Van den voghelen daer uut;

2125

Ende somwile ist selve so sot,

 

Dat et maect so vele sijn spot,

 

Dattet hem selven niet en hoet:

 

So neemt die spaerwaere in den voet³⁾.

 

Gheplumt ist van menigher ghedane.

2130

Experimentator doet te verstane,

 

⁺ Dattet dicke verwoedens pliet,

 

Ende ment hem dicke verganghen⁴⁾ siet.

 

⁺ Garrulus dit dinct mi vele

1) N.R. carnes subtiliores et leviores habet quam cetere aves silvatice, exceptis pullis perdicum.

2) T.w. geai, ofr. gai, jai. Zie Ned. Wdb. op Gaai (2de art.).

3) N.R. evenit autem aliquando ut, dum sibi non prospicit et garrulitati, nisus eam inopinate rapit.

+ A. 90 b.

4) Lees met de varianten: verhanghen. - N.R. pre furore nimio in arbore inter furcatos ramos insaniens se suspendit.

+ V. 102 b.

[p. 245]

 

Bedieden some menestrele,

2135

Die altoes sijn onghestade,

 

⁺ Ende callende vroe ende spade

 

Vele boerden, vele lueghen,

 

Ende conterfeten dien si moeghen,

 

Bede riddere ende papen,

2140

Porters, vrouwen ende knapen,

 

Daer si scone sijn omme gheplumet;

 

Maer dicke ghevaltet dat suilc tumet,

 

Als hi sijns selves niet neemt ware,

 

Metten helschen spaerware,

2145

Dine metten clauwen lauwet,

 

Als hi dus pipet ende mauwet;

 

Want selden heeftmen enighe vernomen

 

Die ten goeden ende sijn comen.

 

Als vele siere¹⁾ heilighen, na minen wane,

2150

Alsmen vint swarte swanen!

 

 

 

Graculus dats een roec,

 

Als ons toghet Alebrechts boec,

 

Want hi emmermeer roept cra.

 

Der craien es hi ghemaect na,

2155

Ende broet op bomen in den croppe,

 

Grote menye tenen troppe²⁾.

 

Over een draghen si wel;

 

Haer negheen es andren fel.

 

Also als elc soect sijn ghenoet,

2160

So es haer ropen harde groet³⁾.

+ L. 73 a.

1) Lees: sijnre heilich, welke lezing ook gevonden wordt in het Berlijnsche Hs. (bij Bormans J.), dat tot dezelfde familie als ons teksths. behoort.

2) N.R. libenter nidificat in altis arboribus silvestribus, et hoc in tanta multitudine ut sepius in una arbore septem graculorum paria nidos construant. - Lees in vs. 2155 met de varianten: toppe of tsoppe.

3) N.R. avis clamosa est nimium, maxime autem tempore coitus.

[p. 246]

 

Die hi aset ende voet

 

⁺ Sine sie welc tijt si broet¹⁾.

 

Die de jonghen tetene pleghen,

 

Segghen, si sijn best ghevleghen²⁾.

2165

G gaet ute; voert suldi

 

Voghel namen horen in I.

 

 

 

⁺ Ibis, als ons Solinus seghet,

 

Is een voghel die te wandelen pleghet

 

Nevens den overe, dats sijn maniere,

2170

⁺ Van Nilus der groter riviere.

 

Serpenten eyere can hi vinden,

 

Ende die draghet hi sinen kinden,

 

Want sise lief hebben sere:

 

Hine cesseert nemmermeere

2175

Te verteeren dat quade saet.

 

Ene waerf int jaer, dat verstaet,

 

Versamen hem vlieghende serpenten

 

In Arabien tenen convente,

 

Als om te vlieghen uten lande,

2180

Al der werelt te sine viande;

 

Ende eer si uten lande varen

 

Comen die iben met haren scaren,

 

Ende ghemoetense in die lucht.

 

Niet enen van al der vrucht³⁾,

2185

Die de werelt willen plaghen,

 

En laten si dat lijf ondraghen.

 

Ende tfenijn van desen dieren

 

Es van so felre manieren,

 

Dat een es sijns selves quite,

+ A. 90 c.

1) N.R. amoris gratia masculus cibat feminam.

2) N.R. carnes pullorum eius esibiles sunt, et hoc magis si excoriantur.

+ V. 103 a.

+ L. 73 b.

3) Lees met de variant: vlucht. - N.R. ibique serpentum agmen devorant universum.

[p. 247]

2190

Eer hi beseft datmene bite;

 

Nochtan en stervet ibis niet.

 

Ysidorus te segghen pliet,

 

⁺ Als ibis niet smelten en can,

 

Dat hi in sinen becke dan

2195

Water nemt na siere seden,

 

Ende purgiert hem so beneden¹⁾.

 

Neven marassce, neven der zee

 

Jof bi rivieren es hi emmermee,

 

Om cronghen jof om vische doet²⁾,

2200

Die hi eet te siere noet.

 

⁺ Waer so si sijn, so sijn si wit,

 

Sonder te Pelensen³⁾, wi lesen dit,

 

Sijn si swaert, dits openbare.

 

Suilc waent dat dit es dodevare,

2205

Maer dans niet, henne ware dan,

 

Al scalx men ghemerken can,

 

⁺ Dats van odevare maniere,

 

Diemen niet en can visieren,

 

Dat mense noyt in Europen sach⁴⁾.

2210

Plinius die doet ghewach,

 

Dat ibis es cromghebect,

 

Ende hier merct ende mect,

 

Want dodevare hevet den bec recht.

 

Josephus scrijft ons echt,

2215

Van groten heren⁵⁾ van Ethiopen

 

In Egipten quamen ghelopen,

+ A. 90 d.

1) N.R. Per semetipsam rostro haec avis purgat aquam posterioribus infundens.

2) N.R. circa littora maris vel fluminis vel stagnorum avis ista die ac nocte ambulat, querens ac mortuos pisciculos aut cadaver aliquid.

+ V. 103 b.

3) Lees: Peleusen. - N.R. Nigras ibites Pelusium habet.

+ L. 73 c.

4) N.R. Plane mentiuntur qui aves ibites idem dicunt quod cyconias, nisi forte dicant esse ciconiarum genus non consuetum videri in... Europa. - Lees in vs. 2206 voor het onzinnige Al scalx: Also als (Alscalx - Also als), en in vs. 2207: Dat ware van odevaers m.

5) Lees met de variant: Dat groot here, en in vs. 2216: quam voor quamen.

[p. 248]

 

Doe Moyses was een jonghelinc;

 

Ende dat hi der iben vele vinc,

 

Ende stieretse vor sinen here,

2220

Daer hi was marscale in den were,

 

Ende voer mids doer die woestine,

 

Die vol woermen es van venine¹⁾.

 

Die voghele aetse ende verdreven,

 

So dat die leden²⁾ onghescent bleven,

2225

Ende quamen al onversien

 

In Ethiopien, ende mettien

 

Wan Moyses lant ende stede,

 

Die Saba heet, ende daer toe mede

 

Wan hi allet dat was daer inne,

2230

Ende nam des lants coninghinne³⁾.

 

 

 

⁺ Ibis⁴⁾ es een voghel bekent

 

In dat lant van Orient,

 

Een staerc voghel ist ende stout,

 

Die op tpaert ewelike int wout⁵⁾.

2235

⁺ Gras et hi als die gans doet;

 

Sijn luut es of hi waer verwoet,

 

Ende an te horen harde wreet.

 

Dat paert heeft hi⁶⁾ sere leet,

 

Om dat hem sijn luut vervaert;

2240

Ende ibis heeft dat paert onwaert,

 

Want etten uten velde drivet:

 

Dits nijt die niet achterblivet.

1) N.R. fecitque eas procedere exercitum per desertum inaccessibile, ut scilicet serpentes earum formidine fugarentur.

2) Lees met de varianten: liede.

3) N.R. unde accidit ut... eorum reginam duceret in uxorem.

+ A 91 a.

4) N.R. Ybor. Bij L. loopt de beschrijving door, alsof er nog steeds over den Ibis gehandeld wordt. Ook ontbreken de miniatuur en de hoofdletter.

5) Lees met de varianten: nijt hout. - N.R. multum odium perpetuum est inter hanc avem et equum.

+ V. 104 a.

6) Lees met de varianten: heeftene. - N.R. Equus autem odit ybor avem, quia voce eius terretur; ybor vero equum odit, quia eam de pascuis eiicit.

[p. 249]

 

⁺ Incendula es diemen vint

 

Een voghel in Orient,

2245

Ende es van des ravens gheslachte.

 

Bede bi daghe ende bi nachte

 

Es tusschen hem ende den ulen strijt;

 

Want incendula sdaghes tijt,

 

Omme dat hem deert sijn luut,

2250

Sine eyere te supene uut¹⁾;

 

Ende die ule en lates niet

 

Die weder haer eyer te roven pliet.

 

⁺ Nachts als die ule siet best,

 

So rovet si des anders nest.

2255

Dus ghelt elc andren quaet met quade,

 

Ende bliven bede in dien scade.

 

 

 

Irundo dats der swalewen name,

 

Swart van plumen ende bequame:

 

Menech kinnet hare ghedane.

2260

Als die dagheraet coemt ane,

 

Groet sise met groten sanghe,

 

Ende laet den slapere niet rusten langhe;

 

Maer si vermaent hem dat hi waect

 

⁺ Ende love Gode, diet al maect.

2265

Onder den rechter vloghel tbloet

 

Van der swalewen nem, dats goet

+ L 73 d.

1) Vs. 2248-54 zijn in de meeste hss. deerlijk bedorven, als uit de varianten blijken kan: verg. ook de uitgave van Bormans. Vs. 2249-50 geven geen zin, doch zijn met behulp van G. te herstellen. Men leze:

Om dat die ule den dach vliet,
Sine eyere te supene pliet.

In ons teksths. komt tusschen vs. 2253 en 2254 een geheel overtollig vers voor: zie varianten. - N.R. in meridie venit incendula pugnans.. forcius et vincens comedit ova bubonis; sed versa vice, bubo clarius nocte videns intempeste noctis silencio cum incendula pugnat, et quum incendula videre non potest, bubo potitus victoria deripit ova illius.

+ A. 91 b.

+ V. 104 b.

[p. 250]

 

Den oghen die sijn tonghemake¹⁾.

 

Solinus seghet ene sake,

 

Dat hare nature doet weten al,

2270

Of een huus saen vallen sal;

 

Want daer in maken si gheen nest.

 

Boven allen voglen pinen si best

 

Om hare jonghen te voedene,

 

Ende haer nest te behoedene.

2275

Oec so vintmer menech ene,

 

Die in der levere draghen stene,

 

Diemen celidonius noemt,

 

⁺ Als hier na tale of coemt,

 

Te wat dinghe si sijn goet,

2280

Ende hoe datmense vinden moet²⁾

 

In ouden philosophen boeken

 

Machmen vinden, dies wille roeken,

 

Dat dien dat helsche³⁾ vier onsteect,

 

Et hi die swalewe, dat ofbreect;

2285

⁺ Epilencie vergater mede.

 

Ysidorus scrijft wonderlichede,

 

Datsi gheen voghel, hoe soet gaet,

 

In proien nemmermeer en vaet⁴⁾.

 

Haer coemen, haer varen es wel ghewacht⁵⁾;

2290

Si vaert wech voer des winters cracht

 

In waermen lande, daer bi naturen

 

Gheen winter can gheduren:

 

Aldaer vintmense plumeloes.

 

Haer coemst boetscapt altoes

1) N.R. Sanguis eius sub dextra ala extractus oculis medetur.

+ L. 74 a.

2) Zie B. XII, vs. 319-46.

3) In de varianten: helighe. Doch zoowel helich vier als helsch vier gold als de benaming van een soort van huidziekte: zie Du Cange III, 759, op Ignissacer, ignis inferni, - infernalis. - In vs. 2284 is zoowel de lezing van B.: daer af breect, als die van den tekst goed.

+ A. 91 c.

4) N.R. ab aliis avibus non impetitur.

5) N.R. custodit adventus sui tempora, novit quando veniat et quando revertatur.

[p. 251]

2295

Den inganc van den lentine¹⁾.

 

Selden roeftmen hare jonxkine,

 

Ende men doet hem scade node:

 

Dese privilegie hebben si van Gode.

 

Aristotiles ende Adelijn,

2300

II uutverkoren meesters fijn,

 

Segghen, ende dit es bekint,

 

Wie so dat haer jonghen blint,

 

Dat hem die oghen weder comen

 

Met enen crude dat wi nomen,

2305

⁺ Want²⁾ et heet celidonia;

 

Ende dit es wonder, hoe soet ga.

 

 

 

Isida, na dat ict weet,

 

Dats datmen ijsvoghel heet,

 

Van plumen van scoenre manieren,

2310

Groene, gheleu, roet menighertiere.

 

Sietmen uter sonnen³⁾ bliken,

 

Et dinct den saphiren gheliken.

 

Elc voet dien heeft nemme

 

⁺ Dan allene crommer clauwen twe.

2315

Sijn becskijn es cort ende recht.

 

An visschelkine gheneertet hem echt:

 

⁺ Dies ist ghaerne den watre bi.

 

In daerde so broeden si,

 

Daer si hole met den becken

2320

Maken ende die aerde ontdecken.

 

Van desen voglen segghen liede,

 

Dat ic over waer niet bediede,

1) N.R. prodit adventu suo inicium veris.

+ V. 105 a.

2) Lees met de variant: Ic waent, het he et c. - N.R. vexatis pullorum oculis matres celidoniam adhibent ad medicinam.

3) Lees met de varianten: daer op die sonne. - N.R. in dorso colorem habet inter viridem et ceru leum, adeo pulchrum, ut si sol ex diverso radiis illustretur, saphirinam speciem eius pennis inesse videbis.

+ L. 74 b.

+ A. 91 d.

[p. 252]

 

Ende ic en weet oft es gheloghen:

 

Es hem sijn vel ofghetoghen

2325

Ende an enen wech ghesleghen,

 

Dattet alle jaer sal pleghen

 

Te verniwen, in der ghebare

 

Als of et al levende ware¹⁾.

 

 

 

Isopigis²⁾ es een voghel mede,

2330

Die oec nere in sine stede

 

Nemt bi lopende waterkine,

 

Omme te vaen visschelkine;

 

Een deel swart, wit op den staert,

 

Dat dicken op ende nederwaert

2335

⁺ Met sinen staerte slaet daert sit.

 

Al pipende so vlieghet dit,

 

Ende meent die ghene wel,

 

Die in dese werelt fel,

 

Onghestade es als die beke,

2340

Ende hem gheneren sondeleke³⁾,

 

Ende vervaert sijn in haren sin;

 

Want si niet ter werelt in

 

Ghevinden dat ghedurech si:

 

Dies beven si dicke: bedi⁴⁾!

2345

Nochtan daerme lijfnere,

 

Daer si an legghen hare ghere,

 

Doetse minnen die lopende beke,

 

Daer si in leven sorgheleke.

 

⁺ Van der I gaet uut, hoert hier na

2350

Vogle namen die sijn in K.

1) N.R. si pellem cum plumis mortue avi abstrahas et parieti detractam infigas, omni anno plumas ac si esset in corpore commutabit.

2) De beschrijving van dezen vogel komt in de Nat. Rer. niet voor, althans niet in het Hs. der K. Bibliotheek te 's Gravenhage.

+ V. 105 b.

3) Lees met de varianten:

Die onghestade es als die beke,
Hem gheneren sondeleke.

4) Ook hier is de lezing der varianten: owi, te verkiezen.

+ A. 92 a.

[p. 253]

 

⁺ Kiliodromos¹⁾, lesen wi,

 

Es een voghel in Endi.

 

Teerst dat hi ter werelt baert,

 

So vlieget hi ter sonnen waert

2355

Int oestene, daer si opvaert;

 

Ende also keert hi neder waert²⁾,

 

So keert hi hem mede daer.

 

Sijn leven dat nes maer een jaer.

 

Binnen den jaer, eer hi stervet,

2360

Wint hire twe, dat et verdervet³⁾

 

Sijn gheslachte niet al dan.

 

Sijn vleesch es ghesont elken man:

 

Ets tieghen tgroet evel goet gheten,

 

Want et verdrivet, wilment weten;

2365

Ende jeghen menech evel groet

 

So eist duergoet ter noet.

 

 

 

⁺ Kim, sprect Aristotiles,

 

Dat een groet staerc voghel es,

 

Ende die gheene felheit hevet,

2370

⁺ Els dan hi bi proien levet⁴⁾.

 

Ghedoghelec es hi, horic spreken,

 

Den voghelen die op hem steken⁵⁾.

 

Narenst es hi ende vroet

 

Om te voedene sine broet,

2375

Ende andre voghel jonghen mede;

 

Want een aren es van quader sede,

 

Die tilike, alsmen sprect,

 

Sine jonghen uten neste steect,

+ L. 74 c.

1) Ook de beschrijving van dezen vogel ontbreekt in de Nat. Rer.

2) Lees met de varianten:

Ende als soe keert ten westen waert.

3) Lees met de varianten:

Wint hi twe jonghe: dus ne verdervet.

+ Y. 106 a.

+ A. 92 b.

4) N.R. preda vivit, bone pullificationis et boni moris est.

5) N.R. paciens multum contra aves adversas.

[p. 254]

 

Want si hem vernoyen te voeden,

2380

Ende te bewaerne ende te broeden:

 

Kim ontfaermts als hise siet cranc,

 

Ende voetse sonder sinen danc.

 

Ay! ghi edele ridders, ghi heren,

 

An desen voghel soudi keren!

2385

Ghi levet bi der proien mede,

 

⁺ Dats bi der aermer liede lede.

 

En sijt niet onhovesch in der proie,

 

En verliest niet die langhe joye

 

Om dese warelt die es cranc.

2390

Verdraghet dit aerme volc ghemanc,

 

Als kim doet, daer wi of spreken,

 

Die vogle die op hem steken.

 

Voet oec na des voghels sede

 

Verdreven arens jonghen mede:

2395

Dat sijn helpeloselinghe¹⁾.

 

Helpt datmense daer toe bringhe,

 

Dat si niet en coemen ten valle.

 

Dit sijn dogheden, daer ghi alle

 

Bi sout regneren emmermere

2400

Voer Gode onsen lieven here²⁾.

 

 

 

⁺ Karkolas³⁾, dat es bekent,

 

⁺ Dat es een voghel in Orient,

 

Scalc, als Aristotiles seghet,

 

Die gherne ledichede pleghet⁴⁾,

2405

Ende gherne winnet jonghe niet,

 

Doch omme dat nature ghebiet,

 

So noet hi te somegher stont;

+ L. 74 d.

1) De lezing der varianten: helpelose adelinghe of edelinghe, is boven die van den tekst te verkiezen.

2) Lees met de variant (verg. Bormans):

Voer Gode in der werelt ere.

+ V. 106 b.

3) N.R. Karbola.

+ A. 92 c.

4) N.R. ocium diligens et vanam curiositatem.

[p. 255]

 

Ende als der sie dan wert cont,

 

Datse met eye es bevest,

2410

So leghet sise in wilder duven nest¹⁾.

 

Dus moet die duve voeden daer

 

Dat haer bestaet niet een haer.

 

 

 

Komor, sprect Aristotiles,

 

Dat een voghel in Arabien es,

2415

Ende es een voghel die meest winnet

 

Van allen buschvoglen diemen kinnet;

 

Want V waerven ofte VI int jaer

 

Wint hi jonghen, dat es waer,

 

Ende dit en doet gheen ander el;

2420

Maer dits te wonderen also wel,

 

⁺ Dat hi ghene vrucht en winnet,

 

Eer hi in den hemel kinnet

 

Sterren risen, die de macht

 

Hebben van te gheven cracht²⁾;

2425

Ende als hi die sterren siet risen,

 

So noet hi na siere wisen.

 

 

 

⁺ Kites³⁾, sprect Aristotiles,

 

Dat oec mede een vogel es,

 

Die menigerhande soen gheeft uut⁴⁾:

2430

Elcs jaers⁵⁾ verwandelt hi sijn luut.

 

Van hare ende van wollen es sijn nest

 

Boven op boemen ghevest,

 

Ende daer hout hi sine broet.

 

Als die eykelen sijn ripe ende goet,

1) N.R. quando femina a masculo semen acceperit ovaque senserit matura ad partum, petit nidum palumbe.

+ L. 75 a.

2) Lees met de varianten: dracht.

+ V. 107 a., A. 92 d.

3) N.R. Kices.

4) N.R. vociferat vocibus diversis.

5) Lees met de varianten: daghes. - N.R. in quolibet fere die mutat vocem suam.

[p. 256]

2435

So gadert hi spisen ghenoech

 

Tetene na sijn ghevoech.

 

Alsine jonghen op sijn comen,

 

So dat si hem selven vromen,

 

Houden si ledech ende voeden

2440

Vader ende moeder, ende broeden

 

Die hem selven dan van ouden

 

Voeden en moeghen noch ghehouden¹⁾.

 

Dorpre mensche, merc hier op wel!

 

Hier gaet uut K, hoert van der L.

 

 

2445

Larus²⁾, als die glose seghet,

 

Die op Moyses boeke leghet,

 

Es verboden in doude wet

 

Tetene. Van hem es gheset,

 

Dat hi proiet in sine vlucht

2450

Bede int water ende in die lucht,

 

Ende bediet den duvel wel,

 

Die hem allen emmer es fel,

 

Weder si liede heilich lijf leven³⁾,

 

Daer si met Gode om sijn verheven,

2455

Als vogle die in die lucht vlieghen;

 

⁺ Jof weder si hem laten bedrieghen

 

⁺ In dit wandele aertsche goet,

 

Dat bediet es bi der vloet.

 

Omme hem allen, groet ende clene,

2460

Set hi sine proie ghemene,

 

⁺ Die helsche larus, als diet al

 

Bringhen wil in sinen val.

1) N.R. educti vero pulli ad volatum roborati cibant parentes, in senectute fovent eos in nidis absque ullo labore.

2) N.R. Laro.

3) De lezing der varianten is te verkiezen:

Weder si leden heilich leven.

Toen leden of leiden in het teksths. door den afschrijver tot liede verknoeid was, voegde hij er als object lijf in.

+ L. 75 b.

+ A. 93 a.

+ V. 107 b.

[p. 257]

 

Lucidius, seghet Solijn,

 

Es den voghel¹⁾, die name sijn

2465

Die es ghemaect van den lechte.

 

Sine vedren sijn²⁾ rechte

 

In donker nacht ghelijc den viere;

 

Dies eist der ganse³⁾ maniere,

 

Die bi nachte willen pinen

2470

Te liden doer die donker woestine,

 

Dat si des voghels vedren draghen,

 

Ende die nacht daer mede verjaghen.

 

Plinius sprect in die boeke sine,

 

Dat in Germania in die woestine,

2475

Dat Almaenghen nu heet,

 

Suilc voghel toghet ghereet.

 

 

 

Lucina⁴⁾, als ons doet verstaen

 

Sinte Ambrosis van Milaen,

 

Es een voghelkijn dat broet

2480

Sijn ey nachts ende vaste hoet,

 

Ende singhet die nacht al doerentuere

 

Sonder slapen, dits sijn nature.

 

⁺ Ende dinct als sinte Ambrosius sprake⁵⁾,

 

Dattet singhet om die sake,

2485

Om dat met sinen soeten sanghe

 

Sijn broet leven daer of ontfanghe.

 

Ende dit es te wonderen sere,

 

Ende niet te twifelen min no mere,

 

Want menech meester ende sinte Augustijn

1) Lees met de varianten: een voghel. - N.R. Lucidii aves.... dicte quasi lucem dantes.

2) Lees met de varianten: schinen. - N.R. penne per obscurum in nocte micant.

3) Lees met de varianten: ganghers. - N.R. unde fit ut qui illarum avium pennas habent cum voluerint, preiectis inter tenebras pennis, luciferarum pennarum gratia vias distinguunt.

4) N.R. Lucinia.

+ A. 93 b.

5) N.R. et ut ipsi beato Ambrosio videtur.

[p. 258]

2490

⁺ Segghen over waerheit fijn,

 

⁺ Dat selve wille¹⁾ van den lyoen:

 

Dus wille der naturen doen.

 

 

 

Linacos²⁾, sprect Aristotiles,

 

Es een voghel, des sijt ghewes,

2495

Sere scaerp in sijn sien.

 

Deser manieren vogle plien,

 

Eer haer jonghe plumen beghonnen³⁾,

 

Dat sise ter claerheit van der sonnen

 

Keren, om te sien daer in;

2500

Ende suilc haer, de meer of min

 

Sine oghe tranen, clene of groet,

 

Die moet daer ontfaen die doet.

 

Dandre voet hi so hi mach best.

 

Bi der zee es des voghels nest,

2505

Want hi hem bi den voglen gheneert,

 

Die visschen die⁴⁾ die zee verteert;

 

Ende alsi boven hanghet in die lucht,

 

Die voglen onder hebben vrucht,

 

Risen si, datmense vanghe,

2510

Ende duken int water so langhe,

 

Dat si verdrinken ende boven driven:

 

Die eet hi, dus horewi scriven⁵⁾.

 

⁺ Dit scijnt een deel openbare,

 

Als oft erehande aer ware.

+ V. 108 a.

+ L. 75 c.

1) Lees met de varianten: mede. - N.R. Beatus Augustinus et multi alii hoc idem fere leoni simile prodiderunt.

2) N.R. Linachas.

3) N.R. antequam habeant alas completas.

4) Lees met de varianten: in. - N.R. manet prope mare et cibatur ex avibus quae sunt in mari.

5) N.R. cogit aves ad tam interempcialem submersionem, ut oporteat eas suffocari in aqua. Tunc suffocate in aqua aves plumis ad superficiem aquae deducuntur, quas illa rapit et defert ad terram.

+ A. 93 c.

[p. 259]

2515

Lagepus mach na tLatijn

 

In onsen Dietsche hasenvoet sijn;

 

⁺ Want daer si in den plumen staen,

 

Sijn si als hasen voet ghedaen,

 

Des voghels voet sekerlike¹⁾.

2520

Dit es die scuvut properlike.

 

Beide in haghen ende in holen

 

Leet hi sijn droeve lijf verstolen,

 

Ende et sine proie allene²⁾.

 

Men vintse wel na al ghemene

2525

Als groet bina als die aren,

 

⁺ Met plumen gheladen te waren³⁾.

 

Si sijn oec ghehornet mede.

 

Sijn opsien dats wonderlichede:

 

Sine oghen roet alst waer een brant⁴⁾.

2530

Hi es al der vogele viant,

 

Want si na hem stekens plien,

 

Om dat sine bi daghe selden sien⁵⁾.

 

Hier gaen ute die namen in L:

 

Van der M verstaet die namen wel.

 

 

2535

Milvus, als wi wanen wale,

 

Dats die wuwe in onser tale,

 

⁺ Crombecte ende van voeten;

 

Niet staerc dat si ghemoeten⁶⁾.

+ V. 108 b.

1) N.R. pedes habet ut lepus nullumque plumarum consimilem, unde et nomen accepit.

2) N.R. quesito cibo rapine modo regrediuntur ad specus, et sic vivunt spoliis in occulto.

+ L. 75 d.

3) N.R. est onusta plumis.

4) N.R. oculos habet maximos ad instar ignis flammantes.

5) Deze niet zeer duidelijke regels schijnen de vertaling van N.R. Consuetum est ex istis avibus efficacissime alias capi aves. - Waarschijnlijk is evenwel de plaats in alle Hss. bedorven, en zal in na waarschijnlijk het woord nachts schuilen, als tegenstelling van bi daghe in vs. 2532.

+ A. 93 d.

6) Lees met de varianten:

Maer niet starcs dar si ghemoeten.

N.R. mollis tamen viribus. Verg. Buch der Natur, 204: daz der wei gar küen sei an klainen dingen, aber an grôzen dingen sei er zaghaft.

[p. 260]

 

Hennen, kieken, voghelkine,

2540

Daer na setsi hare pine.

 

Dinc die niet mach comen te baten,

 

Die men uutworpt upter straten,

 

Daer of maken si haer spise.

 

Plinius sprect die wise,

2545

Dat haer lever draecht medicine.

 

Die wuwe pleghet bout te sine

 

Tieghen die voghelkine clene,

 

Ende bloed op die grote ghemene.

 

Si vliet den clenen spareware:

2550

Dit es een wonder van vare.

 

Aristotiles die seghet,

 

⁺ Die erehande voghel¹⁾ pleghet

 

In die joghet van hare joye,

 

Dat si vogle vaet in proie,

2555

Daer na cronghen, daer na vlieghen.

 

Int ende stervet si, sonder lieghen,

 

Van honghere die haer gaet an,

 

Want si haer niet gheneren can.

 

 

 

Magnales sprect Aristotiles,

2560

Dat erehande voghel es

 

⁺ Groet als die ghier ofte aren,

 

Die hem gheneeren te waren

 

Metten visschen in rivieren.

 

Si sijn van roder manieren

2565

In haren plumen, als wi mecken,

 

Swaert van voeten ende van becken.

 

 

 

⁺ Melancorifus²⁾, als ons seghet

 

Plinius, daer dit in leghet,

+ V. 109 a.

1) Lees met de varianten: Dat erehande wuwe.

+ L. 76 a.

+ A. 94 a.

2) N.R. Melanchoriphus.

[p. 261]

 

Es een voghelkijn niet groet,

2570

Dat sere wast in sijn ghenoet¹⁾;

 

Want boven XX winnen si al,

 

Ende emmer oneffene int ghetal.

 

So nerenst so nes voghelkijn

 

Om te voeden die kinder sijn:

2575

Dat machmen an die menighe sien.

 

Nochtan alsi te vlieghen plien,

 

Ende si volghen uten neste

 

Der moeder, sijn si vet ten besten^2);;

 

⁺ Ende volghen na hare wise

2580

Vader ende moeder om spise

 

Met ere harde groter scare,

 

Als oft ene scole voglen ware.

 

Dese sijn ter proien ghegheven

 

Den staerken die hier leven³⁾.

 

 

2585

Morpex⁴⁾ es een uutswaert voghel

 

An plumen, an becke ende an vloghel,

 

Van clauwen scaerp ende van becken:

 

Een scholfaren ist, als ic mecke.

 

Hi gheneert hem in rivieren

2590

⁺ Met visschen na sire manieren.

 

Al gheneert hi hem int water best,

 

Nochtan maect hi op enen boem sijn nest,

 

Ende voet met visschen sine jonghen;

 

Ende alsi comen tharen eersten spronghe

2595

⁺ Om te vlieghen, sijn si verladen,

1) N.R. etsi parva, tamen magnis alitibus in fecundidate prefertur.

2); N.R. notatur eius diligencia in hoc quod tot pullos sola pascit, et tamen cum adolescunt ut, sicut cibus predancium, pinguissime inveniuntur.

+ V. 109 b.

3) Lees met de varianten:

Den staerken voghelen diere bi leven.

N.R. nec predancium famam dissimulat, quousque sua cura vivere valeant.

4) N.R. Morplex.

+ A. 94 b.

+ L. 76 b.

[p. 262]

 

So ontsien si haeren scade,

 

Dat si uutworpen hare spise,

 

Om te vlieghen in lichter wise¹⁾.

 

Dies niet en doen, si bliven so swaer,

2600

Dat mense dicke vanghet aldaer.

 

Sulc vintmen, alsmen weet,

 

Van naturen also heet,

 

Dat si in couden wintertijt

 

Ondoen hare vloghele wijt,

2605

Ende vercoelen hem in den wint.

 

Haer drec es so heet, alsmen vint,

 

Dat groene boeme daer of verdroghen:

 

Dit machmen merken ende toghen.

 

 

 

⁺ Mennonides²⁾, als ict bevant,

2610

Sijn vogle in Egipten lant,

 

Als Ysidorus doet verstaen,

 

Die de namen hebben ontfaen

 

Van Mennon den here groet,

 

Die wilen bleef voer Troien doet;

2615

Want dat si comen ghevaren

 

Uut Egipten met groten scaren

 

Daer Troien stoent, alsmen noch seghet,

 

Al daer Mennon begraven leghet³⁾,

 

Te V jaren⁴⁾, dit nes ghene saghe,

2620

Ende vlieghen dan twee daghe

 

⁺ Omtrent sijn graf, ende op den derden

1) N.R. Cum autem pulli eius ad robur nutriti fuerunt evolandi, tunc quasi naturali instinctu pondus incommodum sencientes escas evomunt devoratas, ne nimia ciborum sarcina pro gravitate, si fugiendum fuerit, evolare non possint.

+ V. 110 a.

2) N.R. Mennones sunt aves Egipcie.

3) N.R. catervatim volare dicunt ex Egipto ad Ylium iuxta sepulchrum Mennonis.

4) Lees met de varianten: Ten vijften jare. - N.R. quinto anno ad Ylium veniunt, et cum biduo circumvolaverunt, 3^o die bellum ineunt, vicissim se unguibus rostrisque delacerant.

+ A. 94 c.

[p. 263]

 

Gaet haer spel al uter verden;

 

Want elc gaet daer den andren scueren

 

Ende striden sonder dueren,

2625

So datter vele bliven doet:

 

Dits van voglen wonder groet.

 

 

 

Meauca dats der mewen name,

 

Een voghel ist onbequame,

 

Al es si gheplumet wit haer vel¹⁾.

2630

⁺ Na hare macht so es si fel.

 

Bi visschen leeft si in die zee.

 

Want sine beghert ghene dinghe me

 

Tetene dan van verdronkenen man,

 

So ontgonnet sine in doghen dan²⁾.

2635

Als een stoerm naken sal,

 

Roepen si ende maken ghescal,

 

Ende dat coemt hem van joye,

 

Om dat si hopen der proie.

 

Wel slachten si den riken vrecken,

2640

Die op die diere tiden mecken,

 

Dats der aermer liede tempeest:

 

Danne wanen si emmer winnen meest,

 

Dan sijn si vro ende hebben joye:

 

⁺ Noch worden si des viants proie.

 

 

2645

Merulus³⁾ dats eens marels name,

 

⁺ Een voghel scone ende bequame,

1) Lees met de varianten: Al es si gheplumet wel.

+ L. 76 c.

2) N.R. tempestate imminente maxime clamant et quasi tunc exultant preda cadaverum imminente. Primo petit oculum in cadavere; insidiatur parvis animalibus ubicumque fuerint congregata.

+ V. 110 b.

3) Lees: Merilio. - N.R. Merilliones aves sunt... sic vulgariter nominate, nam non multum maiores.... sunt... quam merule.

+ A. 94 d.

[p. 264]

 

Stout, dapper ende sere snel,

 

Clenen voghelkinen fel.

 

Et dar mere dinghe bestaen

2650

Dan sine cracht mach bevaen,

 

Ende verwinnet bi snelheden

 

Ende bi siere vromicheden

 

Dicken onghelike dinc.

 

Merc hier op, edel jonghelinc,

2655

Staet die therte ter doghet waert,

 

Wes sonder waen onvervaert:

 

Got mach di noch van hogher saken

 

Mit sire cracht verwijnre maken.

 

 

 

Muscipia¹⁾ dats een voghel,

2660

Ende hevet plumen ende vloghel

 

Na den laenre harde naer²⁾,

 

Maer minder es hie, wet voer waer;

 

Mere dan die duve oec es;

 

Ghevoet, ghebect, sijt seker des,

2665

⁺ Also alsmen die swalewe siet,

 

Ende oec vele mere niet.

 

Traech es hi in sinen vloghe,

 

Sijn vlieghen dat nes niet hoghe.

 

Al heeft hem die nature onthouden,

2670

Anders so heeft si hem ghehouden

 

Te siere lijfnere ghegheven³⁾;

 

Want onder alle vogle die leven,

 

So nes der scrifturen cont,

1) Lees met de varianten: Muscicapa.

2) N.R. plumas autem habet sicut lanarius. - De laenre, mlat. lanarius, fr. lanier, is de benaming van den steenvalk (Du Cange IV, 20, Littré II, 251).

+ L. 76 d.

3) N.R. in hoc provida natura est laudanda, quae ei in oris ritu supplere voluit in capcione prede, quod per volatus pigriciam diminutum erat in celeritate. Facilius enim sic capere potest muscas et cymphes, quibus solum vescitur. - In vs. 2669 is de lezing van A. te verkiezen: ‘dit nature’, en in vs. 2670 die van B.: ghegouden, terwijl ook in vs. 2671 met B. moet ingevoegd worden: Ende te s.l.g.

[p. 265]

 

⁺ Dat enich heeft so widen mont,

2675

Na dien te sien dat hi es groet.

 

Ende dies hevet die voghel noet,

 

⁺ Want hi al bi vlieghen levet,

 

Ende gaept wide daer hise hevet,

 

So datter hem in die kele

2680

Te samen dicke vlieghen vele:

 

Dies heetmenne muscicapa,

 

Dats vlieghenvangher in Dietsche wel na.

 

 

 

Merops, als ons Plinius seghet,

 

Es een voghel die pleghet

2685

In daerde te broeden in holen,

 

VI voete diep, dat hi verstolen

 

Sine vogle¹⁾ daer onder voet,

 

Tote dat si sijn te vlieghene vroet.

 

In plumen es hi som schoen grau,

2690

Op den ric kerende int blau,

 

Vor die boerst en lettel roet,

 

Wit an die wamme²⁾ ende niet groet.

 

 

 

Merula dats der maerlen name,

 

Die soete singhet ende bequame,

2695

Als die lentijn coemen wille,

 

Want den winter swighet si stille.

 

Experimentator die seghet,

 

Dat die maerle, diemen pleghet

 

⁺ In die gaioele te houden stille,

2700

Dat si jeghen naturen wille

 

Vleesch eten ende te bet singhen³⁾;

+ V. 111 a.

+ A. 95 a.

1) Lees met de variant: jonghe. - N.R. In hiis nidum struit antris, ponitque fetus pullorum, educat et usque ad robur debitum in terra absconditos pascit et nutrit.

2) N.R. in ventre pallidum.

+ L. 77 a.

3) N.R. Domestica merula contra naturam suam carnes comedit et hac dulcius canit.

[p. 266]

 

⁺ Ende dit selve sietmen volbringhen

 

Die lewerke ende die kalandre

 

⁺ Ende so menich voghel andre.

2705

Al es si swaert, gherne si baet;

 

Haer plumen trect¹⁾ si ende begaet,

 

Al of si wilde wesen wit;

 

Maer om niet so doet si dit,

 

Want sonder in den sanc allene

2710

So es haer ghenoechte clene²⁾.

 

In Asia³⁾ es si wit vonden,

 

Dats die Moreie nu ter stonden.

 

Die marle en can niet muten,

 

Sonder an den bec buten

2715

Pliet si telken jare dit,

 

Dat si word van ghelewen wit⁴⁾.

 

 

 

Monedula es der cauwen name,

 

Swart van plumen sere bequame;

 

Silver mint si ende gout,

2720

Ende dats bi der naturen ghewout;

 

Nochtan en weet si wat haer sal,

 

Sonder dat sijt decket al

 

In steden daert verloren blivet.

 

Wel si den vrecken man beclivet⁵⁾,

2725

Die swart es van vulen zonden,

 

Ende sijn ghiericheit⁶⁾ tallen stonden

 

So dect, dat hi verliest daer mede

+ A. 95 b.

+ V. 111 b.

1) Lees met de varianten: streect. - N.R. rostro plumas purgat.

2) N.R. propter amenitaten vocis seipsam movet in delectationem mentis.

3) Lees met de varianten: Achaya. - N.R. cum in omnibus locis nigra sit, in Achaya tamen candida est.

4) N.R. rostrum suum singulis annis mutat in candorem.

5) Lees met de varianten: bescrivet.

6) Lees met de varianten: rijcheit.

[p. 267]

 

Sijn ghemac, sijn salichede,

 

Der werelt ere, die minne ons Heren.

2730

Men mach die cauwe spreken leren,

 

Wilmens pinen jonc bestaen¹⁾.

 

Nauwe wacht si der sonnen opgaen,

 

⁺ Ende groetse in hare sprake.

 

⁺ Experimentator die seght vreemde sake,

2735

Dat cauwen vleesch en es niet goet,

 

Want et thovet crauhen doet²⁾.

 

 

 

⁺ Mergus es een voghel, God weet,

 

Dien men in Dietsche den duker heet.

 

In marasscen ende in rivieren

2740

Wandelt hi bi siere manieren,

 

Om dat hi die vissche vaet.

 

Langhe hi onder twater gaet,

 

Doch moet hi weder in die lucht,

 

Want danne coemt hem dademtucht³⁾.

2745

Haer jonghen sijn so ghedaen,

 

Teersten dat si uten doppe gaen,

 

Al verliesen si vader ende moeder,

 

Dat si hem sonder behoeder

 

Bedraghen connen ende gheneren.

2750

Ambrosius sprect sonder sceren,

 

Dat als die dukere die zee vliet,

 

Ende roepende te lande tiet,

 

Dat si voerweten ende voersien

 

Tempeest die saen sal ghescien.

2755

Te wintere, want hi stille leghet,

 

Ist dat hi vetste te sijn pleghet,

 

Om dat hi minste dan vlieghet;

 

En si dat ons nature lieghet,

1) N.R. hominum voces perfecte, cum de pullo edocta fuerit, imitatur.

+ A. 95 c.

+ L. 77 b.

2) N.R. Monedule carnes pruritum capitis excitant.

+ V. 112 a.

3) N.R. in aere tamen recuperat spiritum.

[p. 268]

 

Elc voghel vliecht meer int claer

2760

Dan in die lucht dicke ende swaer¹⁾.

 

Voghele namen gaen uut in M;

 

Nu hoert hier voert van der N.

 

 

 

⁺ Nisus dats die spareware,

 

Onder edel volc een voghel mare.

2765

Want hi met proien hem gheneert,

 

⁺ Hine plieghet noch en beghert

 

⁺ Ghenen gheselle an sine side.

 

Suilke wanen dat es van nide,

 

Ende suilke dat hem doe hovaerde,

2770

Want hi den seghe allene beghaerde;

 

Maer dats tghelovelixt dat ic telle:

 

Want hine wille ghenen gheselle

 

Hebben an sijns selves bejach,

 

Hi vliet gheselscap nacht ende dach.

2775

Nochtan ist over waer gheset,

 

Dat die sparewaer vanghet sijn musscet²⁾;

 

Ende dit sprect Aristotiles,

 

Dat jeghen die nature es

 

Van allen voglen ghemene,

2780

Die hem met proien groet of clene

 

Gheneert, dat engheen en vaet

 

Geslachte dat hem bestaet;

 

Maer die spaerware es van den seden

 

Onsculdich deser edelheden,

2785

Want hi proiet op sijn ghenoet.

 

Scaemdi, mensche, van scanden groet,

1) N.R. Omne enim animal sereno aere gaudet et multo plus vagatur in eo quam in turbido.

+ A. 95 d.

+ V. 112 b.

+ L. 77 c.

2) Verg. B. III, 30, en zie Kil. Muscket, haliaeetus, nisus: avis ex accipitrum fringillariorum genere; vulgo muscutus.

[p. 269]

 

Dat elc mensche si so fier¹⁾,

 

Es het wreet of onghehier,

 

Ist dat hi bi proien levet,

2790

Dat hi den sinen vrede ghevet;

 

Maer du ende die spaerware

 

Hebben dese edelheit ommare.

 

Die wilde spaerware pleghet

 

An wintertijt, als men ons seghet,

2795

⁺ Dat hi avonts een voghelkijn vaet,

 

Ende onder hem hout daer hi staet,

 

Om te verwaermen sine voete.

 

Des morghens mit goeder moete

 

Laet hijt quijt varen ende vri.

2800

Een scone exempel dinct mi,

 

Ende hovesch ende harde goet,

 

Dat elc danke datmen hem doet,

 

Ende elc sinen waert verdraghe.

 

⁺ Die edele spaerware broet in die haghe;

2805

Die dorpre, die lettel doghe,

 

Broet op den boeme hoghe²⁾;

 

⁺ Maer elc mensche wese dies vroet:

 

Die edelre baren, die meer omoet³⁾.

 

 

 

Nocticorax mach in Latijn

2810

In Dietsche een nachtraven sijn,

 

Ende es maniere van ulen,

 

Die men hoert bi nachte dulen,

 

Ende dinct mi an mijn verstaen,

1) Lees voor dezen onzinnigen regel met B.:

Dat elc vogel ofte elc dier.

+ A. 96 a.

+ L. 77 d.

2) N.R. Nisus in rubis et humili loco nidificans eximius reputatur; qui autem in altis et magnis super se nidum facit, minus audax et vilius reputatur.

+ V. 113 a.

3) Men zou dit spreekwoord aldus kunnen vertalen:

Hoe eeler broed, hoe meer ootmoed.

[p. 270]

 

Dat mach sijn een uweraen.

2815

Een buschule ist al uut ende uut,

 

Ghevedert na den scuvut.

 

Nachts vlieghet hi in den velde ende in husen,

 

Ende levet bi proien van musen,

 

Ende daertoe mint des menschen drec.

2820

Crom hevet clauwen ende bec.

 

Sdaghes sietmene selden of niet,

 

Wantet die clare sonne ontsiet.

 

 

 

Nepa dinct mi die snippe wesen,

 

⁺ Die so claer hoert, als wi lesen,

2825

Als in scrifturen es gheseghet,

 

Dat sijt ore aen daerde leghet,

 

Ende hoert harde wel daer bi

 

Of daer worme in daerde si.

 

Dan steect si haren bec, dies lanc,

2830

In daerde ende haelse aen haren danc.

 

Sdaghes es si in daerde bedect¹⁾;

 

Jeghen avont si uuttrect

 

Ende in der morghenstont vroe:

 

Hier bi wort si ghevanghen alsoe.

2835

Tfleesch van der snippen es ghesont,

 

Want et verduwet in corter stont.

 

⁺ Van der N so enden die wort;

 

⁺ Van der O scrivic ju voert.

 

 

 

Onocrotallus es bekent

2840

Een voghel in Orient,

 

Ende es verboeden in doude wet,

+ A. 96 b.

1) N.R. die quiescit in abditis. - De lezing der varianten: haghen, is boven die van het teksths. te verkiezen.

+ L. 78 a.

+ V. 113 b.

[p. 271]

 

Soe dattene gheen Jode en et.

 

Enen staerken bec heeft hi ende enen langhen,

 

Daer hi can mede vissche vanghen,

2845

Ende roept lude na den butore,

 

Also datment verre hore¹⁾.

 

Enen crop heeft hi als een sac

 

An sinen hals, dats sijn ghemac;

 

Daer in gadert hi te sire noet

2850

Van visschen enen hoop so groet,

 

Nochtan dat hem die buuc es vul.

 

Ende dan es hi niet so dul,

 

Al hem die buuc gheidelt es,

 

Die vissche, des sijt ghewes,

2855

Uten croppe woerpt hise dan,

 

⁺ Ende vullet sinen buuc daer an.

 

Om dese vulheit²⁾, waentmen te bet,

 

Verboetmene in doude wet.

 

 

 

Osma dats een voghel wit,

2860

Groet als een swane, die gherne sit

 

Bi watre daer vissche in sijn vele.

 

Lanx den halse an sijn kele

 

Hanghet hem een sac wijt ende groet,

 

Dien hem nature gaf ter noet

2865

Om vele vissche daer in tontfane,

 

Sire nature bi te ghestane;

 

Want hi vele teten bedaerf.

 

Men vintse niewer menich waerf

 

Dan in groten waterlande;

2870

⁺ Want mate water hebben si te hande

1) N.R. Hec cum vocem edere voluerit, caput in aquis et sic instar rugitus clamorem emittit.

+ A. 96 c.

2) Lees: vuulheit. - N.R. Hac immundicia fedata et lege prohibita fuit.

+ L. 78 b.

[p. 272]

 

Van visschen ghemaect al bloet¹⁾.

 

Den bec heeft hi lanc ende groet.

 

 

 

Oriolus es een voghel, ghenoemt

 

Na den sanghe die van hem coemt,

2875

Ende es van plumen openbare

 

Scone als hi gouden ware.

 

In boemen broet hi, ende singhet

 

Sulc luut als sine name bringhet²⁾.

 

⁺ Ic wane dat meent die wedewale.

2880

Al es oriolus gheplumet wale,

 

Sijn drec heeft so sware lucht,

 

Dat hi dat selve so sere vrucht,

 

Dat hi sere scuwet sijn smelt;

 

Want begaeten die ghewelt

2885

Van den stanke, hi es so groet,

 

Hi macher lichte of bliven doet.

 

Verheft ju niet, stervelike keytive,

 

Op die scoenheit van uwen live.

 

Wilde u lieven³⁾ wel bekinnen,

2890

Ghi vint al in u herte binnen

 

Ghenoech dies ghi u moghet scamen:

 

Alle sijn wi aerde te samen.

 

In O vandicker nemmee:

 

Nu hoert vogle namen in P.

 

 

2895

⁺ Pellicanus, sprect sinte Augustijn,

 

Ende Ysidorus die meester fijn,

 

Dat et een grau vogel si.

1) N.R. nusquam frequentes sunt aves huius generis nisi ubicumque fuerit aqua diffusior et magna copia pischium: citissime aquam parvam, etsi copiosam pischibus, sua ingluvie evacuant.

2) N.R. Orioli aves sunt... a sono vocis sic dicte vulgariter.

+ A. 96 d.

3) Lees òf met de varianten: selve, òf: leven, zooals het Berl. Hs. (J.) heeft (zie uitg. van Bormans).

+ V. 114 b.

[p. 273]

 

In Egypten so wandelt hi

 

Op Nilus die groete riviere.

2900

Pellicanus heeft ene maniere,

 

Dat hi sine jonghen minnet;

 

Maer als hise pijnlec kinnet,

 

Want si ghierech sijn om haer aes,

 

⁺ So doetse die aerme dwaes¹⁾.

2905

Drie daghe beweent hise onblide;

 

⁺ So ondoet hi sijns selves side,

 

Ende mit sinen bloede roet

 

Verwect hise weder van der doet.

 

Oec es mede van hem bekent,

2910

Als enich ghevenijnt serpent

 

Sinen jonghen neemt tleven,

 

Dat hijt hem weder dus mach gheven²⁾.

 

Tusschen hem ende tserpent

 

Es altoes onvrede bekent;

2915

Ende dats altoes dat die pellicaen

 

Serpenten hem pijnt te verslaen.

 

Experimentator die bescrivet,

 

Dat die pellicaen cranc blivet

 

Na dat bloeden, dat hi bloet

2920

Op sijn dus vercoeren broet,

 

So dat hi in ghere wise

 

Vlieghen mach om sine spise.

 

Soe moeten sijn jonghen dan,

 

Doer die noet die hem gaet an,

2925

Soeken hare II bejach.

 

Sulc es so traech op den dach,

 

Dat et van quader herten blivet

 

In dat nest doet ende ontlivet³⁾;

+ L. 78 c.

1) N.R. Hec pullos diligit, tamen si tandem importuni fuerint, occidit eos.

+ A. 97 a.

2) N.R. id ipsum faciunt, dum pullos a serpente, qui eis insidiatur, invenerit interemptos.

3) N.R. Quidam vero pullorum ignavia segnes nec se nec parentes pascunt.

[p. 274]

 

Sulc vliecht uut ende voet hem selven,

2930

Ende beveelt sijn oudre den elven¹⁾;

 

Sulke sijn hovesch ende vroet,

 

Ende denken omme dat goet,

 

Dat hem moeder ende vader dede,

 

Ende gheneren hem entie haer mede.

2935

Als dan die moeder ende die vader

 

⁺ Dies ghewaer word algader,

 

Ende van der crancheit sijn ghenesen,

 

Die hem hovesch hebben ghewesen

 

Die houden si ende voeden si waerde;

2940

Dandre jaghen si hare vaerde.

 

⁺ Herhande sijn pellicane:

 

Deen leeft in foreeste, ic wane,

 

Dats die serpenten verteert²⁾;

 

Dander hem in water gheneert.

2945

⁺ Men seyt die³⁾ nes gheen pellicaen;

 

Want hem es een daerm gheghaen

 

Van den gheswelghe tot den uutganghe.

 

Dus en mach ghene spise langhe

 

In sinen lichame gheduren,

2950

Hine blivet magher bi naturen.

 

Der ouder philosophen boec⁴⁾,

 

Die wonders doet ondersoec,

 

Seghet dat in Lybia ghesciet

 

Wonder, datmen ter waerheit siet:

1) N.R. alii vero deteriores sunt, qui quidem se pascunt, sed parentes penitus negligunt.

+ V. 115 a.

+ L. 78 d.

2) N.R. in terra habitat et serpentibus pascitur.

+ A. 97 b.

3) Lees òf met de varianten: Vet so, òf wel, met eene kleine verandering: Men seit, dic nes g.p. - N.R. Hec avis semper macie inficitur, et quamquam glutit cibo, digerit cito et venter eius nullum diverticulum habet, qui cibum teneat; solum enim visceris ductum habet qui ab introitu eius usque ad nature secreta pertingit.

4) Van al hetgeen over den pelicaan volgt (vs. 2951-3010) komt in de Nat. Rer. niets voor.

[p. 275]

2955

Elx jaers comen daer ter stede

 

Bitende vogle ende andre mede

 

In enen maent op een riviere.

 

Daer vechten si in felre maniere,

 

So datter menech wort ghewont

2960

Ende ontpluemt daer ter stont.

 

Van den plumen maectmen daer na

 

Bedde dan in Lybia,

 

Ende vele van desen sijn pellicane,

 

Die den strijt pleghen te bestane.

2965

Elc mensche pijn hem te verstaen

 

Die nature van den pellicaen,

 

Die sine jonghen slaet ter doet

 

Om haer dorpre gulsheit groet,

 

Ende dan verwectse mit sinen bloede.

2970

Dit can wel doen Got die goede

 

Adaem onse vader, die langhe stoet

 

Hadde ghesien ende groete noet¹⁾,

 

Onthier ende ets den Here verdochte,

 

Die ons met sinen bloede cochte,

2975

Ende ons tlijf daermede dede ontfaen.

 

Dit was die fraye pellicaen.

 

Wie sijn si, die nu ontfaermen

 

⁺ Jhesus lede, die nu caermen

 

⁺ In die werelt van aermoede?

2980

In sinen leden machmen voeden

 

Gode als enen vercrancten man,

 

Dien doer ons sijn bloet ontran.

 

Nu vintmen traghe dorper kinder,

 

Die hem selven meer noch minder

2985

Voeden connen, noch Gode mede

1) Lees met de varianten:

Adaem onsen vader, die langhe doet
Hadde ghesijn ende in groter noet.

+ L. 79 a.

+ V. 115 b.

[p. 276]

 

⁺ Danken van siere hoveschede:

 

Dese bederven in den neste.

 

Dit sijn die Joeden, die int leste,

 

Om dat si traghelike gheloven,

2990

In die helle bliven verscoven;

 

Ende sijn daer jonghe, dier uutvlieghen,

 

Ende vader ende moeder bedrieghen,

 

Ende hem selven allene asen,

 

Dit sijn die heidene die verdwasen,

2995

Ende Grode laten, ende anebeden

 

Afgode met groter dulheden;

 

Maer die goede kinderkine

 

Pinsen om die doet ende om die pine,

 

Die Jhesus Christus doghede,

3000

Daer hi an den cruce droghede,

 

Ende ons mit sinen bloede ghenas;

 

Ende danken sinen leden das,

 

Den aermen van aertrike,

 

Diese voeden oetmoedelike.

3005

Wel hem die des sijn ghedacht,

 

Want als hi coemt in sine macht,

 

Hi sals hem danken in den trone,

 

Ende voeden met eweliken lone,

 

Ende den dorpre ende den traghen

3010

Sal hi neder in die helle jaghen.

 

 

 

Porphiro¹⁾, als die lettre seghet,

 

Hevet des gheen voghel en pleghet:

 

⁺ Enen voet heeft hi als die aren,

 

⁺ Daer onder²⁾ als die gans te waren.

+ A. 97 c.

1) N.R. Porphirius.

+ V. 116 a.

+ L. 79 b.

2) Lees met de varianten: Den andren. - Unum pedem latum habet ad natandum, alium fissum ad ambulandum.... Unum pedem habent aquile similem, alium anseri.

[p. 277]

3015

Desen hetewi den broecaren.

 

⁺ Hi can hoghe in die lucht varen,

 

Ende merct ende siet in sinen clemmen

 

Waer die vissche int water swemmen.

 

Dan sciet hi neder met vluchten groet,

3020

Ende grijpt den visch in sinen poet,

 

Die ghemaect es na des arens voet.

 

Mit den andren hi roet,

 

Also dat hi mach oprisen

 

Ende vlieghen wech mit sire spisen¹⁾.

3025

Men vintse groet ende te maten clene

 

Vele in der werelt ghemene.

 

 

 

Pavo es in Dietsche die paeu,

 

Die van vedren es roet ende blaeu,

 

Ende die scoenste voghel dien men kent.

3030

Ghehovet es hi na tserpent.

 

Elc man kinnet sine ghedane,

 

Des keric mi te min daer ane;

 

Maer een meester sprect dese sake;

 

Hi es ghehoeft ghelijc den drake;

3035

Sijn luut es oft die duvel ware;

 

Sijn ganc stille in der ghebare

 

Als die dief; sijn plumen mede

 

Sere scoen na des hemels scoenhede.

 

Sijn luut verjaghet, waer dat si sijn,

3040

Alle beesten van venijn,

 

Noch hare engheen blivet lanc

 

Daer si horen sinen sanc.

 

Augustinus sprect openbare,

 

Dat spaeus vleesch binnen I jare

+ A. 97 d.

1) N.R. Hec in aqua pischem prospiciens se elevat super nubes, descendensque cum impetu rapit uno pede pischem in profundo aque, sic pede altero enatans pischem ad optata deportat.

[p. 278]

3045

Noch en stinct noch en rot¹⁾.

 

⁺ Die paeu es een hovaerdich sot.

 

Sietmenne om sijn scoenheit an,

 

⁺ Hi ondoet sinen staert dan

 

Jeghen die sonne, dat men bi dien

3050

Te bet sal sine scoenheit sien;

 

Maer als hi sine voete siet,

 

Valt²⁾ hi den staert ende vliet.

 

XXV jaer mach hi leven.

 

In ouden boeken es ghescreven,

3055

Dat den ouden paeu wast int hovet

 

Een precioes steen, dies ghelovet.

 

Die paeu worpt als die loveren vallen

 

Sijn staertvedren met allen,

 

Ende dan laet hi hem node kinnen,

3060

Onthier ende si hem wassen beghinnen³⁾.

 

Als hi ontwaken wort bi nachte,

 

Roept hi lude ende onsachte;

 

Want hi heeft vaer ende toren,

 

Dat hi sijn scoenheit heeft verloren⁴⁾.

3065

Eiere leghen si eens int jaer⁵⁾,

 

Ende die paeuwinne pijnt haer,

 

Dat sise den paeu onstect,

 

Om dat, vint hise, dat hise brect.

 

Sine jonghen wil hi verslaen,

3070

Tote dien dat hem die coppe opgaen⁶⁾.

1) N.R. Carnes pavonis mortui per annum integrum non putrescere nec fetere dicit beatus Augustinus.

+ A. 98 a., V. 116b.

+ L. 79 c.

2) Lees met de varianten: Velt. - N.R. Pavo extensa cauda dum pedum deformitatem viderit, extensam caudam mox deponit.

3) N.R. Pavo annuis vicibus amissa cauda cum foliis arborum donec renascatur furibundus ac merens querit latebras.

4) N.R. pavide suam pulchritudinem amisisse se credit.

5) N.R. Pavo ter in anno parit ova.

6) Lees met de variant: toppe. - N.R. Pullos suos enim persequitur velud alienos, priusquam illis cristatum insigne nascatur.

[p. 279]

 

Bonen niet te sere ghebraden

 

Doen den paeu sere ghegaden¹⁾.

 

Als die paeu clemmet hoghe,

 

Beteikent rein, wast te voren droghe.

3075

Wilde²⁾ paeu vintmen mede,

 

Ende wilde paeuwen in somer stede,

 

Niet van vedren also fijn

 

Als die huuspauwen sijn³⁾.

 

 

 

Perdix heet die pertrise bi namen.

3080

⁺ Jacob ende Ysidorus te samen,

 

Ende sente Augustijn segghen mi,

 

Dat et een loes voghel si,

 

⁺ Want elc andren eyere steelt⁴⁾;

 

⁺ Maer als die jonghe sijn gheteelt,

3085

Kennen si der moeder diese wan

 

Bi den lude, ende volghen haer dan.

 

Haer nest maect si, horic ghewaghen,

 

Gerne in die dicke haghen;

 

Ende coemt ieman den neste naer,

3090

Die moeder coemt hem jeghen daer,

 

Ende ghebaert of si cranc ware,

 

Om dat si wil doen volghen hare,

 

Ende verre of leden anderswaer⁵⁾.

 

Als hare jonghen hebben vaer,

3095

Vallen si opwaerd ende decken hem mede

1) N.R. Faba leviter torrefacta in libidinem provocantur.

2) Lees met de varianten: Witte. - N.R. Pavones nonnulli album colorem habentes.

3) N.R. Silvestres pavones deserta habitant, sed nequaquam in nitore, colore vel cauda domesticis pavonibus similes.

+ A. 98 b.

+ V. 117 a.

4) N.R. adeo dolosa et fraudulenta est ut alterius ova deripiens foveat.

+ L. 79 d.

5) N.R. simulata infirmitate vel pedum, vel alarum quasi statim capi possint gressus fingunt tardiores, hoc mendacio sollicitant obvios quo adusque a nidis longius avocentur.

[p. 280]

 

Met risen¹⁾, dats haer sede,

 

Die si houden in haren voeten.

 

Haer luxurie es so onsoete,

 

Dat si noten jeghen nature.

3100

Plinius sprect in sine scrifture,

 

Dat die hanekine betide

 

Striden om die hennekine,

 

Ende diere verwinnet, dat hi ontsoete

 

Tret den andren onder die voete²⁾.

3105

Gheen wilt vleesch nes so ghesont,

 

Als die pertrise talre stont.

 

Haer galle, als Plinius seghet,

 

Op datmer effene jeghen weghet

 

Honech, ende ment minghe dan,

3110

Dat et die oeghen verclaeren can.

 

 

 

Platea, als Plinius seghet,

 

Es een voghel die des pleghet,

 

⁺ Dat hi die dukers wacht in die zee³⁾,

 

Ende doet hem dan so we,

3115

Dat hi hem haer proie ontjaghet.

 

Mit lesemen, dat hi hem verdraghet

 

Mit musschelen, die hi swelghet gheheel.

 

Als hise heeft verduwet een deel,

 

⁺ Worpt hi uut die scelle weder,

3120

Ende latet tander vallen neder⁴⁾.

 

 

 

Pluviales dat sijn manieren

 

Erehande van pluvieren,

 

Diemen seght dat bi der lucht

1) Lees met de variant: rusen; zie Kil. Rusch, cespes, gleba. - N.R. glebolas pedibus attollentes.

2) N.R. Masculis dimicantibus pro feminis, victi calcantur a victoribus.

+ A. 98 c.

3) N.R. volans ad eas aves, que se in mari pre preda mergunt.

+ V. 117 b., L. 80 a.

4) N.R. carnes vero electas et sequestratas recipiens in ventrem traicit.

[p. 281]

 

Leven sonder ander vrucht¹⁾;

3125

Nochtan vintmense wel ghevoet.

 

Waer bi mens wille wesen vroet,

 

Datse voet die lucht allene,

 

Dats om datmen groet noch clene

 

In haren daerm niet en vint:

3130

Dies waentmen datse voet die wint.

 

 

 

Pica dats der aestren name.

 

Van plumen scone ende bequame

 

Es si, ende die vele scalcheit can.

 

Haer nest ontset si gherne den man²⁾.

3135

Si maectet scaerp van doernen buten;

 

Boven can siet decker ende sluten,

 

Ende maect twee gate weer no min,

 

Daer si gaet uut ende in.

 

⁺ Met aerde maect sijt sachte binnen.

3140

Plinius doet ons bekinnen,

 

Dat aestren jonghen over waer³⁾

 

Gheten die maken die oghen claer,

 

Ende dan sijn si ghevleghen best.

 

Want daestre in I staerc nest⁴⁾,

3145

Al tlijf hout so stille ghemene,

 

Sonder metten bec allene,

 

Daer toe doetse al haer macht,

 

Hoe sijt ondoet mit hare cracht.

 

Jonghen opghehouden leertmen wale

1) N.R. Solo aere vivere dicuntur.

2) N.R. cum diligencius ab homine nidum senserit visum, ova transfert alias.

+ A. 98 d.

3) N.R. Carnes pullorum eius ad acumen oculorum manducantur.

4) Verbeter dezen onzin door de lezing van B.:

Worde daestre in een strec ghevest.

N.R. cum se laqueo noverit deprehensam.

[p. 282]

3150

⁺ Spreken menigherhande tale¹⁾,

 

Ende hoeren nauwe na die wort,

 

Ende pinen hoe sise bringhen vort.

 

⁺ Die die tonghen hebben breet,

 

Spreken beste ende ghereet.

 

 

3155

Picus dats een voghel echt;

 

Na minen waen so ist die specht.

 

Alse staerke es hi ghebect,

 

Dat hi die bome doerpect.

 

Onder die scuersce na sire wise

3160

Soect hi woerme te sire spise.

 

In holen boemen maect hi sijn nest;

 

Daer broet hi sijn jonghen best.

 

Slouge oec iemen yser of hout

 

In die gate met ghewout²⁾,

3165

Ende picus niet in ne mochte,

 

Hi vloghe heine ende sochte

 

Een cruut daer mede uutvloghe dat,

 

So hoe vaste et staec int gat.

 

Oude boeke segghen dat

3170

⁺ Van desen crude tere stat,

 

Datmer mede mach ontsluten

 

Alrehande slote van buten,

 

Die de wort daer toe can segghen,

 

Diere mede an legghen;

3175

Negheen mensche kennet echt

 

Sonder bi naturen die specht³⁾.

 

Scaerp sijn sine clauwen ghemene:

+ V. 118 a.

1) N.R. Capta in iuventute addiscit verba. - De variant van V.: Some spreken menschen tale, is te verkiezen.

+ L. 80 b.

2) N.R. in quas arbores cum quis sagittam vel aliquid tale miserit, picus admota herba quadam statim eicit, quantalibet vi ingestum sit.

+ A. 99 a.

3) Hetgeen over dit tooverkruid wordt verhaald, ontbreekt in de Nat. Rer.

[p. 283]

 

Dies sit hi node op die stede.

 

Sulc ghelijct den marle wale,

3180

Sulc een deel der wedewale;

 

Ende sulc sijn op thovet roet,

 

Ende die sijn scoenste ende groet.

 

 

 

Passer dats der muschen name.

 

An husen broeden es hem bequame.

3185

⁺ Dicken dinken si verwoeden,

 

Alsi noeten ende broeden.

 

Die heetste voghel ist van naturen,

 

⁺ Diemen vint in die scrifture.

 

Die sien leven langher dan die hien,

3190

Wilmen segghen ende lien.

 

Aristotiles die seghet,

 

Dat die hi allene pleghet

 

Nemmeer te leven dan een jaer.

 

Dat mach sijn in den lande daer;

3195

Maer hier nest niet, des sijt vroet:

 

Ic waent ons heete¹⁾ lant doet.

 

In somegher stede wilmen callen,

 

Dat si van den evele vallen²⁾.

 

Aristotiles die seghet,

3200

Dat die mussche pleghet

 

Tetene dat beeldensaet³⁾,

 

Dan of coemt hem dat quaet.

 

Alse die jonghe uutvlieghen,

 

⁺ Doude en wilse niet bedrieghen,

3205

Sine vlieghe mede ende haere ghebure,

+ V. 118 b.

+ L. 80 c.

1) Lees met de varianten: Coude. Verg. N.R. hoc quidem credimus de passeribus Orientis, quum apud nos, qui sumus in Europa, passeres masculi diu vivunt.

2) N.R. morbum caducum passeres patiuntur.

3) N.R. quia semen isquiami comedunt.

+ A. 99 b.

[p. 284]

 

Ende hoedense: dits hovesche nature¹⁾.

 

Dus souden die staerke ende die vroede

 

Dien cranken neemen in hare hoede,

 

Ende bewaren ende beraden

3210

Beide van scanden ende van scaden.

 

 

 

Passer arundineus

 

Es die reitmusche, ende coemt aldus,

 

Dat die mussche ende die nachtegale

 

Te samen noten te menighen male;

3215

Entie vrucht die daerof coemt,

 

Al ist datmense die mussche noemt,

 

Want mense also gheplumet siet,

 

Sine broet niet daer die mussche pliet,

 

Noch sine mint die bussche niet;

3220

⁺ Maer si wonet ghaerne int riet,

 

Buten husen ende den busschen.

 

Den sanc so hebben dese musschen

 

Een deel van der nachtegale,

 

⁺ Al en singhen si niet so wale.

3225

An plumen sietmen ende an sanc,

 

Dat si van tween sijn gemanc.

 

 

 

Philomena in onser tale

 

Luut wel die nachtegale,

 

Ende hevet van sanghe den prijs

3230

⁺ Boven allen voglen in alre wijs.

 

Vro woert si in die dagheraet,

 

Ende lovet die sonne eer si opgaet.

 

In lentin ende in somers beghin

 

Singhet si, ende els meer so min.

1) N.R. Cum pulli passeris evolare habent, vicini passeres cum ipsorum parentibus comitantur conatus pullorum evolantium.

+ V. 119 a.

+ L. 80 d.

+ A. 99 c.

[p. 285]

3235

In lentintijt so ghevoetse so

 

Haren sanc, ende wort so vro,

 

Dat si selden wilen et¹⁾,

 

Ende singhet te narenstliker bet²⁾;

 

Ja, daer si te prighe singhet,

3240

Daer si verwinghet ghehinghet³⁾,

 

Haer narenst es so groet,

 

Si sal eer singhende bliven doet.

 

Sulc meester seyt, als si verstaet,

 

Dat met haer ten ende gaet,

3245

Dat si beghinnet mit den daghe,

 

Ende verheft haer van slaghe te slaghe

 

Toter noene, dat ditte⁴⁾ es groet,

 

Ende dan vallet si van den boeme doet.

 

Alle noten van musiken

3250

Connen si singhen ende striken;

 

Ja, die oude leren die jonghe,

 

Ende formieren hare tonghe

 

Op ende neder talre note:

 

Dus leert elc hare rote.

3255

Als die daghe ten lanxten comen,

 

Word hem die sanc benomen,

 

⁺ So datmen van hem niet een twint

 

In den winter ne vint;

 

Sonder dat suilc openbaert,

3260

⁺ Datmense dan heet robaert.

 

Ende dit scijnt al openbare,

1) N.R. adeo vocis sue amenitate delectatur ut rarissime comedat.

2) Lees met de varianten: Ende singhet narenstelike ende te bet.

3) N.R. Dicitur et phylomena tam pertmaciter et indiscrete cantibus delectari, ut pocius debilitate vitam exitat et adeo deficiat quam in modulacione privetur. - Lees met B.:

Eer si hare verwonnen ghehinghet.

4) D.i. de hitte, als de variant B. heeft.

+ V. 119 b.

+ L. 81 a.

[p. 286]

 

Dat Ovidius¹⁾ hout voer ware:

 

Alsi broeden ende noten,

 

So es hem haer sanc verstoten.

 

 

3265

Pitacus dinct mi sijn

 

⁺ Die papegay, daer of Solijn

 

Ende Jacob scriven in haren doene.

 

Een voghel ist van plumen groene;

 

Om den hals een rinc van plumen,

3270

Ghevaerwet ghelijc goutscumen.

 

Een tonghe groet ende breet,

 

Daer si mede formiert ghereet

 

Worde, als oft een mensche ware.

 

In teerste of in tander jare

3275

So sijn si te leren best,

 

Ende onthouden datmen hem vest²⁾.

 

Den bec heeft hi so crom ende staerc,

 

Velle hi van hoghen op een saerc,

 

Hi soude hem op den bec ontfaen³⁾.

3280

Haer hoeft es so haert sonder waen,

 

Datmense mit enen ysere slaet,

 

Alsmense dwinghet dat si verstaet

 

Te sprekene na smenschen wise⁴⁾.

 

Metten pote steect si die spise

3285

In den bec, dits wonder mee.

 

In tghebeerchte van Gelboe⁵⁾

 

Seitmen, dat si te broeden pliet,

1) Lees: Plinius. - N.R. quum mox vere phylomena coyre ceperit et in compare luxuriare, statim perdit amenitatem vocis, et ut dixit Plinius, alia vox fit.

+ A. 99 d.

2) N.R. Primo aut 2^o anno citius retinet et discit tenacius.

3) N.R. Huius rostri tanta est duricia, ut, cum sublimi precipitatur in saxum, nisu oris se excipiat.

4) N.R. cum ab hominibus cogitur ut humanas voces ymitetur.

5) N.R. In montibus Golboe.

[p. 287]

 

Daer et selden reint of niet,

 

Want die rein es haer de doet.

3290

Den staert wacht si mit hoeden groet,

 

Ende strijcten dicke ende maecten fijn.

 

Sere ghaerne drinct si wijn.

 

⁺ Men leest dat in sconinx Karls tiden,

 

Dat hi wilen soude riden

3295

Doer twout van Grieken ende sijn ere¹⁾,

 

⁺ Om te verwaren²⁾ over meere,

 

Papegaien quamen tiere stont

 

Ende seiden: ‘Keiser, vaer ghesont!’

 

Doe was hi coninc ghemeenlike

3300

Van der crone van Vrancrike,

 

Ende hi word Roemsch coninc³⁾ daer naer:

 

Dus worden hare worde waer.

 

Dien paues Lewen, lesewi mede,

 

Gaf een man doer hoveschede

3305

⁺ Een papegay, ende sprac ghenoech.

 

Doe mense hene ten pauwes droech,

 

Sciet si hene op hare vaert⁴⁾:

 

‘Ic vare hene ten pauwes waert;’

 

Ende teerst dat si den pauwes sach,

3310

Ontboetsi hem wel goeden dach

 

Achter een twee waerf te samen.

 

Dese dinc den pauwes wel bequamen,

+ V. 120 a.

1) D.i. here, leger.

+ L. 81 b.

2) Lees met de varianten: vaerne.

3) Beter met de varianten: keiser, dat ook meer in overeenstemming is met vs. 3298. - N.R. eo tempore factus est Romanorum imperator.

+ A. 100 a.

4) Naar de variant te verbeteren:

Seit soe hene op hare vaert.

N.R. Cum nobilis avem psitacum habilem ad loquendum haberet, Leoni pape eum per exenium misit, quum adhuc esset in via et homines obvios haberet, clamavit avis: ‘Ad papam vado.’

[p. 288]

 

Dat hi dicke sonderlinghe

 

Der jeghen sprac om dachcortinghe.

3315

Van der P ent hier die wort.

 

Nu hoert hier van der S vort.

 

 

 

Strucio dats een voghel groet,

 

Van voeten des kemels ghenoet¹⁾.

 

Als dese voghel broeden pliet,

3320

Om dat VIIsterre hi siet,

 

Want hi altoes gheen ey ne leghet

 

Eer hijt siet, alsmen ons seghet,

 

Ende dat es omme dat angaet

 

⁺ Die hitte die den hogheste²⁾ bestaet.

3325

Dan leghet hi sijn eyer op tlant,

 

Ende bedectse onder tsant.

 

Dan gaet hi wech, ende verghet al

 

Daer hise leghet of vinden sal³⁾.

 

Dan moet die tijt ende die nature

3330

⁺ Doen dat hem worden soud te sure,

 

Ende bringhen sine jonghen vort.

 

⁺ Aristotiles seghet dat wort:

 

Qualike of niet mach hi vlieghen.

 

Yser eet hi, sonder lieghen.

3335

Van der aerde mach hi niet risen,

 

Maer hi loept na beesten wise,

 

Ende sijn vloghele maken hem vaert,

 

Dat hi snelre es dan een paert.

 

Die paerde haet hi emmermere,

1) N.R. pedes habet quasi camelus.

+ V. 120 b.

2) D.i. den oogste. - N.R. non enim ponit ova sua in terra nisi stella illa exorta, et hoc eo: tempore enim estatis quum messes floreant circa mensem julium oritur stella virgilia in celo.

3) N.R. ovaque sua mox deposita obliviscitur.

+ L. 81 c.

+ A. 100 b.

[p. 289]

3340

Ende die paerde ontsiene sere,

 

So dat sine niet durren sien¹⁾.

 

Als hi voer den man sal vlien,

 

Grijpt hi in sine splette voete

 

Stene, ende worpt achter hem onsoete

3345

Op die ghene diene jaghen.

 

So dul es hi, als in der haghen

 

Sijn hovet wel bedect es iet,

 

Dan waent hi datmenne niet en siet.

 

Sijn eyere sijn, alsmen seghet,

3350

Diemen in kerken te hanghen pleghet.

 

Also groet es hi harde naer

 

Alst een melleec esel waer²⁾.

 

 

 

Scrio³⁾ es een verdoemt voghel.

 

Ghevedert es hi an den vloghel

3355

Als oft een scaerp doeren ware.

 

Sinen jonghen es hi care,

 

Ende pleghet nachts te vlieghen allene⁴⁾.

 

Jeghen ander voghele ghemene

 

So ghevet hi erehande melc

3360

⁺ Te sughene sinen jonghen elc⁵⁾.

 

 

 

⁺ Sturmis⁶⁾ dinct mi die sprewe wesen,

1) N.R. Equus vero in tantum eum timet et odit quod ipsum videre non audet.

2) N.R. Corpus enim fere ita magnum ut azinus stature mediocris. - De lezing melleec komt ook voor in het Berl. Hs. (J. bij Bormans) en is zeer merkwaardig, daar zij ons een woord bewaard heeft dat ons tot nog toe alleen in den Segel. v. Jerus. is voorgekomen. Mellijc en ghemate komen in beteekenis overeen.

3) Lees: Strix. - N.R. Strix.

4) N.R. strix avis nocturna est et vulgo anima (l. ama) dicitur ab amando: parum (l. multum) enim suos amat. - Verg. Buch d. Natur 224: Der vogel haizt auch ama oder ze däutsch ain amer oder ain ämerinch nâch der latein (wan amor haizt lieb) dar umb, daz der vogel seineu kinder gar liep hât.

+ V. 121 a.

5) N.R. Hec avis sola contra consuetudinem aliarum avium humorem quendam lacteum pullis suis instillare perhibetur.

+ A. 100 c.

6) Lees: Sturnus.

[p. 290]

 

Als wi in Plinius lesen;

 

Want hi scrijftse van spoiten bruun¹⁾,

 

⁺ Ende gherne wesende int commuun,

3365

Ende tropmaelde vlieghende in scaren²⁾,

 

Daer si hem sullen ghenaren,

 

Avonts vergadren si gherne al,

 

Ende maken harde groet ghescal,

 

Als of si hadden ghedinghe.

3370

Nachts swighen si onderlinghe,

 

Maer als die dach openbaert,

 

So singhet elc ende ghebaert

 

Als ofse feeste maecten ende spel;

 

Ende dan versamen si wel

3375

Ende vlieghen mit ghemenen here

 

Te samen om hare lijfnere³⁾.

 

Hier gaet uut van der S;

 

Nu hoert wat in T bescreven es.

 

 

 

Turtur es der tortelduven name,

3380

Een reine voghel ende bequame,

 

Dat sere mint sijn ghenoet.

 

Alst so es dat et blivet doet,

 

Dat si nemmermeer en kieset

 

Gheen ghenoet, na dat tsijn verlieset.

3385

Allene vlieghen si, alsmen thoget,

 

⁺ Ende op telghen die sijn verdroghet

 

Sit si met rauwen bevaen.

 

Basilis doet ons verstaen

 

Ende seghet, dat hire an soude⁴⁾ scouwen

1) N.R. fusco nitent colore.

+ L. 81 d.

2) N.R. catervatim volant.

3) N.R. ad cibum per turmas volant.

+ A. 100 d.

4) Lees met de varianten: hier op souden. - N.R. Audiant mulieres quando apud aves irrationabiles continentiam viduitatis frequentibus nupciis affertur, gemitum pro cantu habet. - De Latijnsche tekst is ongetwijfeld bedorven.

[p. 291]

3390

Wedewen ende hovesche vrouwen,

 

Ende dat wedewescep bekinnen,

 

⁺ Ende dat die stomme vogle minnen.

 

Caermen, claghen es haer sanc.

 

Ghenen voghel es sie wranc¹⁾;

3395

Maer goedertierlijc si verdraghet

 

Allet datmen op haer jaghet.

 

Haer nest maectse van lettel roeden,

 

Ende si connen hem wel behoeden

 

⁺ Jeghen ghere minder²⁾ scade;

3400

Want si neemt van cilla die blade,

 

Op datse ghevenijnde diere

 

Scuwen in alre maniere.

 

An vruchten es haer lijf ghemanc³⁾,

 

Ende si vliet des swevels stanc.

3405

Experimentator die seghet,

 

Dat si in wintertiden leghet

 

In haren plumen in holen boemen,

 

Al daer sijt suverlijc mach gomen.

 

In lentintiden, ende nemmee,

3410

Broeden si drie waerven of mee⁴⁾,

 

Ende twe te samen creatures⁵⁾,

 

Die heet ende nat sijn van naturen;

 

Maer alsi vlieghen op ende onder,

+ V. 121 b.

1) N.R. nulli avi infesta est.

+ L. 82 a.

2) Lees met de varianten: ghevenijnder. - N.R. nido suo,... ne pullos incurset animal adversum, scille folia subciit, quorum bono odore fugantur. - Verg. Buch d. Natur 225: daz diu turteltaub auzwendig umb ir nest ains krautes pleter werf, daz haizt ze latein squilla.... daz tuot diu turteltaub dar umb, daz diu tier irn kinden iht schaden, wan diu tier vliehent diu vergiftigen pleter des krautes.

3) N.R. ex fructibus vivit. - Noch de lezing van ons teksths. gemanc, noch die van V. en B.: beganc, geven een goeden zin: men leze: belanc.

4) Lees met de varianten: twee. - N.R. ovat in vere bis vel ter.

5) N.R. eius pulli sunt, sicut pulli columbe, bini.

[p. 292]

 

Es haer vleesch te meer ghesonder¹⁾.

3415

Van den rechter vlerke dat bloet

 

Dat es den oghen sere goet.

 

In lentin tiden machmen sien,

 

Dat si den winter sere ontsien²⁾.

 

In busschen machmense broeden sien,

3420

Der liede huse si vlien³⁾.

 

 

 

Tragopalas⁴⁾, seghet Solijn,

 

Sietmen in Ethiopien sijn.

 

⁺ Mere es hi dan die aren,

 

Maer ghehornet es hi te waren

3425

Als een ram, ende des ne pliet

 

Ne gheen voghel den men siet.

 

Hi verdrivet met deser saken

 

⁺ Alle voglen die hem ghenaken.

 

Alse fenix es hem thovet

3430

Met hoernen, ende dies ghelovet,

 

Dat hi van plumen es bruunroet,

 

Staerc, vermoghende ende groet.

 

 

 

⁺ Turdus is een vogel clene,

 

Van voersienicheit groet ghemene.

3435

Op hoghen boemen maect hi sijn nest

 

Van some⁵⁾ ende wael ghevest,

1) N.R. volatum inchoantes gravitatem ipsam amittunt, sic et eorum caro levior, ad digerendum acceptabilior.

2) De lezing der varianten is te verkiezen, in vs. 3417: machmense, en verder: Want dat si den winter ontsien. - N.R. latet hyeme, vere producitur. Multe earum calidas terras petunt et hyeme.

3) N.R. Tecta hominum fugit et in silvis moratur.

4) N.R. Trogophales.

+ A. 101 a.

+ V. 122 a.

+ L. 82 b.

5) N.R. providentia non modica in cacuminibus arborum luto edificantes. - Voor some misschien te lezen lime, ter vertaling van lutum, of wel mose, bij Kil. lutum, tenzij er een ander thans verloren gegaan woord onder schuilt.

[p. 293]

 

Daer si in broeden hare jonghen,

 

Ende dat in harde corten spronghen,

 

Want haer eyere, die si draghen,

3440

Die sijn rijp binnen X daghen,

 

Daer uut coemen op die stede

 

Te hant hare jonghen mede.

 

T gaet ute, dat seggic ju;

 

Hier coemen vort namen in U.

 

 

3445

Vespertilio dinket mi

 

Dat et die vledermuus si,

 

Die ne vlieghet altoes niet

 

Dan avonts spade, alsmen siet.

 

⁺ In den winter sietmen ghene.

3450

Niet en eten si of clene.

 

An wanden vintmense daer si cleven,

 

Jof in holen al sonder leven;

 

Maer brinctmense daer die lucht es claer,

 

Wortsi levende ende roerende daer,

3455

Ende haer macht die coemt hem an,

 

Dan vlieghen si weder slapen dan¹⁾.

 

Sine hebben vedren noch plumen ghene,

 

Recht ghedaen na die muus clene;

 

⁺ Want si draghet ende soeghet

3460

Als nature in musen toghet:

 

Dat en doet ander engheen voghel.

 

Staert hevet si ende vloghel,

 

Ende dat nes anders niet dan vel.

 

Die moeder can met haer wel,

3465

Daer si vlieght, twee kinder draghen.

+ A. 101 b.

1) N.R. dependit et parietibus et in cavernis iacent mortuis similes, quas ad solis calorem et aeris serena detuleris, paulatim se movent, redditoque vigore pristino renovantur ad saporem.

+ V. 122 b.

[p. 294]

 

Die boeke horic ghewaghen,

 

Dat tbloet van den vledermuus

 

⁺ Met enen crude, heet eraduus,

 

Es goet jeghen serpents beten¹⁾.

3470

Oude boeke doen ons weten,

 

Dat daer uteghetrect es haer

 

Op een caleu hoeft, dats waer²⁾,

 

Et wast weder, dies ghelovet.

 

Lech dat onder dijns wijf hovet,

3475

Dat si daer of niet en weet,

 

Si sal kint ontfaen ghereet.

 

Dit vintmen in den ondersoec

 

Der ouder philosophen boec.

 

Mesien eten si ende anders niet³⁾.

3480

Haer lever⁴⁾ ende haer voete men siet

 

In vloghele ende in staert ghetrect.

 

Ghetant es si ende niet ghebect,

 

Ende dat en pleghet els voghel gheen.

 

In India esser menich een.

3485

Mere dan die duve nochtan,

 

Ende ghetant alst ware een man,

 

Daer si den lieden ofbiten mede

 

⁺ Nesen, oren ende andre lede.

 

 

 

Vanellus dats die vaneel,

3490

Een voghel wel bekent een deel:

+ L. 82 c.

1) N.R. Sanguis eius cum arduo contra serpentium ictus remedium est precipuum. Verg. Buch d. Natur 227: wenn man ez mischt mit ainem carduo.

2) Lees met de variant: Bestreken met haren bloede daer. - Dit geneesmiddel ontbreekt in den Latijnschen tekst, terwijl in het Buch d. Natur 227, juist het tegenovergestelde staat: ir pluot macht hârplôz, wâ ez an die gehaerten haut kümt.

3) N.R. In cibo culices gratissimos habet.

4) Lees met de varianten: been. - N.R. pedum iuvamenta habet in cauda, in aliis (l. alis) vero non nulla, sed nunquam utuntur hiis in ministerio subsistendi.

+ A. 101 c.

[p. 295]

 

Een kienic hetet in onse lant¹⁾.

 

Dese voghel, als hi siet te hant

 

I man van sinen neste verre,

 

⁺ So vlieght hi te hem waerd erre,

3495

Ende hi roept of hi ware verdovet,

 

Ende steect danne na sijn hovet,

 

Omme dat hine van den neste

 

Waent verdriven over sijn beste;

 

Ende hier bi word ten selven stonden

3500

Sijn broet ende sijn nest vonden.

 

Wel betekent vaneels vite

 

Dat leven van den ypocrite,

 

Die roem houd ende sere verjoeghet,

 

⁺ Ghesciet hem enigherhande doeghet,

3505

Ende makets voer die werelt tale.

 

So coemt die viant, die merct wale,

 

Bi deser kennesse tsinen neste,

 

Ende neemt hem al den loen int leste.

 

 

 

Upupa, alst es gheset,

3510

Es verboeden in doude wet:

 

⁺ Dats om sine onreynichede.

 

In den drec nestelt hi mede;

 

Gherne hout hi hem ghemanc

 

In steden daer es quaet stanc²⁾:

3515

Dies heetmen den linghenvoghel.

 

Scone hevet hi plumen ende vloghel,

 

Ende op sijn hovet ene crone

 

Van plumen ghewassen scone.

 

In den winter sietmenne noch en hoert;

3520

In lentintiden coemt hi voert.

 

Van der ouden doetmen verstaen,

 

Dat si hem ontplumen saen,

1) Lees met de varianten: Een kivit hetet in Oostlant. Verg. de Inleiding.

+ V. 123 a.

+ L. 82 d.

+ A. 101 d.

2) N.R. in stercoribus nidum struit et in fetidis commoratur.

[p. 296]

 

Ende ghaen in den neste ghinder

 

Sitten onder hare kinder¹⁾,

3525

Die ghewassen sijn onder den hoeder,

 

Die asen vader ende moeder,

 

Tote dat si gheplumt mogen wesen

 

Ende van cranchede ghenesen.

 

Meer doecht esser an bekent:

3530

⁺ Als doude sijn van ouden blent,

 

So halen die jonghe dan I cruut,

 

Daer die blentheit mede gaet uut.

 

Jacob seghet van Vetri,

 

Ende ander meester menich daer bi:

3535

Wie so linghins voghels bloet

 

An sijn slaepbeen strijct ende doet,

 

Als hi te bedde wille gaen,

 

Nachts als hem die slaep sal bestaen,

 

Sal hem droemen eer die morghen

3540

⁺ Datten viande willen verworghen²⁾.

 

Toverare doen besonder

 

Met siere herten harde groet wonder;

 

Maer hoe ende in wilker manieren

 

Sone willen meesters niet visieren.

 

 

3545

⁺ Vultur, waen ic, dats I gier,

 

Een staerc voghel ende fier;

 

Maer in sijn vlieghen es hi swaer.

 

Drie spronghe of meer, dats waer,

 

So doet hi in derre wisen,

1) N.R. senescentes parentes plumas in nido inter pullos iam adultos exuunt, et yterum a pullis pascuntur, donec vires et plumas recuperant. - Lees in vs. 3525 met de varianten: boven der hoeden, de vertaling van iam adultos, en in vs. 3526: Die asense weder ende voeden.

+ V. 123 b.

+ L. 83 a.

2) N.R. Si quis tempora capitis sui inunxerit sanguine upupe, dormitum vadens quasi demones suffocantes se in sompnis videbit.

+ A. 102 a.

[p. 297]

3550

Eer hi mach van der aerden risen.

 

Plinius sprect: dats sine maniere,

 

Dat sijn plumen in den viere

 

Metten roeke tserpent verjaghet¹⁾;

 

Ende die sijn herte met hem draghet

3555

Es versekert van allen dieren²⁾.

 

Vier roept hi na sire manieren³⁾,

 

Gheen dier es els so claer

 

Onder die mane, dat es waer.

 

Daermen orloghet ende strijt,

3560

Daerwaerd tiden si talre tijt,

 

Als die hem willen versaden

 

In stride met der liede scaden.

 

Als die jonghe ghier es groet,

 

⁺ Slaet hi sijn ouder moeder doet,

3565

Alsi haer niet mach gheneren.

 

Plinius sprect sonder sceren,

 

Dat nie man en vant haer nest,

 

Want op roetsen hebben si ghevest,

 

Daer si van volke sijn behoet.

3570

Die ghier sine jonghen voet

 

Tote dat coemt die wintertijt,

 

Ende dan wast tusschen hem die nijt.

 

So jaghet hise van hem dan,

1) N.R. Vulturis penne si ponantur in igne, odores earum serpentes fugant.

2) N.R. tutus... ab impetu ferarum serpencium atque repencium.

3) Deze regel is in ons teksths. deerlijk bedorven, en in twee andere hss. opengelaten, waarschijnlijk omdat de afschrijver de lezing in zijn voorbeeld te onzinnig vond om ze over te nemen. De lezing bij B. wijst ons gedeeltelijk herstel aan, hoewel de vertaling van groote onhandigheid getuigt. Misschien schreef de dichter vs. 3556-58 aldus:

Verre riect hi aes na sire manieren,
Ende negheen dier also claer
Onder die mane alse die aer.

N.R. Vultures sicut aquile ultra mare cadavera senciunt. Verg. het Buch d. Natur 229: die geir smeckent daz âs über mer reht als der adlar tuot.

+ V. 124 a.

[p. 298]

 

⁺ Want die proie nauwet hem voert an;

3575

Want een paer ghiere verteert

 

Vele, want hi hem wilde¹⁾ gheneert.

 

Bi vesten pleghen si niet te vane,

 

Maer si proien verre dane;

 

I tijt leert hem dat bekinnen,

3580

Nature die de vroeden minnen

 

Te houdene onder die ghebure²⁾.

 

Ambrosis sprect: ets sulcs nature,

 

Die sonder noten, seghet sijn waen,

 

⁺ Jonghen draghen ende ontfaen;

3585

Ende die ghiere, die comen danne

 

Al sonder ghenoet van manne,

 

Leven mach hi wel te waren

 

Ghemeenlike tot C jaren.

 

Oec seghet Ambrosis, dat si bloet

3590

Voerteikenen der liede doet,

 

Met ere sonderlingher lere,

 

Die hem coemt van onsen Here.

 

Als twee lantsheren hem ghereden

 

Wijch te vechten onder hem beden,

3595

Ist dat vele ghiere varen

 

Ghinder bi der liede scaren,

 

So macht wel over waer bedieden,

 

Dat van den paerden ende van den lieden

 

Een grote menye met gewelt

+ L. 83 b.

1) Lees met de varianten: wide. - N.R. unum par vulturum occupat multum locum; non autem venantur nido proximis locis, sed in locis remotissimis valde. - In vs. 5577 verbetere men vesten, in: neste en.

2) Deze in alle Hss. min of meer bedorven verzen kunnen èn door vergelijking met het Latijn, èn door de varianten hersteld worden. - N.R. et hoc illis amica pacis natura docuit, ne odium vicinarum gencium contra se excitet. - Men leze vs. 3579-80 aldus:

Ende dit leert hem, dat bekinnet,
Nature, die den vrede minnet enz.

+ A. 102 b.

[p. 299]

3600

Sullen doet bliven op dat velt.

 

Plinius sprect oec van den ghiere,

 

Dat hi proiet na sire maniere

 

Van den middach toter nacht,

 

Ende hi es¹⁾ voer den middach wacht.

3605

⁺ Sijn bec cromt hem in sijn ouden,

 

So dat hi ghene proie mach houden:

 

Dan so moet hi doer die noet

 

Van honghere bliven doet.

 

Hine can niet an den steen te waren

3610

Sinen bec corten ghelijc den aren:

 

⁺ Dies so heeft hi groet verdriet.

 

Op daerde hi ghene bete en siet:

 

Dat doet hem een deel die noet,

 

Want hi swaer es ende groet²⁾.

3615

Experimentator die seghet,

 

Dat die voghel traech te sijn pleghet

 

Ende met vleesche verladen.

 

Die ghier doet grote onghenaden

 

Sinen jonghen, heeft hi verstaen,

3620

Dat si met vetheden sijn bevaen;

 

Hi bitse ende slaetse om die saken,

 

Dat hise magher wille maken³⁾.

 

Siet hi eene cronge liggende mede,

 

Hi beet te hant neder ter stede,

1) Lees met de varianten: hijs hem. - N.R. vultur venatur meridie usque ad noctem, et a tempore ortus solis usque ad meridiem cessat.

+ V. 124 b.

+ L. 83 c.

2) De laatste 4 verzen komen alleen in ons teksths. voor, terwijl vs. 3611-12 in de drie andere, en vs. 3613-14 ook bij B. ontbreken, doch in V. en A. gevonden worden. De weglating is waarschijnlijk geschied, omdat de afschrijvers den onzin van hun voorbeeld niet begrepen, en de duistere regels of geheel of gedeeltelijk weglieten. Zij zullen de vertaling moeten zijn van N.R. Hec avis si hominem non viderit libenter in terra comedit, et hoc propter pondus corporis.

3) N.R. Si viderit pullos suos ocius inpinguat (sic!) dolet, quapropter rostro illos in pedibus vulnerat et sic eos efficiat macilentos.

[p. 300]

3625

⁺ Waer soet es, hoe soet vergaet:

 

Dats daermen hem dicke om vaet

 

Mit stricken in menigher tijt.

 

Tusschen hem es menich strijt

 

Ende den ghervalke, weetmen wel;

3630

Maer die gheervalke es hem te snel,

 

Ende verdrincten so mit platten,

 

Al es hi staerc, hi cannen matten¹⁾.

 

Dat hi te male niet en verteert,

 

Daer mede voet hi ende gheneert

3635

Sine jonghen in sinen neste.

 

Hier es van der V dat leste.

 

 

 

Zelentides²⁾, sprect Plinius,

 

Sijn vogle die heten dus;

 

Ende woent erehande diet,

3640

Als ons Plinius bediet,

 

⁺ Bi enen berghe die Caym heet³⁾,

 

Dien de crekelen doen groet leet;

 

Want si den coerne doen groet sere.

 

So roept dat volc an onsen Here,

3645

Ende vercrighen mit beden des,

 

Dat hi hem sent zelentides,

 

Ende als men waent, bi den ghebode

 

⁺ Allene van onsen Heren Gode⁴⁾;

 

Noch waen si coemen ofte varen,

3650

En weet niemen te waren,

 

Sonder datse die liede allene

+ A. 102 c.

1) N.R. cum herodius agilis sit cum impetu ruenti cadit avis, que gravida se retinere non valens semetipsam occidit. Verg. Buch d. Natur 230: er streit mit dem greiffalken oder mit dem gemeinen valken and vellt auf in; aber der falk ist im ze behend und ze snel, und dar umb entweicht er dem geir, sô er auf in platzen wil, sô mag sich der geir niht wider gehalten and stoezt sich ze tôd.

2) N.R. Zelentes aves.

+ V. 125 a.

3) N.R. in colle montis Candidi.

+ L. 83 d.

4) N.R. veniunt..., ut certissime creditur, iussu Dei.

[p. 301]

 

Bidden van Gode met wenen.

 

Si verteren die crekelen dan,

 

Datter gheen ontgaen en can.

 

 

3655

⁺ Hier ent der vogle boec in Z;

 

Vondix meer, ic seits ju mee.

 

Hier sire hondert X ende drie

 

In Dietsche also ghedicht van mi,

 

So ict frayste vant int Latijn,

3660

Daer bispel of ontbonden sijn,

 

Some ende niet thonderste deel.

 

Up elc te dichtene gheheel

 

Waer te lanc ende te swaer:

 

Ic dichte corte ding ende waer;

3665

Want ic en begheer niet

 

Dats den lesere iet verdriet.

 

Hier suldi hoeren voerwaert me

 

Wat wonder men vint in die ze,

 

Ende int water ende in rivieren;

3670

Also als die meesters visieren,

 

Die dat waer bringhen voert,

 

Scrivic ju in Dietsche wort;

 

Maer eer ic dichte van elken allene,

 

Hoert teerst spreken int ghemene.

+ A. 102 d.

4020. V.A. clawen h. dat vel. - 25. B. Die vl. te s. bi sc. - 26. B. twaren. - 27. V.A. Ne v. hare ghenote. B. En ontbr., hare genoete. - 28. V.A. liet. B. alse d. vesch. - 29. V.A. oec ontbr. B. spareware j.w. - 30. V.A. dicken. B. dike. - 31. V.A.B. Het, vogle. - 32. V.A. duchten. - 33. V.A. warme. B. warmen. - 34. V.A.B. vogle. - 35. V.A. hole. - 36. V.A. warme. B. warme erde. - 37. V.A.B. verwarmt. - 38. V.A. alf d. - 40. V.A. mee dan. B. mer dan. - 41. V.A. vogle al g.B. vogle. - 42. V.A.B. vlieghene. - 44. V.A. Vogle. B. Vogle die m. - 45. V.A.B. vloghele. - 46. V.A. mit e.B. siecheiden. - 47. V.A. Voglen. B. Vogle. - 48. A. up. - 49. B. hen. - 50. V.A. Dat e. sire clawen. B. Dat. - 51. V.A. hevet. B. hevet hen n. vorwaer. - 52. B. dat sien g. so c. - 53. V.A. Om datsi varre. B. Om d.s.v. selen s

55. V.A. Bussche vogle. B. Boschvogle. - 56. V.A. verduwese. - 57. V.A.B. vogle. B. versamenen. - 59. V.A. gansen swanen. B. Duve g. swanen. - 60. V.A. vinke. B. Roeken. - 61. B. hare g. - 62. V.A.B. dolen. - 64. B. sachte vogle. - 65. V.A. hebsi leders tharen w.B. leeders wegen. - 66. V. gansen. B. Alse. - 67. V.A. tropmale. B. troepmale. - 68. V.A. Als s.e. andre vogline. B. andre vogle. - 69. B. alse. - 70. V.A. dor swinters pant. B. vlien si dore tswinters pant. - 71. V.A. Als, hodevaren. B. swaluen. - 72. V.A. wilsi in bussche. B.S. vlien si in bossche hem genaren. - 73. V.A.B. hare f. - 74. V.A.B. wilsi. B. huse. - 76. V.A.D.s. onder andre vogle luud. B. andre vogle. - Vs. 75 en 76 bij L., V. en A. in omgekeerde volgorde. - 78. V.A. dagherste. A. an dagherste. B. in daestere. - 79. V.A. papegaien ende anderen. B. papegaye ende. - 80. V.A. voglen. B. Alse, vogle. - 81. A. messelijc. B. Alsi sijn meslijc in. - 82. V.N.h. int ontfane. A. in ontfane. B. heeft in tonfane.

83. B. winne. - 84. V.A.B. Vordeel d. cl. ende hets hem b.L. clenen vogelen e.e. in hem. - 85. V.A. hort. B. hord. - 87. V.A. no min. - 88. V.A. Na der o. van den. B. van den. - 89. V.A.B. die a. - 90. V.A. Sinte A. seget. B. seid. - 91. V A.B. es ontbr. - 92. V.A. Vor alle voglen es t.v. B. Vor alle voghele es. - 93. V.A. en ontbr. B. vintmenne g. - 94. V.A. leit. B. leget an s.l. - 95. B. scarp. - 96. V.A.M. die siene v. sinen o.B. Mach metter s.v. sinen o. - 97. V.A. sonneschijn. B. sonne scijn. - 98. V.A. up. - 99. B. gheerne ombe. - 100. B. Metten o. - 1. V.A. Aren spleghet seghet s. Austijn. B. Daren pleget seid. - 2. B. Alse s. jonghe. - 3. V.A. clawen upheft. B. clawen opheeft. L. optrect. - 4. B.E. wie als hi d.s. befeest. V.A. wie. L. wi. - 5. V.A.D. d.h. die starke o.B. danne, starke. - 7. B. Naturlike t. scouwene. - 8. V.A. Houti. B. Die houd h.o. sine edle. - 9. B. sonnen vervard. - 11. V.A. Ambrosis seit d.s. spreict. B. seid d. selc. - 12. V.A. versteict. B. sinen bastaerd. - 13. V.A. Om d.h. vernoyt. B. Om.

115. B.E. dan es altoes n.s.s. - 16. V.A. Het. B. Maer het d. sire girechede. - 17. V.A. ne w.B. Ende om d.h. niet w.o. - 19. V.A. Ambrosis spreict. B. Maer ontbr. - 20. V.A. fulica. B. fulgida. - 22. B.E. brodet. - 23. V. de m.V.A. spreict. B. spreect. - 24. V.A. aren v. ouden breict. - 26. A. upwaert. B. vleghter op m. gewoud. - Vs. 127-132 ontbr. bij B. - 30. V.A. Der sonnen hitte. - 31. V.A. neder. - 33. B. Driewerf. - 35. V.A. hout. B. out. - 36. V.A. si die pr. B. proiene. - 37. V.A.B. in dier g. - 38. B. Oft hi. - 39. V.A. wort. B. werd o.d. moetene. - 40. V.A.B. jonghe. - 41. V.A. ende ontbr. B. verjongelijct. - 42. V.A. Up d. ghi maerct u g.k.B. Merct hir op. - 43. V.A. stumme. V. beeste. B. Dat.

144. V.A. Dit maerct ghi grote heeren. B. Die v.e.m. gheneeren. - 45. V.A. seit ons sente. B. ons sente. - 46. V.A. aerne. A. sere bout. B. Alse d. arne seere. - 47. B. wert te l. - 48. V.A. si tenen g.B. Doen s.t. st. enen g. - 51. V.A.B. daer m. - 52. B. haren. - 53. V. Gherne maect hi oec s.n.A. Gherne maecti oghe s.n.B. Gheerne m. hi h.s.n. - 54. B. nest vindmen. - 55. V.A. steen steen. B. dimen e.h. - 57. B. Om d. hi s.j. es g. - 58. V.A. die ontbr. B. Daren es. - 59. B. heeft, vast. - 60. V.A. ne ontseit. B. hi ontsiet g. - 62. V.A. ghebreict h. sijn verteeren. B. ghebreect h. an s. verteeren. - 63. V.A. die moet. - 64. V. alle d. andren ontalen. A. al d.a. ontalen. B. Dat h. alle dandre. - 65. V.A. Alebrecht. - 66. V. jongheren. A. jonghe. B. jonge te hebne. - Vs. 167-176 ontbreken bij B., waar men enkel de twee volgende verzen vindt:

Uut enen eie comen die twee
Bi naturen, dits wonder mee.

69. V.A. werpet uut. - 71. V.A. somen. - 73. V.A. Aelbrecht.

175. V.A. jonghe. - 76. V.A. bringhene dats w. - 78. A. blexem. V.A. no. d. ne s.B. blixine no donder ne s. - 79. V.A.B.E. hem die r.v. es m. - 80. V. jonghe staet vereest. A. jonghe staerc vereest. B. Alse h.s. jonghe stare vereest. L. beseft. - 81. V. A B. weeren. L. voeren. - 82. V. Om d.s.h.l. gheweeren. A.B. Om d.s.h.l. gheneren. - 83. V.A. proien h. niene n.B.E. hem hare pr. niet. - 84. V.A. souden. B. souden v.e. moder temen. - Vs. 183 en 184 in omgekeerde volgorde bij L. - 85. V.A. jaghene. B. kindre, jaghene. - 86. V.A.B. bedraghene. - 87. V.A. selfs. B. hars selfs. - 88. V.A. hert enten a.B. hert. - 89. B. es en s. - 90. V.A. vogle. B. Daren c.m. vlerken. - 91. V.A. Ende verdrinctene s. in s.B. Ende verdrinctene. L. In. - 92. B. achter werd. - 93. B. roke. - 95. V.A.B. hert werpt. - 96. V.A. maect den aren sijn o.B. maect den aren doghen v. - 97. V.A. enten dr. - 98. V.A. Sone es. B. So ontbr. - 99. V.A. Die aren slatene. B. Daren sletene. - 200. V.A. vercrighen. B. verknopen niet. - 1. V.A. sterte. B. sterte die vl. - 2. V.A. wreict. B. wreect hi h. daer an.

203. V.A. an roetsen. B. an roeken. - 4. V.A. Of an bome. B. Op bome d.h. donct. - 5. B. ofte. - 6. B. Ofte. - 7. B. aventurt. - 8. V.A.B. bescermene. - 9. V.A. beghevetse n. no d.B.E. voetse n. ende d. - 11. B. scoudere. - 12. V.A. leerse. B. leeretse v.n. sine. - 13. B. vogle. - 14. B. ghemeinlike. - 16. V.A. Wilsi qualiken. B. Wilsi. - 17. V.A.B. gheervalke. B. seid. - 18. V.A. dicken. B. dicken d. aer doet n. - 19. V.A. maerct desen gherevalke. B. veet. - 20. V.A. Bediet w. die dorper. B. Bediet w. die dorpere. - 21. V.A. ne w.B. en ontbr. - 22. V.A. sine. B. sine haren h. - 23. V.A. eerscap. B. hare h. - 24. V.A. Des. B. Des s.G. dar ombe. - 25. B. seid e. bekinde. - 26. V.A. werelde noort ende. B. nordinde. - 27. V.A. Eenrande a. gr. es s.B. Erande aer gr. es s. - 28. V.A. Tweerande eyer. B. eier. - 29. B. sinen n. - 30. V.A. vaet, comt. B. weet hi dar h.t. comet. - 31. V.A. Eist d.h. of. B. Eest, eest. - 32. V.A. maecti den velle l.B. des velles l. - 33. V.A. windet. B. wind. deier.

234. V.A. vor. B. leetse vor. - 35. A. so en. - 36. V.A. jonghe. B. alse h.s. jonghe. - 37. V.A. vort toten d.B. hen vord toten d. - 38. V.A. selven ontbr. B. hen m. bedraghen. - 39. V.A. Kyramnidarium. B. Kiramidarium b. seghet. - 40. V.A. hebbene. B. aer te hebne. - 41. V.A. wimbrawen steenen. B. winbrauwen. - 42. V. deen s. breken. A. breken. B. Die een breect den st. o. - 44. V.A.B. Des. B. alse. L. Dens. - 45. V.A. Diene leit o.s. hooft. B. Diene l. - 46. V.A. Nachts. B. Nacht. - 47. V.A. alst A. kande. B. alse A. knade. - 48. V.A.B. lande. - 49. V.A.B. Strapedos. - 52. B. saden. - 53. V.A. Die clawen scarp cr. e.w.B. Die cl. scarp croem. - 54. V. griepene. B. ghegripene. V.A.B. wel ontbr. - 55. V.A. hevet soe. B. Danscijn heft hi. - 56. V.A.B. negheene. A. der an. - 57. V.A.B. arpie. B. bet ontbr. - 58. B. vermalendie. - 59. V. Den wokenare. A. woekenare. B. Den woekeraere d. naht. - 60. B. Gaep. - 62. B. minscheit.

263. V.A. ne twivels. B. ne twifelt. L.A. en pl. tw. n. - 64. V.A. die soe s.B. irsten m. dien. - 65. V.A Wandren - 66. V.A. soene s. slatene. B. soene s. slaete. - 67. V.A. Alsoe te watre comt. B. Alse si t.w. comet. - 68. V.A. Dat soe, ghesien. B. hare s.m. sien. - 69. V.A. soe s.d. soe hevet doot. B. heft doet. - 70. V.A. hare g.B. haren g. - 71. V. drovende. V.A. so l. so mere. B.W. soe drovende ie l.s. mere. - 72. B. Van rouwen ende van g. sere. - Vs. 272 ontbr. bij V. en A., terwijl in het Hs. een regel is opengelaten. - 73. B.E. som wile oec. - 74. V.A. soe. B. Want a. vord. - 75. V.A. ghevallet. B. Somwilen ghevalt. - 76. V.A.D. hevet ghetemmet. B.D. hevet getempt. - 77. V.A.B. spraken. - 78. V.A. so nesser. B. so ne e. - 79. B. dat ontbr. - 80. B. Es ontbr. - 81. B. Arabien. - 82. B. ofte. - 83. V.A. bringhene e.e.g. oec m.B. bringhene. - 84. V.A. ene vremder. B.D. so p.e. vremder. - 85. V.A. Hie sughet d. gheete i. dier g.B. sughet d. gheete i. dire g. - 86. V.A. jof het e. hoekijn. B. Alse ofte hi e. hoekin. - 87. V.A. hets. B. hets, ane. - 88. V.A.D.d.g. te hant v.B. te hand v. - 89. V.A. agotilee. - 90. B. ons oec me. - 91. V.A. gheproevet wert. B. Dats g. ende bekint.

292. V.A. Datter d. gheet of w. bl. B. Datter d. gheet af wert blint. - 93. V.A. onse. B. ons ontbr. - 94. V.A. Dietsch. A. eygher. B. Dietsch e. eiger. - 96. V.A. Dat hi. B. Dat hi, vliegene. - 97. V.A. dicken b. zweerken. B. dats dicken. - 98. V. Daerne gheen tempest m. merken. A. Daerne gheen t.B. Daert geen t. - 99. V.A.B. sine l. - 300. V.A. Enen scarpen b. hevet. B. Enen scarpen b. ter were. - 1. V.A. jonghe. B. joncge. - 2. V.A. Die. B. Die h. nerenstenlike c. begomen. - 3. B. die ontbr. - 4. V.A. hoenne. B. hoene. - 5. V.A.W. hine b. als hi can. B.W. hine b. alse hi can. - 6. V.A. roten s. vederen. B. vederen. - 7. V.A. an s. wisen. B. van sciere. L. van ontbr. - 8. V.A. spisen. B. Maer ontbr., ter prise. - 9. B. Ter smake ende oec gesond. - 10. B. oec ontbr. - 11 V.A. onse lande (land) in menige. B. onse land i. menege mers. - Vs. 311 en 312 in omgekeerde volgorde bij B. - 12. V.A. Vogle. B.V. ende h. lepelers. - 13. V.A. haer lijfnere. B. lijfnere. - 14. V.A.D. het sout. B. Daert soud. - 15. V.A.B. Die b.h. lanc e.b.

316. B. lepelers ombe. - 17. A. eyghers. B. eigers en m. - 18. V.A. der v.B. Ende s.d. vesschen ongehire. - 19. V.A. vleisch e.a.d. die sc. B. Hare vl. - 20. V. reygher. A. eygher. B. Somud (sic) van eigeren es s. dire. - 21. V.A. seit jeghen tfledersijn. B. seid jegen tvelde sijn (sic). - 22. B. nuwe ende f. - Vs. 321 en 322 in omgekeerde volgorde bij B. - 23. V.A. in. B.A. es d.g. in L. - 24. V.A.D. some t.e. some w.s.B. som welt e. som tam s. - 25. B.V. den welden tmeeste d. - 26. V.D. sij. V.A. al gheheel. B. scier wel na geel. - 27. B. bond. - 28. V.A. meest alle st. B. Ende vl. m. allen st. - 29. V.A. scaren. B. vlienden h. scaren. - 30. V. ghecreven. V.A. lettren. B. Alse o. ghescrevene letteren w. - 31. V.E. vl. oest ende w. - 32. V.A. alst h. ghewint e.b.B. alse h. ghewindet b. - 33. V.A.B. datsi. - 34. V.A. als si. - 36. B. ofte. - 37. V.A.B. swaer. - 38. V.A. hir of daer. B. ofte daer. - 39. B. Ende slapen. - 40. B. node b. - 41. V.A. Ysodorus. V. spreict. A. spreect. B. seid. - 42. B. rieken. - 43. V.A. seghet men i.v. brieve. B. Hir bi segemen i.v. brieve. - 44. B. nachten. - 46. V.A. bedreven. B. dreven.

347. V.A. sulker plaghen. B. Die van Rome in selker plagen. - 48. V. Capitolie. A.B. int capitolie. - 49. B. alse. - 50. V.A. Hadsijt v. al m. cr. B. Hadsijt gewonnen al m. cr. - 51. V.A.B. verhorden. B. die ontbr. - 52. V.A. Ende si d.w.m.r. storden. B. Ende met roepene d.w. storden. - 53. V.A. worden ontbr. - 54. V.A. helt. B. Des hilt d.s.v. der j. - 55. V.A. Hare ghedincnesse d. nare. B. Hare ghedincnesse dar naere. - 56. V.A.B. met vare. - 57. V.A. up ghonen. - 58. B. tanebedene. - 60. V.A.B. voren te makene. - 61. V.A. mede of. B. Doe s. met A. - 63. V.A. des es. B. seiden R. hefstu v. - 64. V.A. Dattu best. B. best. - 66. V.A. wieken. B. wiken. - 67. V.A. Dies offerstu der g. up. B. Dies offerstu dire g.L. die g. - 68. B. laet. V.A.B. Jupiterre. - 69. V.A. ne h.B. ne hadden si g. - 70. B. Bestolen. - 71. V.A.B. Dine gode. L. Dinen goden. B. van dinen v. - 72. V.D. sijn gode welt w.s.A. die gode. B. Dies. - 73. V.A. ganse. B. ganse kiekene. - 74. V.A. wispelt. B. wispelt si. - 75. V.A. om d. jonge. B. Gheblaes o.d. jonge cleine.

376. V.A. wachter. A. allene, doch mei stipjes onder all. B.O. die wachter eine. - 77. V.A. om. B. ombe. - 78. V.A. vor. B.W. van h. hebsi v. - 79. V.A.E.s.k. in hare maniere. B.E.s. kinnen in hare manire. - 80. V.A. Den a. vl. ende van den ghiere. B. Wel den aren ende die giere. - 81. B. Bat d.e. minsche. - 84. V.A. Anders minst heb ic vereest. B. Andre minst. - 86. B. Slutmen de g. - 87. V.A. dor dr. noch dor hate. B. No dore dr. no dore a. - 88. V.A. haer keert. B. Lichtelike har keert. L. haer niet k. - 89. B. Hare v.e.t. verduwene. - 90. V.A. alse r.t. comene. B. alse reghen te comene. - 91. V.A. So baet h.d.g. der j.B. So baet hare d.g. dar j. - 92. V.A. Dit s. datsi dicken p.B. Dat s. dat si dicke p. - 93. B. vind. - 95. V.A. Das voghes struwes seg ic u.B. dat ontbr., segic. - 96. V.A. Dat in den berch van Montiu. B. in den berch van Montiou. - 97. V.A. noortside v. Europen. B. nordside v. Eropen. - 98. V.A. swareit. - 99. V.A. wareit. B.A. men d. warheit. - 400. V.A. onse Dietsch een haent. B. Es in onse Dietsch een a.

401. V.A. hye. B. Di hi heeft volgle e. als. - 2. V.A. die suwe hevet. B. Scoere dan si als ende hals. - 3. V.A. om, rinc. B. een w. rinc. - 4. V.A. Rivieren minnet hi vor menighe dinc. B. Rivieren m.h. vor menege. dinc. - 5. V.A.B. ne m. - 6. V.A. ten watre. B. Hine sie. - 7. V.A. haenden hebben wi. B. Welt a. hebbewi. - 8. V.A. Teerst d.s. uten d. gaen. B. Tierst d.s. uten d. gaen. L. doppe vallen si gaen. - 9. B. Sijn si so l. - 11. B. eest d.h.d. moder onverd. - 12. V.A. est. B. eest t.l. werd. - 13. V.A. Vleesch. B. Tvlesch v.d. welder a. - 14. B. den tammen als men w. - 15. V.A.B. beter es d. - 16. V.A. ints zomers. B. Dan in. - 17. B. eest te verduwene. - 18. V.A. Maer l. die g.B. Maer l.L. Maer ontbr. - 19. V.A.B. Accipiter. B. heet ontbr. L. Ancipiter. - 20. B. Mach in Dietsch e.h.s. - 21. V.A.B. vederspele. - 22. V.A. hi ontbr. B. es hi ontbr. - 25. B. houd. - 26. V.A. hevet. - 27. V.A. jonghe. B. Alse h.s. jonghe. - 28. B. vliegene. - 29. V.A. Steict h. uten n.B. Steect h. uten n. twaren. - 30. V.A. wille d.s.h. neeren v.B. wille.

432. V.A.D. wie so h. neert. B. Als hem iemen generd met r. - 33. V.A. sinen s.B. settet sinen s. - 35. V.A. jonxsten. - 36. V.A.B. ghenaden. - 37. V.A. spreict. B. spreect d. in die l. - 38. V. draghen. A.B. draghet. - 40. B. Van den h. - 41. V.A. hi sal. B. Ende nut het sal. - 42. V.A. Sine s. verstelpen. B. Sine s. ghestelpen. - 45. V.A. Aelbrecht. B. af. - 46. A. up. V.A. berghe. B. op bome brodens. - 48. V.A. Sine neste vinden ne c.B. Sinen n. vinden. - 49. V.A.B. jonghe. - 50. V.A.B. gheenen. - 51. B. nederward. - 53. B.G. vlogen si een h. - 54. V.A. Om d. haer. B. Om. - 55. V.A.A. croengen nemen ist beeste ist m.B.A. croengen nemen eest beeste ofte m. - 56. V.A. up. - 57. V.A. Acantis. B. Acantis alse Pl. s. - 58. V.A. das pl. - 59. V.A.B. sine sp. - 60. V.A. haet, dor das. B. haet hi d. peerde om d.

461. B. alse, werd. - 62. V.A. Com. B. Al e. comt e. perd. - 63. V.A.B. wreect. - 64. B. selken d. alse. - 65. V.A. ghelijc. B. peerde. - 66. V.A.B. sire onwerde. - 67. V.A. Hie ne, ander sc. B. doen geen ander sc. - 68. V.A.D. es b.B. Dus es b. - 69. V.A. allentoes scade e. sc. - 70. V.A. up. B. spod maect op sine v. - 71. V.A.B. ne moghen. - 72. V.A.B. hovesschen hordic. - 73. B. Spreec ember. - 74. B. done. - 75. B. warhede. - 76. V.A. lieden. - 77. V.A. seghet ontbr. B. spreect. - 79. V.A. roucs eyer breict. - 80. V.A. wreict. B. hijt wr. - 81. V.A. rouc. V. absolons jonge. A. absolans jonge. B. Ende j. absolons jonge. - 82. B. absolon w. tclken s. - 83. V.A. Ploct. B. Pluct e. bijd. - 84. V.A.B. hem te helpen. - 85. V.A. up h. - 86. V.A. Dits. B. Dats. - 87. V.A. dornen neert. V. alsalon. B. dorne. - 88. V.A.B. haet. - 89. V.A. distele. B. verterd.

491. V.A. dats een l.B. dats. - 92. V.A. ic m. - 93. B. gruet. - 94. V.A.I. den t. als hi s.B. den t. - 95. V.A. ist in al dat j.B. eest int j. - 96. B. Si en. - 97. V.A. als soe. B. muud. - 98. V.A.B. Hare s.V.A. gheduut. B. geduud. - 99. V.A. Ne waers soes so m.n.B. Ne w. sijs so m.n. - 500. V.A.B. vogle. - 1. B. sie hare. - 2. V.A. wort. B. werd. - 3. B. bi naturen. - 4. B. machse. - 5. V.A. speerware ne. B. spereware l.n. - 6. V.A.B. Hoe seere si. B. har. - 7. V.A.B. Altion. - 8. V.A. Meerre d.d. mossche. B. Meerre. - 9. B. In die. - 10. V.A.B. Den h.L. Des h. - 11. V.A. sciere. - 12. V.A. purperijn. B. Alse purperijn. - 13. B. vessche es al. - 14. V.A.B. es. - 16. V.A. vorwinter. B.v. es o. - 17. V.A. hare j.B. har jonc. - 18. V.A. Hare n.B. Hare n.s. rond alse. - 20. V.A. Nemmermee. B. Nembermeer.

521. V.A. Negheen. B. Een vogel s.d. - 22. V.A. Ne l.d. te wintre besit. B. besit. - 23. V.A. Sijn e. alsic. B. eier. - 24. V.A. up. B. Sinen n. maket. - 25. V.A. begonnet. B. Alse, begonnet. L. beghinnet. - 26. V.A. maerctmen. B. onnet. - 27. B. clene. - 28. B. sonderlinge allene. - 29. B. also p. - 30. V.A. Als alcyon. B. Alse a. sine. - 31. V.A. Die zee w.B. Die ze werdet w.g. - 32. B. volbroet. - 36. V.A. jonghe so d.B. jonge dar soe b. - 37 B.g. varen dan. - 38. V.A. Maerct w.G.d. beesten. B. an. - 39. V. sciplude. B. scepliede. - 40. V.A. Maerken deser. Bij A. deser tweemaal geschreven. - 41. A.B. stoker. - 42. V.A. of mee. B. Ende en sorgen. - 43. V.A. Sinte Ambrosius (Ambrosis) bescrivet. B. Ambrosius bescrijft dit. - 44. V.A.B. loghenen es ombesmit. - Bij A. vindt men onder aan de kolom: Leest boven int ander. - 45. V.A.A. die es. B.A. dat es. - 46. V.A. Een e.v. des sijt ghewes. B. Een e.v. sijts ghewes. - 47. A. Daer meen. B. veet. - 48. V.A. in doghen. B. in doghe sleet. - 49. V.A. bijt. B. danne. - 50. B. bruun ende root.

551. B. steert. - 52. V.A. Meere d. andre (ander) voghele ne gheene. B. Meerre d. andre vogele gemene. - 53. V.A. meere. B. merre. - 54. V.A. starc. B. starc es hi te w. - 55. V.A. claerre. B.B. die clare l. - 56. V.A. alle w.m. sine. B. Daer es m. sine v. - 57. V. hi sijns vlieghen. A. sijns vlieghens. B. hi vlieghens. - 58. V.A. Datmene. B. herde. - 59. V.A. Luttel r.h. up. B. rest h.o.d. erde. - 60. V.A. swerken vlieghet hi sire. B.B. den sw. vlieghet hi sire verde. - 61. V.A. hir n.B.E. danne b.h. hir n. - 62. V.B. upwert. B. ende vlieghet op w. - 63. V.A. der voghelen te g.B. daer ontbr. - 64. V.A. fellen. B. met snelre gr. - 65. B. Ende werptene neder d. - 66. V.A. cleen no g.B. ghesien. - 67. V.A. dinc. B. dinc heeft. - 68. V. ontfaet. B. ontvaerd. - 69. V.A. sietmen. B. siet men segt twaren. - 70. V. also clare. - 71. V. Almene uuten n. nemt. A. uten n. nemt. B. Alse m. uten. - 72. V.A. Wertsi mitten (metten) m. ghetemt. B. So werden si. - 73. V.A. proien te vane. B. geleerd p.t. vane. - 74. V.A.B. wane. - 75. V.A.B. gheduren si. - 76. V.A.E. so g. wortsi. B.E. so g. werden. L. so ontbr. - 78. V.A Up e.r. ter. B. recke t. meneghen. - 79. V.A.B. vogle. - 80. V.A.B. vlogle.

581. V.A. spreict. B. also s.a. spreect. - 82. V.A. varwe gebreict. B. gheene varwe gebreect. - 83. V.A.B. Om. V.A. dure scone. B. dorscone. - 84. V.A. Heetmen. - 85. V.A. luud. B. Hare luud. - 86. V.A. mocht ontbr. B.h. moet. - 88. V.A.B. te l. - 89. V.A. Worder. B. Worde. - 90. V.A. Het screit. B. Het. - 91. V.A. het. B.O. ent. - 92. V.A.B. sijn si. - 93. V.A. Up. - 94. V.A. in g. stede. B. te gerre stede. L. ghere dinghe. - 95. V.A. vogle van a.w.B. vogle van andre w. - 96. B. Dimen. - 97. V.A. Om d.n. ne c.B. Om, en ontbr. - 98. B. ofte warsi g. - 99. B. Alse die tijt. - 600. V.A. Lijdsi dur dat lant bi sc. B. dor dlant met sc. - 1. B. blickende. - 2. V.A. dan. B. dan clauwen. - 3. B. Also g. alse. - 4. V.A. Dander. B.D. ende v. varwen. - 5. V.A. ute die vogle. B. Hir g. ute vogle. - 6. V.A. der na. B. Hier c.v.d. B dar na. - 7. V.A. hule jof die scuwut. B. die u. oft scowut. - 8. V.A.B. Die dages r.e. nachts vliecht (vliegt) u.L. Dies. - 9. V.A. vogle. B. veet a. vogle. - 10. B. dar. - 12. V.A. eyer. - 13. V. musen. - 14. V. steenhusen.

615. V. De olie drincken si uten lampten. A. De olie u. lampten. - 17. V.A. andre vogle. B. Alse andre vogle op hare. - 18. V.A. soe hare v. upwaert. B. hare voeten. - 19. V.A.E.w. den ghonen d.m.B.E. werd den genen dise m. - 20. V.A. Upwaert lichtende metten v.B. Opwerd l. metten. - 21. V.A. es hi. - 22. V.A.T.e. cranc es hi. B. Trach. - 23. V.A. lechte. B. lichte. - 24. V.A. wandert. B. gheerne. - 25. V.A.B. leestmen. - 26. V.A. havixs. B. havechs. - 27. V.A.B. swarter s.l. - 28. B. sw. es hi ant v. - 30. V.A. Die vaet. B. Die veet hi r. alse. - 31. V.A. terigher. - 33. B. Ende m. seit in waere. - 34. V.A. Gheen v. ne es v. soeter s.B. Geen, soeter. - 35. V.A. ic can. B. alse ic can. - 36. V.A. die b. wel. B. die butoer. - 37. V.A. hevet. - 38. V.A. Den buuc. B. sere ontbr. - 39. V.A. die aerde. B. derde. - 40. V.A. marasschen. B. marassche wille.

641. V.A. in dier g.B. steet h.s.i. dire g. - 42. B. Ofte h.d. ofte. - 43. B. heft ingetrect. - 44. V.A. vals. B. Alse e.d.f.e. vlas. - 45. V.A. om v.t. begane. B.E. om vesche t. begane. - 46. V.A. pleicht te vane. B. vane. - 47. B. Alse. - 48. B. houd. - 49. V.A. ter steke. B. scarp es t. steke. - 50. V.A.B. alsene. - 51. V.A. Steectine. - 52. B. die ontbr. - 53. B. sire. - 54. B. Alse h. veet. - 55. V.A.B. Pude g.d. - 56. V.A. Eit hi w. sine m.B. na sine m. - 57. V.A. lentijn. B. lentine m.h. enen luud. - 58. B. broecke. - 59. V.A.B. clare. - 60. V.A. het e.d. ware. B. Alse ofte e. donder ware. - 62. V.A. ist w.h. is. B. eest w. si. - 63. V.A. Medicinael so es s.s.B. Medicinael es s. smoud. - 64. V.A.B. ist dat die menighe h.B. eest dat die meneghe houd. - 65. V.A. Bistaerda. - 66. V.A. Also g. na. B. Bina also g. alse. - 67. V.A. Driewaerf sprincti. B. Driewaerf springet hi. - 68. B. erden. - 69. B. Crumbecte. - 70. V.A. Gheclawet. B. Ende geclaeut alse die a.

671. V.A. het hi. B. eet hi mar. - 72. V.A. Vlieghende te p.B. Vlieghende te proiende. - 74. B. Vliegende si n. - 75. V.A. etent. B. etene te hand. - 76. B. gerne. - 77. V.A. Ende negheen v.d.b. vleessche l.B. Geen v. es d. bi vessche. - 78. V.A. hi es d. gars. B.d. geers lijf h. - 79. V.A. gars. B. gers. - 80. V.A. arweeten als si sijn c.B. erweten. - 81. V.A. uutgherne. B. gerne. - 82. V.A. up sinen. B. sinen v. - 83. V.A. opten s.B. steert m.a. twaren. - 84. B. alse. - 85. V. Ast. V.A. op dat velt. B. opt velt grone. - 86. B. na sine. - 87. V.A. swarede die d.B. swarheide. - 88. V.A. bome n. ne b.B. bome. - 89. V.B.B. es e.v.n. - 90. V. Aelmaengen. - 91. B. ofte. - 92. V.A. ter m.B. gnoech utermaten. - 93. V.A. Als si. B. selen. - 94. V.A. hye a. ic l.B. alse. - 95. B. enen l. stond. - 96. V.A. scumet de mont. B. scumet. - 97. V.A. die suwe. B. die soe. - 98. V.A. dits h. nature. B. Dit es harre n.s. - 99. V.A. sijt VI. B. ofte.

700. V.A.E. dan w. si geslachte. B. aldus w.s. hare g. - 1. V. falsane. - 2. V.A. Sijn si als ic vinde ende w.B. Sijn si alse ie vinde ende w. - 4. V.A. vleisch e. smaect. B. smaect. L. smaken. - 5. B. in dire g. - 6. V.A. Oft v. partricen. B. Alse o.v. pertrisen. - 7. V.A. Barliates. B. Barliades. - 8. V.A. twaer. - 9. B. die ontbr. - 10. V.A. hort. B. dimen b. hord. - 11. V. eenrehande. A. eenrande. B. eerhande. - 13. V.A. an. B. di z. velt an. - 14. V.A. roten. B. roeten si eer iet l. - 15. V.A.B. comen bi n. - 16. V.A.B. Comen ontbr. - 17. V.A.B. Ende hanghen (anghen) metten b.a. th. - 18. V.A.O. ende d.B.O. ende si. - 20. V.A. horen wi s. boeken. B. Dos horewi somegen boeken. - 21 B. vindmen lieden. - 22. V. vogle an hout. - 23. V.A. plumkine. B. pluemekine. - 25. V.A. Graeu. B. gemeine. - 26. B. alse g. cleine. - 27. V.A. als hande. B. alse erde. - 28. V.A.B. Vitri. - 29. V. bomen. B.D. boven n. - 30. V.A.B.D. si an w.

31. V.A. an de t.B. Si en h.a.d. telege. - 32. V.A. andren bomen. B.A. andre b.s. - 33. V.A.B. nietten becke. - 34. V.A. als si. - 35. V.A. te w.B. te watere. - 36. B. Hare l. - 37. V.A.B. dau e. dat sap. - 38. V.A. als ic. B.D. af. - 39. B. hare l. - 40. B. Tierst. - 41. V.A. hir. B.M.p.t. alse wijt horen. - 42. B. In die vastene hier te voren. - 43. V. Mer. - 44. V. al o.B. ombetrent. - 45. V.A. die ontbr. B. Int c. - 46. V.A. esmens s. af. B. Dos esmens s. af. - 47. V.A. Nemmee en vindics. B. Nember vindix. - 48. V.A. vort in C.B. Nu hord d.n. in C. - 49. V.A. Caladrius. B. Calandris. - 51. B. dats w. - 52. B. donkere. - 53. V.A.B. Sine n. - 54. V.A. Doetmen thenen. - 55. V.A. bi hem ontbr. B. weeten bloet. - 56. V.A. Sijn o. of sijn leven d.B. Sijn o. ofte sine d. - 57. V.A. up. B. Wille hi. - 58. V.A. Sone es, ontflien. - 59. B. keerd h.d. opten. - 60. V.A.B. wel ontbr. - 61. V. opsiende. A. opsiene. B. sienen opsiene. - 62. V.A.B. mensche. - 63. V.A. vliecht daer m. in die l.B. vlieger dar m. in die l. fijn.

764. V.A. verbarrense. B. verberntse. - 65. V.A. Dese voghel es wit als wijt horen. B. vogle alse wijt horen. - 66. V.A. Helden coninghen hir te voren. B. Hielden c. hir te voren. - 67. B.M. seid, vand. - Vs. 767-68 ontbr. bij V. en A. - 69. V.A. spreict. - 70. V.A.B. wille. - 71. B. Arabia. - 72. V.A.B. In. A. oghen. - 73. A. nouwe. B. Rond e. hoghe e. vast. - 75. V.A. ne mach. B. Den nest. - 77. V.A. ghegloeide sc. B. gloende sc. - 78. V.A. Dus doen sise ofvallen (afvallen) l.B. Ende doense afvallen l. - 79. B. Dat. - 80. B. Oft g. - 81. V.A. mosschen. B. merre danne musschen. - 82. V. breet. V.A. bosschen. B. busschen. - 83. V.A. sine ardinghe. B. ardinge. - 84. V.A. an busschen. B. ane vessche. - 85. V.A. dat. B. Cignis. - 86. V.A.B. Al w. want na m.w. - 87. V.A. Ne. B. En ontbr. L. Ende. - 88. B. Die noit. - 89. V.A.B. sine pl. B. es ontbr. -

790. A.B. Naturlike. V.A.B. pleghet. - 92. V.A. met soeten s.B. met soete s. - 93. V.A. Si h.l. gebare. B. lijflike gebare. - 94. B. Alse. - 95. B. selen. - 96. V.A. om a. sinen h.B.W. elc andren vlecht. - 97. B. notene a. mah kin micken (sic!). - 98. V.A. Purgeert si hare int w.B. Purgeeren si hem int w. - 99. V.A. vlogle es sine. B. sine. - 800. B. op die g. - 1 B. sege S. - 2. V.A.B. erande vogle. - 3. V.A.B. dor. - 4. B. ongier. - 5. V.A. an vedre n. an scume. B. No ane v. no ane pl. - 6. V.A. niet I sc. B. Ghedeeren m.n. I scumen. - 7. V.A. hodevare. - 8. V.A. metten b. maket niemare. B. metten b. maket. L. maken. - 9. V.A. Ende a sone hevet hi l. no s.B. Ende a. ne heft hi luud no s. - 10. V.A. Dan hi d.m.m. gheclanc. B. Dan hi maect metten becke geclanc. - 11. B. seid, wind. - 12. V.A. Na dat hi in den lande k.B. land vind. - 13. B. eest gr. eest cl. - 15. V.A. vorsiet. B. alse, vorsiet. L. siet. - 16. V.A. beghevet d. jonghe. B. jonghe. - 17. V.A. Hi k. selve thovet. B. keerd dat h. - 18. V. bescermerse. A. beschermese. B. bescermtse alse.

819. V.A. Als si o. die z.B. die see. - 20. V.A. craien de s. - 21. V.A. te samene. - 22. V.A.B.J. al dat h. doet l. - 24. B. gewond ten. - 25 .V.A. Ambrosis. B. Basilius. - 27. V.A.B. Tessalen. L. Cessalen. - 29. V.A.B. Wie so doot. - 30. V.A.B. serpente. - 31. B. die ontbr. - 32. V.A. dursere hare. B.D. si hare jonc. - 33. V.A. jonghe der m.B. jonghe der moder. - 34. B. alse hise voed. - 35. V.A.B. voetsise. - 36. V.A.B. Tharen n.B. weder. - 37. V.A. als het. B. alst w. scijnd. - 38. A. vorme. B. ghenijnd, van de eerste hand. - 39. B. Si en b.n. af. - 40. V. doe die n.A. en doe die n.B. dor die n. - 41. V.A. hodevare. - 42. V.A. Jof d.m. seghet. B. Ofte d.m. seit oppenbare. - 43. V.A. Pl. seit d.m. - 45. B. landen. - 46. A.B. menschen. - 47. V.A. Als si. B. seit. - 48. V.A. jeghenode daer. B. In wat eighenoden si s.

849. V.A. up. B. opt tvelt gemeine. - 50. V.A. negheene. B. si en laten a. geine. - 51. B. vard. - 52. V.A.B. hi ware. - 54. B. Dart. - 55 B. seidmen. - 56. V.A. Dien sc. si al t.s. - 57. V.A.B. Coretes. B. alse Pl. s. - 58. V.A. Dat es. B. Dats. - 59. V.A. Opten. B. Opten r. te vechtene. - 60. B. berechtene. - 62. V.A. Waer so e. up. B. Waer so elc. - 63. V.A. eyere of jonge. B. eiere ofte jonge. - 64. V.A. ghereet te. B. Hir t.e.e. ghereet te. - 65. V.A. desen II ne. B. desen II es. - 66. V.A.E. dincke. B.E. dit dinke. - 67. V.A. die leeke entie p. - 68. V.A. saghet. B.N.m. saghet. - 69. V.A. wel droeghen. B. wel drogen. - 71. V.A. die IIII droeghen d. vichten. B. die viere drogen d. viften. - 73. V.A. lachen. B. sagec lachen. - 74. V.A. pape moeste. B. Doe d. pape moeste. - 75. V.A. calandre. B. Calandris, calandre.

876. V.A.B. enich andre. - 79. V.A. soe. - 80. V.A. hare m.B. karkere e. har. - 81. V.A. in dier g.B. in dire g. - 82. V.A.A. of (jof) hare vanghenesse al weelde w.B. Oft hare g. al weelde w. - 83. V. conterfeit d. vogle. A. conterfait d. vogline s.B. conterfait d. vogle. - 84. B. gheclanc. - 85. V.A. vogle. - 86. V.A. van m. - 87. B. kerkere es e. een s. - 88. B. heeft. - 89. V.A. pensene d. om. B. penssene d. om. - 90. V.A.B. Ende ontbr. - 91. V.A. ghevet. B. karkere. - 92. V.A.B. Ende dinct. - 93. V. die rave. A.B. die r. - 94. V.A. Al sw. ist d.h. hevet. B. Al sward d.h. hevet. - 95. V.A. Die suwe b. dan bringt. B. Die sie b. dan bringhet hare e. - 96. V.A. hye. B. hi. - 97. B. scrijft sente. - 98. B. Alse s. joncghe. - 99. V.A. ne w. kinnen. B. en ontbr. - 900. V.A.B.O. ende si. B. swerten. - 3. V.A.B.d. swarte pl. uutgaen. - 4. B. wille. - 5. V.A.B. ghevet. V. bederf. B. bedarf. - 6. V.A.B. gheproevet.

907. V.A. Eene a.B. Ene a.L. Ende. - 8. B. Dat. - 9. V.A.B. Roemsch k.w. tien t.L. tenen t. - 10. B. wilde overliden. - 11. B. Een r.V.A.B. dat quam. - 12. V.A. torre horen wi. B. Ute e. thorre wi c. - 13. V.A. In s.h. dat men uphelt. B. In s.h. menne o. - 14. V.A. leeret. B. Ende leret. - 15. V.A. het telker. B.S. dat elker marginstonde. - 16. V.A. Tyberiuse. B. Tyberiuse groten. - 17. B. bi siere n. - 18. B. dandre. - 19. V.A. Germanicuse e. Drususe. B. Germanicus e. Drususe. - 20. B. des ontbr. - 21 V.A. datter l.B. dartoe tf. datter l. - 22. V.A. Hier (Hir) omme wort een v.n. heet. B. Hir ombe werd een v.n. heet. - 23. B. sijn leven. - 24. V.A. Al d. aldus vor die liede. B. Alse d. dos vor den keizer q. - 27. V.A.B. des ravens. B. wdvard. - 28. V.A.B. Alst hadde ghesijn e. prince (A. prence) w. - 29. V.A. die bringhet. B. die bringhen. - 30. V.A. Harde menichrande. B. Herde m.l. - 31. V.A. scuwts eyer et. B. scovuts e. et. - 32. V.A.B. laghe. - 33. V.A. sijn eyer. - 34. V.A. verscheden. B. vergan can.

936. V.A.B. Als o. segghen. B. scrijfturen. - 37. V. Conix, doch op den rand met roode letters: Cornix. B. alse. - 38. B. Horen wi d.c.n. - 40. V.A. Edele vogle. B. Edele voghele. - 41. V.A. te ontbr. - 42. V.A. Alle vogle. B. Alle. L. Alse. - 43. V.A. Want s.k. hare v.B. Want si kinnense over hare v.L. Maer. - 44. V.A. Maer s. comter h. af. - 45. V.A. als si. - 46. V.A. verswolghen. B. Werter ombe selc verbolghen. - 47. V.A. hare jonge. B. vlogen h. joncgen. - 48. V.A.E. hebben om hem groten v.B.E. hebber ombe groten v. - 50. B. stond. - 51. V.A. alse als) d. suwe d. eyer. B. alse d. soe. - 52. V.A. hye. V. nacht e. dach. - 53. B. Leerd. - 54. V.A. kindren. B. Uwe kindere hir bi stieren. - 55. V.A. mannen jouwen vr. B. Leerd g.m. uwen vr. - 56. V.A.B. helpene. B. trowen. - 58. V.A. diemen. B. dimen. - 59. V.A. Nomet. - 60. V.A. menne k.B. groten. - 61. B. warheit. V.A. weet ontbr. - 62. V. Dwers. A. Dweers.

963. V.A. longre. B. Siene. - 64. V.A.B. bloede. - 65. V.A. longre v.d. coe. B. alse d. longhene v.d. coe. - 67. V.A. cochuut. B. cucuut. - 68. V.A. hetet a. om. - 69. V.A.W. koc koc. B. cuc cuc. - 70. V.A.B. es. - 71. V.A.v. een o. - 72. V.A. doet het. - 73. V.A. es ontbr. B. Want ontbr. - 74. V.A. leit. B. eiere leget in haren n. - 75. B. broed. - 76. V.A. Dat hey. B. Dat ey. - 77. V.A. toebehort. B. toegehord. - 78. V.A. kockuuc comet vort. B. cuccuc c. vord. - 79. B. onbekijnt. - 80. V.A. dinc daer hine omme. B. dinc daer hine om mijnt. - 81. V.A. om d.h. wasset. B. om. - 82. V.A. et d. kockuut. B. et d. cuc cuc. - 83. V.A. enich, cleinen. B. cleinen. - 84. V.A. beweinen. B. moder somwille beweinen. - 85. V.A. langhet. B. vlieghet si. - 86. V.A. alle (al) d. scade entie l.B. al ontbr. - 88. V.A. sulken. B. selker. - 89. V.A.B. Wach. L. Wacht. B. scalken. - 90. V.A. marct. - 91. V.A.B. vordeel. - 92. B. Mochte h. ane w. geel.

993. V.A. tware. - 95. V.A. kockuut. B. cuc cuc. - 97. V.A. sine p. in hollen b.B. sine p. in holen. - 98. V.A. Jof i.d.e. hi begomen. B. ofte in derde e. hi begomen. - 99. V.A. dan. B. So hem. - 1000. V.A.B. en ontbr. - 1. V.A. In d.w. anghegaen. - Vs. 1001 ontbr. bij L. - 2. V.A.wi v.B. alse - 3. V.A. creghele die wi. B. crekele die wi. - 4. V.A.B. springhene. - 5. B. alse. - 6. V.A.B. Dat ontbr. - 8. V.A.B. Ende vor alle dinc vercoren hevet. - 9. V.A. van den pr. - 10. V.A. meenet. B. meent. - 11. V.A.B.D. bi. d. wisen heleghen m. - 12. V.A. spreict. - 13. V.A. dine h.B. Live kinder geft mi din h. - 14. V.A. doghedi sm. B. Want d. ombe so gedogedic sm. - 15. V.A. hi ontbr. B. Hi g.s.h. alse. - 16. V.A.B.W. hi onse herte h.w. - 17. V.A. radic dan g. - 18. V.A. elc ontbr. B. s.h. alleene.

1019. B.C. es. - 20. V.A. sochte. B. sacht v.e. een b. - 21. V.A. Beda seghet si es. B. Bedie seghet men si es. - 22. V.A. Alebrecht wedersegse. - 23. V.A. soere. B. Diet s.d. siere. - 24. V.A.E. seghet d. soe. B.E. seid. - 25. V.A. darmkijn. B. darmekin. - 26. V.A. andren voglen. B. andren voghelen. - 27. A. onsculdicht men. V.o. men b.w.B. men hare word. L. men ontbr. - 28. V.A. seghet d. gheene g. behort. B. gene g. behord. - 29. B. ja ter stad. - 30. V.A. ander vogle. B. voghele. - 31. V.A.B. cussene. - 32. V.A. croenge als ic. B. Gheene croenge als. - 33. V.A. So e. si dur. B. So ne e. si dor. L. durg. - 34. B. gheerne. - 35. V.A. leden. B. leden si hare. - 36. V.A. Over s.h.h. uutgheven. B. Genen s. hord men h. geven. - 37. V.A. Eenrande. B. Erande v. sonder cl. - 38. V.A. dichten tetene. B. dicken tetene. - 39. B. Kiekine. - 40. V. Negheen w'.A. Negheen w', doch ve met kleine lettertjes er naast geschreven. V.A. hebben wi.B. Negenewerf hebbe wi. v. - 41. B. Dat si om hare vernuwen s. - 42. V.A. vluc maghet. B. Sien si vlucht mach. - 43. B. haren n. - 44. B. voghelen es ontvest.

1046. V.A. Up e. point. B. point vindmen s. - 47. V.A. ghescreven. B. hir. - 48. V.A. nemet. B. hare l. - 49. V.A. watre. B. Herde gheerne d. watere. - 50. V.A. Ende dats. B.D. bi die segetmen vor w. - 51. V. Natuerlike. A.B. Naturlike. - 52. V.A. havics s. willen. B. havecs s. willen. - 53. V.A. van manieren. B. van maniere. - 54. V.A. Deen ne. B. Deen ne. p. nemberme. - 55. V.A. hie sitten. -. Vs. 1055 ontbr. bij L. - 56. V.A. wat so. B. Dander vaet d. vl. p. - 57. V.A.B. verstaet. L. voersiet. - 58. V.A.S. soene. - 59. V.A. So heft soe haer d. upwaert. B. Soe hebsie hare d. opward. - 60. V.A. vlieghende. B. Eest en d. vliegens b. - 61. V.A.p. soe. B. Soe en porsie. - 62. V.A.D. daer soe twater ghaerne omme s.B. Dats daer si dwater gerne ombe s. - 63. V.A. Palumbe h. erande. B. Palumba h. erande. - 64. V.A. Duven d.s. in den l.B. Duven d.s. in somen l. - 65. V.A. Eist. B. Eest d.s. hare. - 66. V.A. Die a. nemmermee ne k.B. Die andre. - 67. V.A. si so wats g.B. vlieget si wats g.

1068. V.A. Ende w. si r. sone w.n.B.W. so si varen. - 69. B. Men weet. - 70. V.A. nemmermee en k.B. nemberme. - 71. V.A.D.w. hoghe in nauwen g. - 74. V.A. haer minne trouwe e.f.B. hare minne. - 75. V.A. hare d.B. nerenst. - 76. V.A. grote. - 77. V.A. bringher. B. Hen d.m.s. bringher. - 78. V.A. ende niet mee. B. nemmer mee. - 79. V.A.B. vremde. - 80. V.A. gheledense mit. - 81. V.A.B. Kesele. - 82. V.A. daer m.B.O.d. sire h. mede. - 84. V.A.B. Bloet v.d. alsment. - 85. B. van vlammen m. - 86. B. Uteghelaten. - 87. V.A. vogel. - 88. V.A. reene. B. donkere o. rene. - 89. V.A. toghen. B. terre togen. - 90. V.A. Al dat dat si drinken m.B. drinken. - 91. V.A. Ghelijc a. ware. B. Ghelijc dat ware. - 92. V.A. Dat wanic dat els v. ne d.B. Dat wanic dat g.v. doe. - 93. V.A. dats. B. dats hare. - 94. V.A. Duve j.d. es b.B. dos eest. - 95. V.A. in erefst e. in l.B. in herfste e. in lintijn. - 96. V.A. greine ghevoedet. B. grane. - 98. V.A.D. soe. B. haren s. verheeft. - 99. V.A. hare pl. B. hare pl. te makene.

1100. V.A. comt hare. B. af so c. hare. - 1. B. alse d.h. siet. - 2. V.A. soe - soe. B. hare. - 3. V.A. onvorsien. B. Ghegrijpt h.o. - 4. V.A. duvle. - 5. V.A.B. hoverden. - 6. V.A. die si mit. B. die si m. hen. - 7. V.A. Carthates a. Alebrecht s.B. Carcates. - 8. V.A. te wesen. B. te siene. - 9. B. mede generd. - 10. V.A. An v.B.V. den vesschen. - 12. V. is. V.A.B. also. - 14. V.A.B. Also l. dat. - 16. V.A. na die w.B. weder ene w. - 18. V.A. ware. B. Ofte s.l. ware. - 19. V.A. maerct up d. wort. B. dese mord. - 20. V.A. versmoort. B. versmord. - 22. V.A. In eerdsche weelde in erdsch g.B. In dertsche weelde int hertsche g. - 23. B. blijft. - 24. V.A. Gine set a.G. uwen. B. set ane G. uwen s. - 25. V.A. van hem. B. Dat g. van hem. - 26. V.A.B. God. - 27. V.A. Die de erdsche sonde. B. die eertsche. - 28. V.A. vor, vertrecken. B. Datsi vor sine sonden verstrecken. - 29. V.A. Upwert sine h. - 30. V.A. Eerne d. zeebare. B. Eerne. - 31. B. Cotrinux. - 32. V. quackel. A. die quackel. B. Dietsch die quackele.

1135. V.A. Wiltijt. - 36. V.A. in andren l. - 37. V.A. Hebsi hare t. als o. - Vs. 1136-37 ontbr. bij B. - 38. V.A. Als d. zw. of de odevare. B. Als d.s. ofte die odevare. L. Aldus. - 39. V.A. vaerne e. te keerne. B. Beide te varne e. te kerne. - 40. V.A. De houde p. te jonge te leerne. B. jonghe te lerne. - 41. V.A. Als si. - 42. V.A. broedene. B. hen te broedena. - 43. V.A. vorhoeden. B. voerhoeden. - 44. V.A. Vor d. wreden sperware. B. Dor d. wreden sporeware. - 45. V.A. hars, up. B. hars. - 46. V. Die sperware. A. Die speerware. B. Die spereware. - 47. V.A. Tlant dats tende van den levene. B.D. land es dinde v. den levene. L. den ontbr. - 48. V.A. ghevene. B. Int inde, ghevene. - 49. V.A. narenstelike. B. viand nerenstelike. - 50. V.A. sulke sc. B. selke scalheit. - 51. V.A. der sielen. B. daer die siele. - 52. B. hoe hi o. - 53. V.A. dat dier negheen en l.B. dat dier geen l. - 54. A. tgroot. B. Sonder sie diet groete e.h. - 55. V.A. ende so bedi. B. Ende d.m. ende bedi. - 56. V. Seghmen. A. Seghetmen. V.A. vleisch. B. Seidmen d. hare. - 57. B. Cardicelis e. ene. - 58. V.A.E. het (heet) met ons e.d. B.E. heetmen ons e. destelvinc.

1159. B. Ende d. in diestelen. - 60. B. Gheerne. - 61. V.A. so m. - 62. V.A. varwen so dordiere. B. Ende v. varuwen so dorediere. - 63. V.A. wondre an. B. wondere ane mah. - 64. V.A. niet al. B. es. - 65. V.A. prisene. B. noch te prisene. - 66. A. Hir. B. Hir ombe. - 67. B. ter m. - 68. V.A. vermergene. B. vervroiene. - 69. V.A. heefse n. clene. B. cleine. - 70. B. so soete. - 71. V.A.B. hare p. scone. - 72. V.A. liever e. te waerder. B. Doetse liever e. werder. - 73. V.A. den dorperen scuwut. B. den dorpren scovut. - 74. V. dorp. V.A. sijn huut. B. Die so lelec es in s.l. - 75. V.A. ons ontbr. A. onbint. B. Cartiles alse Pl. - 76. V.A. vint. B. dminste v.d. vint. - 77. V.A. tconelkijn. B. dat voghelkijn als men. - 78. V.A. vogele conijnc (coninc). B. vogele coninge. - 79. V. alstmen. B. hoghe g. eest. - In V. staan de bladen verkeerd, daar 88 b gevolgd wordt door 91 a, en hiertusschen op 89 en 90 vs. 1237-1370 voorkomen, zijnde de beschrijving van den Erodius en den Fenix. Bladz. 91 moet dus volgen op bl. 88. Onder aan 90 b staat het volgende: Soec voert an daer tcruce staet gheteykent an dander side, ende heet Fulica datter na volghet. - 80. V.A. up d.a.t. stridene. B. aer te stridene. - Vs. 1179 en 1180 in omgekeerde volgorde bij B.

1181. V.A. dan gram d.B. aer gram doet. - 82. V.A.E. hijt w. nemen. B.E. waent nemen. - 83. V. Ontsupet. A. Ontslupet. V.A. clawen nochtan. B. Ontslupet hem t.d. clawen nochtan. - 84. V.A. So vl. h. om. B. om. - 85. V.A. aren verscaemt. B. aer. scaemd. - 86. V.A. vergraemt. B. omme n. vergraemd. - 87. V.A. straten. B. henen siere straten. - 88. B. cleine. - 89. V.A. hevet v. der n. B. hevet. - 90. V.A. Mee jonghe. B. Me joncge. - 91. V.A.B. in der h. - 92. V.A. Hets q.t. vanghene. B. Het es q. te vane. - 93. V.A. hier voglen. B. hir d.v. word. - 94. V.A. Hort, vort. B. Hord hir, vord. - 95. B. Dyomedite. - 96. V.A. vogle. - 98. V.A. rudder dede. B. riddere dede. L. daden. - 99. V.A. vor. B. in die s. - 1200. B. Dor sine grote. - 1. V.A.B. Favelen. - 2. V.A. maecte d. goddinne. B. maecte. - 3. V.A. voghelen. B. Desen vogel ende sine g. - 4. V.A. hortmen poeten. B. Doch hortment poeten. - 5. V.A.B. Solinus. - 6. V.A. die swane. B. alse die swane. - 7. B. groette. - 9. V.A. Hare o.s.r. als v. B. Hare o.s.r.a. I vier.

1210. V.A.B. scarp. - 11. V.A. rootsen. B. roken. - 12. B.E. roke te haren s. - 13. V.A. seit als si. - 14. V.B.D. meent dat l.A.D. meent dat tlant. L. lant ontbr. - 15. V.A. den (een) c. besterven s.B. Ofte. - 16. B. mindese boven al. - 17. V.A. ander liede. B. andren lieden wilden si. - 18. B. Dos s. vind ment in scrijfturen. - 19. V.A. Aelbrecht. B. alse A. kend. - 21. V.A.B. becken. - 22. V.A. Clemmen c.e.h. vort. B. vord. - 23. V.A.B. en ontbr. - 24. V.A. somich eene. B. vindmen someghe e. - 25. V.A. en ontbr., m. no m.B.D.m. seid m. no m. - 26. V.A. herreft. B. herfsts. - 27. V.A. als het. B. rimen. - 28. V.A.B. hout. - 29. V.A. jonghe. A. tote. B. joncge tote. - 31. V.A. danne. B. steerft. - 32. B. leven. - 33. V.A. selves mede. B. moten p. dat selve mede. - 34. V.A. Dat daer te voren. B. Dat te voren die v. - 35. V.A.B. ute. - 36. V.A. een. B. alse in ene E.

1237. B. alse. - 38. V.A. up d. vraie. B. vraie bibele. - 39. V.A. die v.a. ic w.B. die v. alsic. - 40. B. gervalke. - 41. V.A. die edele vogle. B. die edele vogele. - 42. V.A. Die (de) edelste d. vlieget m. vlogle. B. Die edelste d. vlieghet m. vlogele. - 43. V.B. starc. - 44. V.A. te d.B. aer sl. te d. - 45. V.A.B. oec in. - 46. A. heine. B. Dat v.c. henen. - 47. V.A. ander vogle also. B. Ofte a.v. also. - 48. V.A. uutwerpt in vederspele. B. menne opwerpt in vederspele. - 49. V.A. vellese. B. cracht. - 50. V.A. sire j.B. met sire j. - 51. V.A. sire vl. B. onbert sire. - 52. V.A.B. So. B. hond dire. - 53. V.A. den voglen. V. als sij. B. den voghelen. - 54. V.A. Hem d.h. ofbijt. B. Hen d.h. afbijt. - 55. V.A. varsch. - 56. V.A. hi hem scudt. B. Ende alsi hem scud. - 57. V.A. meent h.p.d. hem behaget. B. die hem behaghet. - 58. V.A. sijn moet. - 59. V.A. hie wort. B. Mest h.h. wert. - 60. V.A. upvlieget. B. vlieghet. - 61. V.A. keren neder. - 62. V.A. loedre weder. B. lodere weder. - 63. V.A. in (int) comine. - 64. V.A. best vele.

1265. Van E s. gaen ute die w.B. Van E s.g. ute die word. - 66. V. so hoort. A. so hort. B. Nu hord v.d. F vord. - Bij V. en A onder aan de kolom: Leest boven van Fenix; doch bij A. zijn die woorden weder uitgeschrapt. - 67. B. alse seid. - 68. V.A.B. ende ontbr. - 72. V.A. so ontbr. B. aer es. - 73. B. LX j. - 74. V.A. dat es. - 75. V.A.B. ghehalset. - 76. V.A. pawes. B. paus. - 77. V.A. als of hi ghuldijn. B.S.h. ofte hi guldijn. - 78. V.A. harentare. B. purperinen p. hare entare. - 79. V.A. blaeu. B. stert g. blau. - 80. V.A.B. van gr. s. - 81. B. Alse fenixse. - 82. V. Kiest enen. A. Kieśt hi. B. hi. L. si. - 83. V.A. op (up) ene f.B. ene fontaine. - 84. V.A. dorreyne. B.D. so s. es e. so r. - 85. B. dire g. - 86. V.A. Als die v.B. in die v. - 87. V.A. wierooc, merren. B. wierroc bomen e.v. merren. - 88. V.A. caneel bome e.v. verren. B. caneel bomen van verren. - 89. B. telegen. - 90. V.A. andren. B.E. die r. alre b. - 91. V.A. hete scijnt. B. Alse d.s. hete scijnt. - 92. V.A. So w. danne e. pijnt. B. wait hi danne e. pijnt. - 93. V.A. ontsteect. B. So d. hi o.d. houd. - 94. B.D.s. roeke geeft menechfoud. - 95. V.A. vallet hi selve int s.v.B. valt hi selve int.

1296. V.A. wort asschen d. vintmen. B. werd t.d. vindmen hir. - 97. B. herder. - 98. V.A. Wasset e. worm in dasschen. B. worm in dasschen. - 99. B. vogele. - 1300. V.A. Aldus w.f.v.B. wert f.v. - 1. V.A.B.F.d.e. voghel. - 2. V.A. Wel Jh. Kerst diet al s.B. diet al s.L. die. - 3. V.F. ne vader n.m.A.B. ne hevet. B. moder. - 5. V.A. menscheit. B. minscheit. - 6. V.A.B. Na d. godheit es hi a. - 8. V.A. fenixs. - 9. V.A. Markede. B. Mercte. - 10. V. Om die s. oghen. A. Om dien. B. Om d. hoghen sc. b. - 11. B. fontaine. - 12. V.A. es tcruce. B. es tcruse to verlaet. - 13. B. fontainen dat v. - 14. V.A.D. die. B. Die vonde die onse sonde afduaet. - 15. V.A. marct w. hir. B. Thoud v.s. merct hier. - 16. V.A. fenixs af makede. B. af m. - 17. V.A.M. dair J.h. an. B. ant h. - 18. V. hi ontbr. - 19. V.A. Ontsteken met. B. onsteect. - 20. V.A. sende o. onse v.B. sende hi o. onse. - 21. V.A.B. soeter r. vor. L. soete. - 23. V.A. berende. - 24. V.A. fenixs in der.

1325. V.A.O. ende dat. B.O. ende hi. - 26. V.A. Dats tote d. - 28. B. hemelrike. - 29. V.A. vorme. B. vormen. - 30. V.A. fenixs asschen die werden te worme. B. asschen werden te wormen. - 31. A. comen hem. V.A. vlogle. - 32. V A. Ende vlieghet als doen ander vogele. B. Ende vlieghet ghelijc andren v. - 33. V.A. fenixs. - 34. V.A. eer dat. B. wert so s. - 35. V.A. erdrike. B. eertrike. - 36. V.A. XXXIIII j. levede. B. levede. - 37. V.A. gheboodscapt. B. geboetscap. - 38. V.A.B. Tote d. hi starf. L. Dats d. - 40. V.A.S.v. claer. - 41. V.A. fenixs tellet. B. desen f. scrivet. - 42. B. sente. L. Eeen. - 43. V.A. Eene port. B. port. - 44. V.A. heetet. B. hetet. - 45. V.A. Dat. B. Dietsch. - 47. V.A. tempele i.o.H. here. B. Ene temple. - 48. V.A. Salomons t. min. B. Salomons temple min. - 49. V.A. fenixs. - 50. V.A. viere. A. opten. B. Tote die viere op dien o. - 51. V.A. Up s. vlogle. B. vlogele. - 52. A. Mit. B. dat soete r. - 53. V.A. verbarrende hem. B. verbrande hem o.d. outare. - 54. V. Dese naeste. A. naeste. B.D. anders d.q.d.p. dare. - 55. V.A. in dasschen e. wormekijn. B. in dasschen e. wormkin.

1357. V.A. ander d. haddet vlogle. B. ander d. hadt. - 58. V.A. van vogle. B. enen ontbr. - 59. V.A. darden. V. daghen. B. al ontbr. - 60. V.A. an die p.B. heeft. - 61. V.A. dane. B. danen. - 62. V.A.B. scrivet. - 63. V.A. spreict. B. spreect. - 65. V.A. Doe. B. Doe H.d.k. versloech. - 66. V.A. Ontvlo e. woender. B. Ontvlo e. woender d. gnoch. - 67. V.A. fenixs. - 69. B. warechte. - 70. V.A. Wanderen soude in. B. soude in dese st. - Bij V. leest men onder aan de kolom het volgende: Soec voert an daer tcruce staet gheteykent an dander side ende heet Fulica datter na volghet. Bij A. is de afschrijver ook begonnen deze woorden te schrijven, doch zij zijn weder uitgeschrapt. - 71. V.A. spreict. B. Fulcita spreect. - 72. B. vogel heet dus. - 73. V.A. ware. B.S. vl. swart alse ware wase. - 74. V.A. Up. B. morassche neemt hi sine a. - 75. V. so maect si. A. so m.B. ember m.h. sinen. - 76. V.A. met watre. B. Dart met watere. - 77. V.A. heetet der vroetster. B. der vroetstere voghele. - 78. V.A. Ute s.l. ne vliechter geen. B. vligetter geen. - 79. V.A. lantscap. B. Mar i. lantscap dar. - 80. V.A. Leset men. - 81. V.A.B.E. ne v. hare no. d.

1382. V.A. croengen hevet. B. Croengen hevet hi onmare. - 83. V.A. Ambrosis spreicter af. B. spreect af. - 84. V.A. eenrande. B. vind erande. - 85. A. jonghe. V.A. vernoyt ontbr. B. jonc. V.A.B. voedene. - 86. V.A. werpse u. sinen broedene. B. ute sinen brodene. L. sine. - 87. B. fulcita. - 89. B. in sinen n. - 90. V.A. ware. B. exemple ware. - 92. V.A. merken. B. merke d.h. ontfarme. - 93. V.A. Der armer e.h. gods. B. Der armer e.h. goeds onnen. - 95. B. Fatatar es bekend. - 96. B. Een vogbel in O. - 97. B. hatech. - 98. V.A. Ende can. B. Ende c.h.s. niet vorhoeden. - 99. V.A. sine e. so vro. B. Hi en l. sine eiere so i.j. - 1400. V.A. Datse. - 1. V.A. dicken vervrieset te d.B. Allen dicken verliesen doet. - 2. V.A. Exemple, groot. B. herde goet. - 3. V.A.H.d. ter beren wille climmen (clemmen). B. cliven. - 4. V. himmen. A. hemmen. B. Datsi moten nederbliven. - 5. V.A. Tote dat si. B. werden so werd. - 6. V.A. ter heeren. B. begerd.

1407. V.A.B. Ende ware hem b.B. ontbeden. - 8. V.A.B. om. - 9. A. mit sc. V.A. moeten beten. B. moten beten. - 10. V.A. Als. V.A.B. heten. - 11 V.A. anderwarf. B. fortator anderwarf. - 12. V.A. hem eerst bedarf. B. Over d.h. teerst bedarf. - 13. V.A. danne. B. hem dat neuwe. - 14. Dies l. andren vogelen. - 15. V.A. woestinen. B.D. maect s.n. in der woestinen. - 16. V.A. Wantse a. waer eens ne p.B. Die a. wel na maer eens en p. - 17. V.A. om h. jonge. B. jar om. - 18. V.A.B.S.f. allene. - Bij L. komen na vs. 1420 twee verzen voor, die later (vs. 1435-36) met een kleine wijziging herhaald worden, en daar ook behooren te staan. Zij luiden aldus:

Omme dat hi gherne et fighen,
So waer dat hise mach ghecrighen.

21. V.A. in den jare broet. B. Tweewerf in den jare br. L. hi broet. - 22. V.A. Als Aristotiles weten doet. B. Alse Aristotiles weten doet. - 23. V.A. luttel vogle. B. Ende ontbr. - 24. V.A. winnet. B. wind. - 25. V.A. eyer ne v.B. eiere en v. - 26. V.A. het d. somer s.B. eert d. somer s. - 27. V.A. nochte br. B. no br. - 28. B. Des wert h. gheleent met goeden. - 29. V.A. Dat het winnet dat het b.B. Dattet wind dattet begeert. L. Datter. - 30. V.A. waert. B. werd. - 31. V.A. Leere te t.V. sijn s.B. te t.

1432. V.A. eeren. B. moet hi g. eren naken. - 34. V.A. ende heetet dus. B. ende h. dus. - 35. V.A. Om dat hi eet gherne v.B. Om dattet gerne ettet v. - 36. V.A. Want so waer hi m.g.B. War dat hetse m.g. - 37. B. es s. sp. - 38. V.A. Maerct. A. up. B. hir op g. vroede w. - 40. V.A. Dien b.B. elc m. - 41. V.A. misselike. B. vind messelike. - 42. V.A. erdrike als ic. B. eerderike als. - 44. V.A. Som s. ende som s. - 45. V.A. vrucht, gewerke. B. vrucht dats o. ghewerke. - 46. V.A. wil ic, merke. B. wise ende merke. - 47. V. goede. - 48. V.A.B. sine d.d. hi hevet. - 49. V.A. laten die quade ene v.B. henen. - 50. V.A. Als d. wale seghet. B. die wale seid twaren. - 51. V. Hi mach voer gode doch vertellen. A. Hi maecht vor g. doch vertellen. B. Hi maget vor goede dach vort. - 53. B. Mint. - 54. V.A. Also als. B.G. dat. - 56. V.A. an s.B. ane. - 57. V.A. die cl. B. alse b. die cl. - 58. V.A. Des luttel behort. B. behort.

1459. V.A. hets. B. hets cond gnoch. - 60. B.D. toenen. - 61. V.A. daer na r.e. huken. B. Ende ropen e. huken. - 62. V.A. latix. B. Bedie latix. - 63. V.A. wil ic II m.B. twerande. - 64. V.A. valke u v.B. valke u viseren. - 65. V.A. onhedel. B. Alse d. onedele. - 66. V.A. heigher. B. heigher e.h. ter neder slaet. - 67. V.A. heigher e. hael ute varen. B. eiger. - 68. V.A. Donhedel v. grijp dien te w.B. gegriept dien twaren. - 69. V. die heigher. A. dien heigher. B. eiger henen. - 70. V.A. Aldus l. - 71. V.A.M. die e. valcke ne doet d.n.B.M. dedele valke doet d.n. - 72. V.A. Als hi sulke sc. A. scalheit. B. Als hi selke sc. - 73. A. de meere. B. merre. - 74. V.A. Hoe den heigher die sc. scine. B. eigher. - 75. V.A.E. ne l. - 76. V.A. Eer hi d. heigher heeft g.B. Eer hi d. eiger heft. - 77. V.A. Donhedel. B. Donedele. - 78. V.A.B. des h. onhedel daet. B. des h. onedele daet. - 79. A. hevet. B. Alse hi wetlike. - 80. V.A. lieden. - 81. V.A. quite omme g.B. Laet h. quite omme g. - 82. B. wert h.v.d.e. bevelt. - 83. V.A. hi ontbr. B.W. donedele q.g. - 84. V.A. Vor trecht minnet. B. Treect hi ende mind. - 85. V.A. ne d.n. die (de) edel v.B. ne d.

1486. V.A. vellet. B. Hi slaet hi vaet. - 89. V.A. ute nu hort mee. B. ute nu hort. - 90. V.A.M. gheen dichte van G.B. Eeric meer d. - 91. V.A. dier e. voghele. B. voghele. - 92. V.A.B. Hare e.e. hare m. - Bij A. onder aan de kolom: Soect an dander side tbegin daer of. - 93. V.A. Thomoleus dit nes geen ghilen. B. Tholomeus dans. - 94. V.A.B. Hieten alle. B. wile. L. Heten. - 95. V.A. droughen. B dragen. - 96. V.A.B. Een Tholomeus. A.B. regnerde. L. Ende. - 97. B. den t.V.A.B. lesen. - 98. V.A. Simachus. B.D.A. Affimacus. - 99. V.A.B. waren. L. weren. - 1500. V.A. warelt v. groten maren. B. maren. L. manieren. - 1. V.A. vorsoeke. B. bi haren versoeke. - 2. B. Bescreven. - 3. V.A. vogle. B. voghele. - 4. V.A. als het. B. alst in den L. - 5. V. is. B. Aelbrechte. - 6. V.A. Saltu. B. Saelt u J. nu vort g. - 7. V. name. B. cruden dire sijn. - 8. V.A. u scriven. B. Salijc u geven. - 9. V.A. In kennessen a.a.w. is. B. kennesse a. alst is. - 10. V.A. apoticaris. B. kinnen e. apoticaris. - 11. V.A.B. hovede na dat. V. conne. L. na ontbr. - 12. B. Selen w.l. dat b. - 13. V.A. Wort. B. Es. - 14. V.A.B. salne te ghenesene.

1516. V.A.D. in sal sochte wriven. B. Dimenre in sal sachte driven. - 17. V.A.B. dicken. - 18. B. in dogen dwitte. - 19. V.A. Nem pulver v. venkelsade. B. Men sal pulver v. venkelsaede. - 20. V.A. melc dats dat. B. melc dits. - 21. V.A. Warem. B. Warmen d. af. - 22. Hevet h.b. de n.B. Heft h.b.d. nesegate. - 24. V.A. Mac p.e. te g. doe. B. Mac te p.e. te gadre doe. - 25. V.A. blaest h. in wiltune g.B. ochtune wilt g.L. wiltene. - 26. V.A.B. der nesen. - 27. V.A.B. wrijf h. sijn roest d.L. sijn roest ontbr. - 28. V. pulver. - 29. V.A. H. reume i. hovet. B. Heft hi reume i. hovet. - 30. V.A.B. bendichede. - 31. V.A.B. nesegate. - 32. V.A. netter m.d. sine b.B. Ende s.a.n. dats sine b. - 33. V. sapen. - 34. V.A. sultu. - 35. B. Neem o. loech g. in w. - 36. V.A. nesegate. B. Ende d. hem i.d. nesegate. - 37. V.A.B. settene. - 38. V.A.B. latene. - 39. V.A. Heeft hi pupeide hort hir. B. Heft hi pippeide hor hir n. - 40. V.A. Nem. B. Neem. - 41. V.A. Dat met. B.E. dat m.h.g. - 42. V. dits. te g.B. Wrijf hem s.t. dats die g. - 43. B. botere tetene.

1544. V.A. gheneset, daer an. B. genest, daer an. - 46. V.A. sine m.B. Tpulver s. sine m. - 48. V.A.B. vledermus. A. neem. - 49. B. stamp. - 50. V.A. aset. B. Dan alse hi s. - 51. V.A. vledermus. B. Vind men der vledermus. - 52. V.A. ist b.d. dan s.B. eest recht d. besiet. - 53. V.A.B. als eneghen voghel. - 54. V.A. daer nes. B. Want daer en es g.v.a. - 55. V. men. B. menre. - 56. V.A. Het sal l. helpen d.B. Het salre l. helpen toe. - 57. V.A. roept. B. roep m.w. kinnen. - 58. V.A. hi eyer. B. hi eier. - 59. B. Genest hi q. du salt. - 61. V.A. Jof eens honts welpkin eer het s.B. Ofte eens honds welpekin eert s. - 62. V.A. Jof. B. Ofte. V.A.B. werpene. - 63. V.A.B.D. so s.B. tgedichte. - 64. V.A. Neemt e. vierendel (vierendeel) allincs g.B. Neem e. virendeel hellincs. - 65. V. Scanonia. B. Scamonien. - 67. V.A.B. mingen. - 68. V.A.B. bespringen. - 69. V.A. vleisch. B. swinen. - 70. V.A. allinc wichte. B. Ende maec v. allinc wichte.

1571. V.A. Apotecarise s. di w.B. Apoticarise selen di. L. die. - 72. V.A.B. rechte. - 73. V.A. Ne m.B. En ontbr. - 74. B. So n.v.e.e. dwitte. - 75. V.A. Werp hem dat p.B.W. dat p. - 76. V.A.B. daer mede. - 77. V.A.B. ere s. - 78. V.A.B. ter selver dinc. - 79. V.A. Mac h. eyer m. melke v. gheete. B. van melke v. gheite. - 80. V.A. Ghefse h.B. Gef. h.e.d. datic di h. - 81. V.A. Alsi up tvier. B. Alsi op tvier. - 82. V.A. ghesont dan. B. wert gesond. - 83. V.A.B. sinen g. - 84. V.A. Helpet dit h.w.m. machte. B.H. dit herde w.m. machte. L. Helpt hi. - 85. V.A. Beghinnet. V. nutten. A. muten. B. Beghinnet h. muten l. - 86. B. Done. - 87. V.A. Ende ghef. B. Ende gef h.a. gnoech. L. Ende ontbr. - 88. B. Allen wegen. - 89. V.A. Also dicken als hi. B. Also dicken alse hi. - 90. V.A. Alse dicken. B. dicken. - 91. V.A. Faelgiert hi in die v.B. Faelgiert h.i. die vederen. - 93. V.A. saden onder v.B. sade o. sine v. - 94. V.A. tsire b.B. sire bote. - 96. V.A. Ist best B. Eest dat hem best te s.s. - 97. V.A. Hevet h.d.r. so h. hier (hir) n.B. Heft, hore.

1598. V.A.B. Int sap v. artimesia. L. Nem tsap. - 99. V.A.B. wanic. B. bevoet. - 1600 V.A. Ghef. B. Net. - 1. V.A. Moeter hennin a.w. toe. B.M. hinnen. - 2. V.A. warf of vive. B. Vierwarf ofte vive. - 3. B. Ofte. - 4. V.A. dit r.b.B. Bind h.v.d. rechte. - 5. V.A. In die middle d.b. sultu s.B. In die middelt van den bene saltu s. - 6. V.A.B. Ene a. - 7. V.A. sultu. B. So saltune. - 8. B. Dos s.h.c. bate. - 9. V.A. machtu. B. Hir bi m. kinnen. - 10. V. Jof den v.A. Jof. B. Ofte e.v. hevet. - 11. V.A. So wiltijt so h. dien vogle. B. so h.d. vogle. - 12. V.S. h.e. sijn vlogle. A. hovet e.s. vlogle. B. oec ontbr. - 13. V.A.E. hijt hevet e.B. bevet e. dan t. - 14. B. ofte hi coud. - 15. V.A. wel ne haset. B. welnaer. - 16. V.A. Jof ghierlike der ane sciet. B. Ende hi gierenliken d. ane s. - 18. V.A. aldustanighen. B. aldosdanen. - 19. V.A. waer toe ghevet. B. ware toe gevet. - 20. V.A. hevet. B. Ofte - hevet. - 21. V.A. Dat helpt. B. helt h.a. alse. - 22. V.A. Hier boven gescreven s.B. Hir boven b.s.L. Die hier. - 23. V.A. Jof h.s. dorst so d. dus. B. Ende ofte h.s. dorst doe dus. - 24. V.A. Nem p.v.c. lomsticus. B. Nem p.v.c. levisticus.

1625. V.A.B. Dats. A. sine. L. Dat. - 26. V. scalen. A. stalen. B. stelen selenre. - 27. V. scale. B. venkel stele. - 28. V.A. esser. B. eser n. toe t.s.L. ester. - 29. V.A. Alst es g.B. Alst es g.r. gnoech. - 30. B. lepen vol h. in g. - Vs. 1630 ontbr. bij L. - 31. V.A. doen ontbr. B.D.s. wel coelen d. - 32. B. ofte. - 33. B.S.s. hem in d. bec. - 34. V.A. eens daghes. B. Oft d.h. eens daghes. L. een sdaghes. - 36. V.A.D. nachts d.d.n. in der weken. B. naest d. binder weken. - 37. V.A. so het g. - 38. V.A. olie hetet. - 39. B. an d. gallen. - 40. V.A. bespaers s.a.m. alle. B. bespers. L. alle. - 41. V.A. wilgebloemen. B.M. bladen v. wilge bomen. - 42. V.A.A. hem d. vlogle. B. Alse d. vogele. - 43. V.A. danne ganse bl. - 44. B. eser. - 45. V.A. vlogle. B. vlogels. - 46. V.A.B. latene. - 47. B.h. tetene v. ganse v. - 48. V.A. Hoor n.m. een a. B.H.n. ene andre wet. - 49. V.A.B. hetet. - 50. V.A. Ende ontbr., vlogle. B. eerst de v. - 51. V.A. vlogle sultu m.B. sonder d. vlogele. - 52. V A.B. Sine asselen s. wel ter st. - 53. V.A.B.E. n. galle van den sw. L. nem van galle swine. - 54. V.A.B.E. salver mede d. vlogle.

1655. B. sijn ontbr. - 57. V.A. salegen. B. Oft in s.v. saelge. - 58. V.A. Hevet, vlogle. - 59. V.A. cruut. B. Neemt cruut d.g. es. - 60. V.A. hedera terristris. - 61. V.A. Sijn Dietsch daer of a.i.w. B. Sijn vleesch (l. vleemsch, d.i. vlaemsch?) daer af. - 62. V.A. Es datment gondrave of dresene h.B. Es datmen gondrave of dresene h. - 63. V.A. entie bl. B. watere. - 64. V.A. sine vlogle. B. sine. - 65. B.D.s. sire s.g. - 66. V.A. so s. nat. B. dat saltu nat. - 67. V.A. In dat w. daert cruut. B. in stoet. - 68. V.A. den v. noot. B.D. es oec den v. goet. - 69. V.A. vlogle de s. - 70. V.A. houten in deser. B. behouttene in derre maren. - 71. V.A. buxs. B. Gheef h. bucs v.n. in aysine. - 72. V.A. bestrijc die v.B. bestric d. vederen. L. bestriker. - 73. V.A. warmen aisine. B. warmen aysine des. - 74. V.A. lauers. B. olien v. lauwer b. - 75. B. so ontbr. V.A.B. werf. - 76. V.A. Breict h.v.e.d. bederf. B. Gebreect h.v. die h. bedarf. - 77. V.A. Dattu sochte huutdoen. B.D. mense uutdoe so doe d. - 78. V.A. ere r. - 79. V.A. die v. - 80. V. so dan. A. soe dan. - Vs. 1679-80 ontbr. bij B. - 81. V.A.B.E. s.h. dat r.

1682. V.A. Also d. wort (in beide Hss. schijnt Alid te staan). B. Ende alse d. wert. - 83. B. Neem e. rodekijn v. selker m. - 84. B. Dat d. groette si v.d.g. - 85. V.A. vedre. B. vedere. - 86. B. thonich. V.A.L. honich. - 87. A.B. wedre. - 88. V.A. een niewe vedre. B. niewe vedre. - 89. B. ofte. - 90. V.A. warem. B. water a. - 91. B. bind daer op. - 92. V.A.B. Enen n.B. ende ende dach. - 93. V.A. anen dr. B. Eecht h.d. in aysine. - 94. A. daer up. B. te haren n. - 95. B. ongeroet. - 96. V.A. Upt r.A. up. B. ofte. - 97. V.A. Siede merre in water. B. Sied merre in watere. - 98. V.A. bestrijcse. B. bestrijc. - 99. V.A. uut. B. uten watere. - 1700. V.A. Aessene als hijs b. Asene also dicken alse. L. hals. - 1. V.A. Hevet hi tevel d.h. rampa. B. Heft hi devel. - 2. V.A. Duutsche es de crampa. B. Dietsch heet d.c. - 3. B. artumesia d. es heet. - 4. V.A. Sultu s.a. netten g.B. Saltu netten sijn a.g. - 5. V.A. bloet warm w. sine v.B. lamps bloet warem net sine v. - 6. V.A. ander. B. ene a. - 7. V.A. sout n. warmen. B. Oft du salt n. warmen w. - 9. A.B. sine v - 10. B.E. daer ute s.a.o. - 11. V.A. ne c.B. Eest.

1713. B. Of w.s.g. geten. - 14. V.A. so sultu. B. du selt w. - 15. B. stelpenen. - 16. V.A. Luttel saeps v. jusquami. B. Een l. saeps. - 17. V. Ghef. A. Gheft. V.A. ende natter al. B. Gheef h.d. ende n. al. L. et n. - 18. V.A. Sijn. B. Sijn a. in d. hi drinken s.L. Sin. - 19. V.A. Hevet. - 20. V.A. jof. B.V. halsenen saep ende n. - 23. V.A. Bespociene e. makene. B. Bespoiene e. makene. - 24. V.A. hem sal. B. Vor waer hem sal. - 25. V.A. voglen. B. voghele. - 26. V.A. messelike. B. mesquame ende pine. - 27. V.A. Latine. B. Latine gelijc. L. Latene. - 29. B. Simacus. - 30. V.A.B. Thelomon. - 31. B. hine vands nemme. - 32. V.A. Hort vort voglen. B. Vord hort vogelen. - 33. B. seid. V.A.B. Vitri. - 34. V.A.D. het e. vreesam. B. een vremd v. - 36. B. Gewapend ende te doot slaen. - 37. V.A.B. clawen. - 38. V.A. utc. B. Datmenre ute. - 39. V.A. joft ute e horne. B. Alse ofte ute e. horne. - 40. V.A. Sycia des. B.I.S. hordic m. - 41. B. Dats in d.l.v.E. - 42. V.A. Leset men dat. B. Leestmen dat selc. - 43. L. houden si hem.

1744. B. swar. - 45. V.A. goud. B. Daer goud es ende diere st. - 46. V.A.B. Menschen. - 47. V.A. teerst. B. tierst. V.A.B. den man. - 49. V.A. Als jof. B. Alse ofte hi ware. - 50. V.A.B. vrecheit. - 51. V.A. Als het. B. Alst w. waer. - 52. V.A. wijt. B. alse wijt. - 53. V.A.M. e.o. hetet Armaspi. B. dat ontbr. - 54. V.A. vogle. B. voghele. - 55. V.A. mieranden. B. Omdat die mirauden. - 56. V.A. af. B. winense h. af. - 57. V. mieranden. B. miraude. - 58. B. alse. - 59. B. wiltment. - 61. V.A. vlogle. B.V. sijn die v. - 62. V.A.B.E. hebben g[...]h. e. vlogle. - 63. B. aer ende merre v. - 64. V.A. Dat het. - 65. V.A.B. Achter. L. Echter. - 66. V.A.B. Vogle. - 67. V.A. Seghet men. B. Seghet men datter m. si. - 68. V.A. Yperbori. B. Bi den b.v. Yperboli. - 69. V.A. enten m.B. Tpard. - 70. B. seid. - 71. V.A.B. heeft ontbr. - 72. V.A. In sinen n. leghet o.B. heft al in een. - 73. V.A.B. es wel. - 74. V.A.B. tonfane.

1775. V.A. So neist d. niet recht o.B. Soene eest hem niet te rechte o. - 76. V.A. God en h.B. God en heeft. - 77. V.A.B. Ende hem g. - 79. V.A.B. die es. - 80. V.A. sijts g.B.E.v. des sijt g. - 81. V.A.B. Diemen. - 82. V.A. zuverhede. B. suverheden. - 83. V. alt. - 84. V.A. est. B. eest. - 85. V.A. mijnst. - 86. V.A.E.i.j. daghes men vroet. B.E. daghes int j. alsmen gebroet. - 87. A.B. winne. - 88. V. Gheer d. en es. A. nes. B.G. dinc. - 89. V.A. so waer. B. waer so. - 90. V.A.B. redene. - 91. B. besceed. - 92. V.A. There onsuverhede. B. Ter onsuverheden. - 93. V.A. ne c.B. Ende coens. - 94. V.A. Also als. B. Also alse. - 95. B. din er. - 96. V.A. heesch. - 97. V.A. aes di. B. haest u s. - 98. V.A. in q.B. in crancheiden e. in q. - 99. V.A. Gostrudus. B. Gostrudis e.e.v. cleine. - 1800. V.A. gheplumet al rene. B. erden g. reine.

1801. V.A. Up. B. Op sijn hovet a.i.v. - 3. V. in den g.B. Die vl. - 4. V.A. Up. B. alse. - 5. V.A. Ghemeen. B. Ghemeine. - 6. V.A. eyer. B. hare eiere. - 7. V.A. jonghe. B. alse d. joncge comen ute. - 8. B. ierst kinnensi. - 9. A.B. geliken. - 10. V.A. vor. B. Selke d. vor. - 11. V. godstruden. A. gostruden. B. gestruden. - 12. B. so ontbr. - 13. B. hare kindre. - 14. V.A. enter heren. - 15. B. So en. - 16. V.A.B. setten si. - 17. V.A. enten d.d.B. rijcheid ende te quaden d. - 18. B.E. si oncusheit vordbr. - 19. V.A. hem dan dat. - 20. V.A.B. wilsi. - 21. V.A. in hare h.B. hebben gelorie int h. - 22. V.A. die e. sm. B. Hare l. werd dewelike sm. - 23. V.A. de cr. B. Dietsch de. - 24. V.A.B. pleghet. - 25. V.A. te w.B. vard v.o. te w. - 26. V.A. An j.w. ute s. nesten. B. Ende ontbr., nesten. - 28. V.A. Alst e. lettere w.B. Alse oft e. lettere. - 26. B. scepen h. wechvard. - 30. V. hebsi. A. ebsi. B. Hebben si e.d. beward. - 31. V. Alsi. B. Alse, hem naer. - 32. V.A. luud. B. kinnen sinen luud cl. - 33. V.A. ees. B. Worde. - 34. V.A. roepre in sine. B. ropen in sine.

1835. L. bi na n. - 36. V.A. Sceden si hare. B. Setten si hare wachte. - 38. B. in den v. - 39. B. oft. V.A. doe. B.L. doet. - 40. B. ondoet. - 41. V.A.B. kesel. B. ontvallen. - 42. V. roopt. - 43. B. willen doen. - 44. V.A. So vl. - 45. V.A. Om. B. Om d. si verre willen s. - 46. V.A. Dat lant d. si hene t.B. Dat land d. si inne. - 47. B. die ontbr. - 48. V.A. roepene. B. ropene. - 49. V. zwerec. A. sweerc. B. Alse. - 50. V.A.B. wille d. alle. - 51. V.A. hasen. B. hasten omme har e. G.J. heten. - 52. V. als hi. A. als si. V.A. om h. dingen. B. hare d.G. om erdinghe. - 53. V.A. Hare leetsaghe die st. in der hoede. B. Hare leidere st. in der hoede. - 54. V.A. Ommesiende als die vroede. B. Al o. alse die vroede. - 56. V.A.E. waerscuwet. B. E warnet dandre. - 57. V. verre l. A.B. verren l. - 58. V.A. hevet men. A. dicken. B. Heftmen dicken wel v. - 59. B. utworpen.

1860. V.A. purgieren. B. goud ute. - 61. B. verren selen. - 62. V.A. Weetmen over waer s.l.B. Weetmen vor waer s.l. - 63. V.A. sant. B. sand. L. lant. - 64. V.A. hare v.B. hare v.s. gemene. - 65. V.A.B. Hebsi kesele. B. dats har. - 66. V.A.B. te sine. - 67. A. vardich. V.A. mar gestade. B. werdich m. gestade. - 68. V.A. si dus stade. B. Har v. si bi liever lade. - 69. V. Datsi steenen. A. Datsi. B. Datsi s. voren int v.L. Om dat. - 70. B. scepliede. - 71. V.A.W. datsi o.d. scepo. B. scepe. - 74. V. conde. A. conden. B. come. conden. - 75. B. helpt. - 76. A. houde. V.A. wil ic u.B. u bevroeden. - 77. V.A. zwarte h. meest. B. swarte h. meest. - 78. V.A.B. lesen. L. leset. - 79. V.A. vindet lieden. B. vind l. cleine. - 80. V. hieten. B. Pigmeine. - 82. V.A.E. p.h. als si ene t.B. alsi danen t. - 83. V.A. hart. B. hard e. swar. - 84. B. Bedie so.

1885. V.A. Dat het. Vs. 1885 ontbr. bij L. - 86. V.A.B. In die s. - 87. V.A. daghen. B. in den winter. - 88. V.A. muerwet hie. B. aldos so morwet hie. - 89. V.A. spreict. B. alse P. spreect. - 90. V.A. ene l.t. uusteict (uutsteict). B. ene l.t. uuttreect. - 91. B. alse hi wert. - 92. V.A. mit. B. voghele. - 93. V.A. Tieghen. B. henen. - 94. V.A.B. swaelven. - 95. V.A. dur g.B. So vliegen si. - 96. B. alse. - 97. V.A.B. vliegene. - 98. B. achter ontbr. - 99. V.A.D. volghet hi somwilen somich enen. B.D. vlieget hi somwilen henen. - 1900. B. Met c.d.e. met. - 1. V.A. dattene. B. Darne d.w. - 2. V.A. coude. B. Dine m. coude verslaet. - 4. V.A. In Asien ende heet cicranius. B. Asia h. tigranius. - 5. V.A. aldure. B. aldure m. vard. - 6. B. trect e. achterward. - 7. V.A. ist daghes so hi r.d.B. Eest n. eest daghes hi roeptse d. - 9. A. voghele. B. voghele d.i. af. - 10. V.A. tweerande pelegrime. B. Bedieden t. pelegrime. - 11. V.A. metten cruce te waren. B. metten cruse twaren. - 12. V.A.T.h. (heligen) l. waert sien varen. B. waert sien varen. - 13. A. helighe. V.A. winne. B.h. land te winne. - 14. V.A.B.D.h. sijn. L. si.

1915. V.A. Als si g. goet. B. goet. - 17. V.A. theerst d.s. worden. B. werden. - 18. B. werd. - 19. V. Steet. A. Steec. B. Eischen si aflaet. - 20. B.E. viseren ende l. - 21. V.A.V. biachters s. aerd. B. Dat si niet doghen ter vard. - 22. V.A.D. niet en d.t. vaerd. B. Aldus bliven si achterward. - 23. V.A. Hets w.m. can. B. Hets. - 24. B. dan si. - 25. V.A.B.E. moet ghedoghen d. - 26. V.A.R. en (ne) laet dan niet g.B.R. laet dan niet. L. en ontbr. - 27. B. Sien sind ute gnoech. l. - 28. V.A. die tr. dur. B. die tr. dor. - 29. V. Obsolveert. A. Obsolvert. B. Absolveren v. haren. - 30. B. sindse. - 32. V.A.B. verdient hir. L. verdien. - 34. V.A.B. al ontbr. - 35. V.A.B. vor. - 36. V.A. maect hi. B. maecht hi.

1937. B.O wach - hermite. - 39. V.A. hevet. B. heft geleeft. - 40. V.A. Ende die luttel. B. Ende die l.s. heft. - 42. V.A. Ghehouden hevet. B. Ghehouden hevet in s.p.L. Behouden. - 44. V.A.B. Ende crancke lijfnere te desen saken. - 45. A. ne. V.A.q. hem nie ter b.B. hem niet L. hem ontbr. - 46. V.A.V. Rome letteren van oflaten. B.V. Rome letteren v. aflate. - 47. V.A. ghelovets. B. Sente - gheloves. - 48. V.A. pauisen. B. allen pavesen. - 50. V.A. Dine (Dijn) vraye. B. vraye mond laet. - 52. V.A. Elc na. B. siere verdienten. - 53. V.A. wil ic. - 54. V. den here. A. der heren. - 55. V.A. Pelegrim nu marke dis. B. dis. - 56. V.A. glutis. B. Slachtstu d. vogele glutis. - 57. B. Heefstu. V.A.B. die cr. - 58. V.A. heesschet s.b. vuldaen. B. heescht s. ghelof. - 59. V.A. Ne s. of negheen. B. En s. of negheen aflaet. - 60. V.A. Hensi of. V. of staet. - 61. V.A.S. dat duus dars vor G.B. Dat dut dor vor G. - 62. B. Wiens kinnesse mimanne. - 63. V.A. die hane. B.G. dats in Dietsch e. hane. - 64. B. kind. V.A.B. sine gedane. - 65. V.A.W. bi n. wilen bi d.

1966. V.A.B. Wiset. - 67. V.A.B. sine v. - 68. V.A. vort an. B. Alse d.h. te s. gereet voran. Fragm. A. (bij B.) Alse d.h. ten s. wect an. - 69. V.A. Luud - te m.B. te m. - 70. V.A.B. singhet. - 71. V.A.B. Metten w. hortmenne. - 72. V.A. waer si. B. sachten. - 73. V.A. Als si. V.A.B. haren s. - 74. B. af. - 75. V.A.B. ghedrochte - luud. - 76. V.A. hetet m. cruud. B. etet m. cruud. - 77. V.A. Des niene. B. andre. - 78. V.A.B. sonnen es sine. - 79. B. slapen. - 80. V.A.B. ontsiet. L. ontsieten. - 81. V.A.B. hane. - 82. V.A. Houde. V.A.B. te verstane. - 83. V.A.D. een hout hane hey l.B. een oud hane. - 84. A.B. af. - 85. V.A. Dat daer. B. Dar. d.b. af coemd. - 86. V.A.B. werelt. - 87. V. tote dese. A.B. tote deser. - 88. V.A. ghevoeghes van n.B. Es niet vele ghevoechs van n. - 89. V.A. warmen d. leghet hijt. B. warmen drecken leghet hijt. - 90. V.A. te s.t.B. brodet n. te. - 91. A. com. V.A. sinen a.B. ute na sine a. - 92. V.A.B. serpents. - 93. V.A. ist. B. eest.

1995. V.A.S. they. B. dat ontbr. - 96. B. beloken. - 97. B.D. starc. - 98. V. die br. B. Selke. - 99. V.A. Die p. jof s. tserpent). B. Oft die p. ofte dat s. - 2000. V.A. borghe. B.M. het es borde b. - 1. V.A. hane. B. Alse e. hane. - 3. V.A.B. singhet. V.A. sanc. - 4. V.A. verwonnen crupet onder b.B. Ende d.v. crupt o. den b. - 5. V. sine henne. A. sine h.B. Alse sine hinnen. - 7. B. hinnen. - 8. B. ons bekinnen. - 9. V.A.B. hare. V. kikene. B. beward. - 10. V.A. Narenstelike e. niene s.B. Naturlike - spard. - 11. V.A.j. aren ende w.B. Hare l.j. aer no w. - 12. V.A. kiekine. B. kiekene. - 13. V.A. kiekine. B. Some kiekene. - 14. B. noden s. gebrod. - 15. B. wandlen. - 16. V.A. Als d.v. (voghele) d. des m.B. voghele d. dit m. - 18. B. Hiran. - 19. V. ontbint. B. ontbind. - 20. V.A.B. erande netelen. - 21. V.A.B. kiekine. B. af. - 22. V.A. clene. B. af cleine ofte. - 23. V.A. henne kennet. B. hinne kend. - 24. V.A. Ende d. soese vint si trecse u.B.D. sise vind si trecse. - 25. V.A. Werpmen d. kiekine. B. kiekene.

2026. V.A.B.E. het h. es dan te g. - 27. V.A.B. breket. - 28. V.A. goede. B. ane goede. - 29. V.A. clercken comt. B. clerken. - 30. V.A. worden. B. woorde. - 31. V.A. doese (doense) h.d. meesters. B. doense h. dan d. meesters. - 32. V. woerde hene. A. worden hene. B. woorde henen. - 33. V.A. Heyeren s.t. mindren hende. B. Eyere scarp t. mindren inde. - 34. V.A. gone d. wel k.B. dijt wel kinde. - 35. B. alse w. kinnen. - 36. V.A. Entie. B. hinnen. - 37. V.A.B. scarpe. V. van ontbr. - 39. V. Dar. B. broeden. - 40. V.A.h. af w.B. gheene hinne af w. - 41. V.A. spreict. B. spreect. - 42. B. hinne in den. - 43. V.A.D. soe e.e. vortbr. B. bringen. - 44. B. hare. - 45. V.A.B. van den q. - 46. B. scaden. - 47. V.A. haers vleysch. B. In hare vl. - 48. V.A. Jeghens (Jeghen) des serpens. B. Jeghens des serpenst. - 50. V.A. Datti e.d. hiets. - 51. V.A.D. hem moghen. B. Dattene moghe in den d. - 52. V.A. Lossen vor. B. Losen. - 53. B. hinnen. - 54. V.A.B. Dat ontbr. B. ombe.

2055. V.A. dodre in die vulle m.B. Een d. in de vulle m. - 56. V.A. Hevet d. in d. te v.B.H. dat in d. te v. - 57. V.A. Updat e.d. verwarmt si. B. verwarmet. - 58. V.A. Dien v. - 59. V.A. Dat het. B. smetten afdwaet. - 60. V.A. wullin. B. wllijn. - 61. V. Gallinacus. V.A.B. die c. - 63. V. te kokene. A. ter kokene. B. Hen ware t. cokinen a. - 64. V.A. Hi het. B. hinnen gemeine. - 65. V.A. noch ne v.B. vogheltse no v. - 66. B. hare. - 67. V.A. vederslaghe. B. vederslage no. - 69. V.A.B. leestmen. - 71. V.A. bediet dan d. capoen. B.W. bediet d. capune capoen. - 72. V.A. kerkeheren doen. B. Bet d.d. kerken heren doen. L. heren. - 73. V.A. en v.B. Sien w. no ne v. - 74. V.A. Niemene gheestelike n. ne h.B. gheestelike no h. - 76. V.A. ghene vleeschlike. B. gheene k.w. L. vreselike. - 77. V.A. hare getiden. B. No s.s. hare getiden. - 78. V.A. wile liden. B. alse d.w. liden. L. lide. - 79. V.A.M. machmen e. wort. B. mattiene e. vord n. - 80. V.A. Segsi t.s. tenen d.B. te samenen tenen d. - 81. V. sijt. A. sijnt. V.A. of couten. B.D.b. sand dar wi af couten. - 82. V.A. souten. B. hare ghetiden souten.

2083. V.A.B.D. ne d. g no c. - 84. V.A. tes d. kokene. B. tes d. kokene alleine. L. des d. - 85. V.A. sine ontbr. B. vrocht. - 86. V.A. werelt h. soe het c.B. werelt. - 87. B. Lapidarius. - 88. V.A. hane te vuerne. B. hane te vurne. L. wuerne. - 89. V.A.B. dien ontbr. V. IIII j. - 90. V.A.E. men danne. B.E. menne dane. - 91. V.A. Jof - danne vort an. B. Ofte sesse e. vord an. - 92. V.A. Wasset. B. Waest h. an d. levere. - 93. B. alectorius. - 94. V.A. Na dien dat hi den (dien). - 95. V.A. Ne d. hie. B. Ne d.h. nemberme. L. Ende. - 96. V.A. weetmen o.h. hevet. B. weetmen ofte h. hevet vor waer. L. heet. - 98. V.A. Hort. B. Hord s. cr. openbaer. - 99. V.A. dat f.B. silvestris dats tfassaen. L. da. - 2100. V.A. boschhoen es het. B.E. welt hane sonder waen. - 1. V.A.B. gheplumet. B. ende ontbr. - 2. B. Ende een d. - 3. V.A. ist bl. B. In s.w. eest bl. - 4. V.A. In a. wedre leetijt d.g.B. drove. - 5. V.A.B. haghen. - 6. V.A. als het g. dagen. B.D. smargens a.g. dagen.

2108. V.A.B.G. ter weide. - 9. V.A. lichts. B. ghemeine. - 10. V.A.S. jonge partricen. B.S. van patrisen alleine. - 11. V.A.B. es. B. namen. - 12. V.A. bossche. B. bosschen. - 13. V.A. Vor alle vogle. B. Vor alle voghele. - 14. V.A. Meest crijsschen meest luuds uut can gheven. B. Meest crischen ende luuds uutgeven. - 15. V.D. es een g.A. es. B. es hi garrilus. - 16. V.A. int Walsche. B. Walsche. - 17. V.A. vlieghet e. springet. B. vlieghet hi e. springet. - 18. V.A. crischt e. garlet m.d. singet. B. crijscht ende garlet m.d. singhet. - 19. V.A. ghene. B. Ende hi en gedurt te gheerre s. - 20 V. lijd. B. luud. - 21. V.A. of v. of e.d.B. Eest m. vogel ofte e.d. - 22. V.A. ongehier. B. onghier. - 23. V.A.B. conterfait. B. alrande. - 24. B. vogelkine. - 25. V.A.B. Ende ontbr. B. eest so s. - 26. V.A.D. het. B.D. so v. maect s. sp. - 27. V.A. Dat h.s. niene h.B. Dat hem. - 28. V.A. nemet. V.A.B. sperware. - 29. V.A.B. Gheplumet. B. eest v. menger g. - 31. V.A.B. Dat het dicken. - 32. V.A. hem selven verhanghen. B. dicken verhanghen. - 33. V.A. die dinke. B. die d. mi wele.

2134. V. menstrele. A. menistrele. B. someghe. - 36. B. callen. - 37. V.A. gheloghen. B. ende v.l. - 38. V.A. conterfaiten die. B. conterfaiten dat. - 39. V.A. rudders. B. Beide ridders. - 41. V.A.B. om sijn. - 42. V.A.M.d. (dicken) ghevallet d. sulc. B. dicken ghevalt d. selc. - 43. V.A. Alsi s.s. niene. B. sins selfs. - 44. V.A.B. sperware. - 45. V.A. Diene m. clawen. - 46. V.A. hy (hi) pijpt blaest e.m. B. hi pijpt. - 47. V.A. hevetmer enich. B. heftmen eneghen. - 48. V.A. te g.e. B. te g.e. es c. - 49. V.A.A. menich heilich (helich) na mijn wanen. B. Also menich hellich. - 50. V.A. Also vele sijn swarter swanen. B. vind swarter swane. - 51. V.A.B. dat es die r. - 52. V.A. Als o.t. broeder AR. (Aristotiles) b.B. Als o.t. broeder Alebrechts. L. Al. - 53. V.A. emmer roept (roep) gra. B. altoes r. gra. - 54. V.A.D.c. so es. B. hi gelijc wel na. - 55. V.A. up bome in die toppe. B. soppe. - 56. V.A. So g. menichte. B. menechte. - 58. V. nes dandren. A. nes a. - 59. V.A. Als e. soeket. B. Also ontbr. - 60. V.A. roepen so g.B. hare roepen gr.

2161. V.A. haset. B. haest. - 62. V.A.S. so wiltijt alsoe b.B. Die soe weltijt sose broed. - 63. V.A.B. die jonghe. - 64. B. beest. - 65. B. vord seldi. - 66. V.A. Voglen. B. Vogle. - Na vs. 2166 bij V.: Leest hier na van Ibus. - 67. V.A. Ibus; ons ontbr. V. pleghet. B. alse S. - 68. V.A. wanderne. B. te sine. - 69. V.A. hoevere d. sine m.B. Neven den oren hets sine. - 70. V.A. Nillus. V. die grote. B. Inluse. - 71. V.A. eyer. B. eier. - 72. A. sine k. - 73. V.A. sine. - 74. B. nembermere. - 75. V.A.B. verteerne. B. saed. - 76. B. so v. - 77. V.A. serpente. B. vliende serpente. - 78. V.A. covente. B. coevente. - 79. V.A. omme te vliegene. B. Alse omme te vlieghene. - 80. V.A.B. te sine. L. sinen. - 82. V.A. mit. B. die bien. - 83. B. gemoentense. - 84. B. van der vlucht. - 85. V. ter w. - 86. V.A. Ne - ontdraghen. B. Ne l.s. tlijf. - 87. V.A.B. Ende ontbr. V.A. desen vliegende d.B. Tvenijn v.d. vliegenden d. - 88. B. so ontbr. - 89. V.A. een man es s. levens. B. een man es s. lives.

2190. V.A.B. dat menne. - 91. V.A.N. st. daer of i.n.B. ne sterfter af. - 92. B. seggene. - 93. V.A.A.i. sm. niene c.B.A. hi gesmelten nine c. - 94. A.B. sinen b.V.L. sine. - 95. V.A.B. neemt. - 96. B. purgeert h. benede. - 97. V.A. of neven. B. morassche oft n.d. ze. - 98. V.A. Of. B. Ofte. - 99. V.A. croengen of o. vissche. B. croengen ofte ombe vesschen. - 2200. V.A. etet tsire n.B. etet. - 1. B. sijn si sin w. - 2. B. Palaisen. - 3. V.A.B. swart. B. oppenbare. - 4. V.A. Sulc - de hodevare. B. Selc. - 5. V.A. en ware. B. niet waer dan. L. honne ware. - 6. V.A. Also ment ghemarken c.B. Also alsment. - 7. V.A. Dat ware van shodevaers (shodevars) m.B. Dat ware v. odevars manieren. - 8. V.A. niene c. ghevisieren. B. en ontbr. - 9. V.A. oit. B. Datse niemen in. - 12. V.A. hir marct. B. hir bi. - 13. V. die hodevare heeft. A. de hodevaer heeft. B. die odevare heeften r. - 14. A. Josepus. V.A. bescrivet. B. bescrijft. - 15. V.A. Dat tgrote eere. B. Dat groot here quam gelopen. - 16. V.A. In E. cam g.B. In E. ute Ethiopen.

2217. V.A. Moises. B. jongelijnc. - 18. V.A. die iben. - 19. B. sijn h. - 20. V.A. Daer, in die w.B. Daer h.w. marscalch in de w.L. Maer. - 21. V. mids duer te w.A. duer de w.B. mids in d.w. - 22. V.A. vul worme. B.D. was v. worme v.v. - 23. B. atense. V.A.L. haetse. - 24. V.A. die liede onghescaet. B. Dat d. lieden ongescaet. - 25. V.A. quamen al onvorsien. B. quamen. L. quamer. - 26. V.A.B. Ethiopen. - 27. V.A. Vant. - 28. B. hiet. - 29. V.A. al. B. hi ende al. - 30. V.A.B. nam. L. na. - Bij A. na vs. 2230 onder aan de kolom: Leest hirna van Ibos. - 31. V.A.B. Ibos. L. Ibis. - 32. V.A. lantscap. B. Int lantscap. - 33. V.A. starc v. ist een st. B. starc v. ist ende een stoud. - 34. V.A. up tp. e. nijt hout. B. tpeert euwelike nijt houd. - 35. V.A. Gars het hi. B. Gers et hi alse. - 36. V.A. luud is (es) als of hi ware. B. luud es ofte hi ware. - 37. V.A.E. an den horne sere wr. B. horne herde. - 38. V.A. heveten s.l.B. peert heeftene. - 39. V.A.O.d. om s. luud. B.O.d. es van sinen lude vervard. - 40. V.A. ybos hevet. B. ibos heeftene sere onward. - 41. V.A. hetten. B. hetne. - 42. V.A. en blivet.

2243. V.A. vent. B. vind. - 44. B. Oriend. - 45. V.A. den raven. - 46. B. Beide. - 47. V.A. enten hule. B. ule. - 48. V.A.B. Want i. daghes t.L. Was. - 49. V.A. Um dat...... (het verdere van het vs. is opengelaten). B. Om dat hem deert sijn luud. L. Omme dat hem deert sijn luut. G. Om dat die ule den dach vliet. - 50. V.A. Hare eyer te rovene pliet. B. Sijn eier plegt te supene uut. - 51. B. hule. - 52. B. Die weder hare eiere te rovene pl. L. Die ontbr. - Vs. 2251-52 ontbr. bij V. en A. - 53. V.A. dule dan s.B. alse d. hule siet best. L. best siet. - Bij L. tusschen vs. 2253 en 2254 het volgende vs.: Ende si die oghen hevet best. - 54. V.A. rovese. B. sie. - 55. B. Dos gelt andren met q. - 56. V.A.B. beide in die. - 57. V. die swaluwen. A. swaluwen. B. Ironde d.d. swaluen. - 59. V.A. kennet. B. kind. - Vs. 2259 ontbr. bij L. - 60. V.A. comet. B. Alse d.d. gaet a. - 61. V.A.m. soeten s.B. soene m. soeten s. - 62. B. slapre n. slapen. - 63. V.A. Maer soe vermaect. B. Maer. L. Merct. - 64. V.A.E. Gode loven. B.E.G. lovet dijt. - 65. V.A. rechtren. B. rechten v. bloet. - 66. V.A. Nem v.d.s.B. Neem v.d. swaluen dat es g.

2268. V.A. die seit. B. Solinius die seid. - 70. V.A. Jof. B. Oft. - 71. V.A. in ne m.B. maect. - 72. V.A. pijnt. B. alle vogelen pijnt. - 73. V.A. jonghe. B. jonc te broedene. - 74. V.A. hare neste. B. haren n. - 75. V.A. vint. B. vindmer menege e. - 76. V.A. die levre. B. die l. - 77. B. Dimen. - 78. V.A. Daer. A. af. B. Daer h.n. die t. af c. - 79. V.A. dinghen si sijn g.B. dinge si sijn. L. sijn si. - 80. V.A. hoemense. - 81. B. ouder philofen. - 82. V.A.M. v. wilment soeken. B. Machment v. diet w. soeken. - 83. V.A. elige vier. B. Dien d. heileghe v. ontsteket. - 84. V.A. Eet - of breict. B. swalue daer af breket. - 85. V.A. vergaet daer. B. vergaetter. - 86. V. die scrivet A. scrivet. - 87. V.A. Datse gheenen v.B. Datse. - 88. V.A. nemmermee ne v.B. nemberme gevaet. - 89. V. is. B. Hare c. hare v.e.w. gheacht. - 90. B. Si varen vor. - 91. V.A.B. warmen. - 93. B. Aldar vindmense. - 94. V.A. Hare comst die bootscapt. B. Hare coemste boetscpt a.L. coemt boetscap.

2295. V.A. Dien i.B. Den i. van lintine. L. Ten i. - 96. V.A. roofmen. B. rovet m.h. joncsine. - 98. V.A. Dit p. hebsi. B. Dit previlegie hebsi. - 99. A. Aristotels. - 2300. V.A. uutgrote. B. herde grote. - 1. V.A. bekent. B. dits wel bekind. - 2. V.A.W. so haren (hare) j. blent. B. So wie so hare joncge. - 3. V.A. doghen. B.D. hare o. - 5. V.A. Ic waent ment h.c.B. het hetet. - 6. V.A. dits w.B. dits w. soe hoet ga. - 7. V. ic w. - 8. V.A. den hijsvogel. B. Es d. ijsvogle. - 9. V.A.B. maniere. - 10. V.A. ghelu. B. gele roet. - 11. V.A.B.S. daer op (A. up) die sonne. - 12. V.A. Soe dinket d. safier. B. Si dinken d. saphire gelicken. - 13. V.A. Elken v. ne hevet. B. dine hevet. - 14. V.A. cromme clawen. B. crommer ontbr. - 15. V.A. becsin. B. beckelkijn. - 16. V.A. vissceline gheneert h.e.B. vesschelkine geneeret. - 17. B. eest gheerne d. watere. - 18. B. derde so wonen. - 19. V. holen. V.A.B. metten b. - 20. V.A. uuttrecken. B. erde uttrecken. - 21. V.A. dese vogle. V. lieden. B. voghele. - 22. V.A. niene. V. bedieden. B. vor w.n. en b.

2323. V.A. inne w.B.E. niet w. - 24. B. afghetoghen. - 25. A. ene. V.A. weech. B. ene want. - 26. V.A. Dattet. B jare. - 27. V.A.B. vermutene. V. ghebaren. - 28. V.A. of tvoghelkijn l.w.B. Alse ofte tvoghelkijn l.w. - 29. B. Isopis e.e. voghelkijn. - 30. V.A.D.o. gherne s. st. B.D.o. gheerne s. st. - 31. V.A.B. Neemt. B. lopenden. - 32. V.A. Van te vane. B. vane vesscheline. - 33. V.A. up. B. wit ontbr., start. - 34. V.A. up e. nederwaert. B. nederward. L. nedervaert. - 35. V.A. sterte. B. starte s. dart. - 36. B. so vard d. - 37. B. gone. - 39. V.A.B. Die o. - 40. V.A.B. Ende ontbr. V. sonderleke. B. geneerd. - 41. B. vervard es in sinen s. - 43. V.A. Niet vinden. B. Winnen. - 44. V.A. dicken owi. B. dicken. - 45. V. daerme. A. darme. B. die arme. L. daermen. - 46. V.A. haren g.B. setten haren g. - 47. V.A. Doese. B. Doense. - 49. V.A. Van I g. ute hort hir na. B. Van der ontbr.; ute hort hir na. - 50. V.A. Voghels. B. Voghele.

2351. B. Kilicdomos lesewi. - 53. B. Tierst - bard. - 54. B. So ontbr.; ward. - 55. V.A. In toestene d. soe upvaert. B. oest ende dar sie opvard. L. opgaet. - 56. V.A.E. als soe k. ten westen w.B.E. alse sie keerd ten weesten ward. - 57. V.A.B. aldaer. - 58. V.A. dan es waer. B. dan es. - 59. V.A.B. Binden jare. - 60. V.A. hi t. jonge dus ne v.B. Wind hi t. jonge dus ne v. - 63. V.A.E. goet jegen groot e. gheten. B. Hets goet jeghen tgrote e. gheten. - 64. V.A. het v. al wilmen w.B. het verduwet alse wijt w. - 66. V.A. ist duregoet. B. Soe eest herde goet. - 67. V.A. spreict Alebrechtes. B. spreect. - 68. V.A. een starc v.B. starc. - 71. V. Ghedochtich. A. Ghedoghich. B. Ghedoghech. - 72. V.A. voglen. A. up. - 73. V.A. goet. B. Nerenst - goet. - 74. V.A.B. sijn br. - 75. V.A. ande vogle jonge. B. vogele jonge. - 76. V.A. aren. B. aer. L. haren. - 77. V.A. te tiliken a. spreict. - 78. V.A. jonghe u.n. steict. B. jonge ute sinen n.

2379. V.A.B. voedene. - 80. B. Te verwarmene e. te broedene. - 81. V.A. ontfarmets. B. ontfarmets alse. - 82. V.A.B. sinen ontbr. - 83. V.A. edel ridderen (riddren). B. ridderen. - 84. V.A.B. leeren. - 86. V.A. armer menschen. B. armer. - 87. V. Ne siet. A. Ne s.B. die pr. - 88. V.A. Ne - yoye. - 89. V.A. werelt here cr. B. werelt cranc. - 90. V.A. arem. B. dat arme. - 91. B. Alse - af. - 92. V.A.B. Die v.A. up. L. Den voglen. - 93. B. Voed. - 94. V.A. Verdrevene arems jonghe. B. Verdrevene a. jonge. - 95. V.A. elpelose edelinghe. B. helpelose adelinghe. - 97. V.A. niene comen te v.B. te v. - 98. V.A. doghede. B. Dat. - 99. B. soud r. embermere. - 2400. V. Vor G. ende die werelt eere. A. Vor G. ende in die werelt eere. B. Vor G. in die werelt ere. - 1. B. Karolus es b. - 2. V.A.B. Dat es ontbr. - 3. B. Scalch alse. - 4. V.A. ledicheden. B. geerne der ledecheiden. - 5. V.A. ne w. hi jonge. B. geerne wind hi j. - 6. V.A.B. om dat. - 7. V.A. noot soe ter s.B. meneger stond.

2408. V.A. als soe danne wort. B. alse. - 9. V.A. Dat soe m. eyer wort b.B. Dat sie m. eieren es gevest. - 10. V.A. Leit soe in. B. Leghet s. in der welder d.n. - 12. V.A.D.h. niet b.e.h.B.D. hare niet b.e.h. - 13. V.A. spreict. B. spreect. - 14. V.A. Arabia. - 15. B.E. een boschvogel d. sere wind. - 16. B. Boven a. vogelen d. hi kind. - 17. V.A. waerf of. B. warf o. sesse. - 18. V.A. Winnet hi jonghe. B. joncge. - 19. V.A. anders. B. ne doet. - 20. V.A. wonderne. B. Ende d. te wonderne. - 21. V.A.B. ne w. - 22. B. an d.h. - 23. V.A.B. die macht. - 24. V.A.B. ghevene dracht. - 25. B. alse hi d. sterre. - 27. V.A. Kyches spreict A. des. B. Kiches spreect. - 28. B. en vogel. - 29. V.A. menichrande. B. geft. - 30. V.A. Want elxs daghes wandelt hi s. geluud (luud). B. Want e. daghes v. sijn l. - 31. V.A.V.h. van wulle. - 32. V. bome. A. up bome. B. Op hoghe bome g. - 33. V.A. daer so h. hi sijn b.B. onthoud hi sijn b. - 34. V.A. ekelen. B. Alse d. eklen.

2435. V.A. spise. B. gnoech. - 37. V.A. Als sine j. up. B. Alse sine jonge. - 38. V.A. selven leven te vr. B. si doghen te vr. - 39. V.A. Houdsi. B. sise. - 40. B. Vader moeder. - 41. V.A. houden. - 42. V.A. ne moghen. B.V. connen no. - 43. V.A. Dorper m. marc hir up w.B. Dorper m. merct hir. - 44. V. ute K hort vort L.A. ute van K hort vort van L.B. hord vord van L. - 45. B. Karus alse. - 46. V.A. up. - 47. B. verboeden. - 48. L. Tetene die van. - 49. V.A. hie p. in sire vl. B. proit in sire. - 50. B. Beide in watere. - 51. V.A. dievel. B. die d. - 52. B. ember es even f. - 53. V.A.W. si leden heilich (helich) leven. B. Die leiden wille heilech leven. - 55. V.A. Alse. B. Alse vogele in die l. - 56. B. Oft. - 57. V.A. wandel aerdsche. B. wandel eertsche. - 58. V.D.b. ons bi. - 59. V.A. Om. B. Op - cleine. - 60. V.A. sijn proien. B. gemeine. - 61. V.A. elsche. B. Dese larus diet al. Aan het eind van den regel staat ertsche bijgevoegd ter vervanging van helsche. - 62. V. willen. A.B. wille.

2463. V.A.B. Es een v. - 66. V.A.B. schinen r. - 67. V.A. nachte. B. donkeren nachte. - 68. V.A. es het d. ganghers. B. eest d. gangers. - 69. L. willen pipen pinen. - 70. V.A. doer (dur) donker woestinen. B. lidene dor donkere woestinen. - 71. V.A. vedre. - 72. B. den n. - 73. V.A. spreict. B. spreect. - 74. V.A. Germanien die woestinen. B. Germanien die w. - 75. B. Dats dat nu A.h. - 76. V.A. Sulke vogle. B. Selke vogele wonen g. - 78. V.A. Sente - Melaen. B. Sente Ambrosius. - 80. V.A. Sine eyer n. vaste ende h.B. Sine eier n.e. behoet. - 81. V.A. de n. al dure enture. B. den n. al durendure. - 82. V.A.B. slaep dats sine. - 83. V.A. Oec d. of s. Ambrosis s.B. Oec scijnt ofte sente. - 84. V.A. Dat het sinct. B. Oft et singet. - 85. B. Om ontbr. - 86. V.A. dar ontfanghen. B. af. - 87. V.A. wonderne. B. dits te wonderne. - 88. V. twivele. A. twivelen. B. twivelne. - 89. V.A. Austijn. B. sente.

2490. B. Seget o. warheid. - 91. V.A. Dit selve mede v.d.l.B.D.s. mede v.d.l. - 92. B. Dit w. die nature. - 93. V.A. spreict. B. spreect. - 95. V. Die s. scarp es in sien. A. Die s. scarp es in s.s. - 96. V.A. maniere. B. Derre m. dese v. - 97. V.A.B. hare jonghe. - 98. V. Datse der cl. B. Datsi die clarheid. - 99. V.A. siene der in. B. Kere om te siene. - 2500. V.A. sulc hare die. B. welc harre die m. ofte. - 1. V.A. ogen. B. oghen tr. cleine ofte. - 2. V.A.D.m. der. B. de d. - 3. V.A. Dander. - 4. B. deser voglen. - 5. V.A. vogle. B.W. die vogel h. bi der see g. - 6. V.A. vissche in d.z.B. Daer hi vesschelkine v. - 7. V.A. als hi. B. alse hi. - 8. V.A.B. vogle. - 11. V.A. boven bliven. - 12. V.A. heet hi d. horen wi. B. Dan et hise horewi s. - 13. V.A.B. Dit. L. Die. - 14. V.A. erande aren. B. Oft erande aer w.L. aer ontbr.

2515. V.A. na tLatijn. B. na dLatijn. L. in Latijn. - 16. V.A. onse Diechs. B. onse Dietsch. - 17. B. den ontbr. - 18. V.A. hase voete. B. alse hasen voete. - 19. V.A. voete. L. ende sekerlike. B. Ruwe voete sekerlike. - 20. V.A. scuwut. B. Dits d. scovut. - 21. V.A. Bede. - 22. B. Leid hi s. drove. - 23. V.A. Ende et s.B. Ende eet s.p. alleine. L. Ende oec sine. - 24. V.A. wel naer. B. vindse - ghemeine. - 25. V.A. Alse. B. Also g.b. alse. - 26. V.A.B. verladen. - 27. V.A. Van plumen ghehorent m. - Vs. 2527 ontbr. bij L. - 28. V.A. upsien dat. B.S.o. es w. - 29. V.A. Sijn o.r.a. ware. B. Sine o.r.a. ware. L. Sinen. - 30. V.A. al de vogle (vogele). B. alre. - 31. V.A.B. na hem. L. hem na. - 32. V.A. daghes. B. Dat sine. - 33. B. Hir gaet u. namen. - 34. V.A. der ontbr. B. Van M.v.d. waerheit w. - 35. V.A. wie. B. alse. - 36. V.A. wouwe in onse t.B. Es d.w. in onse t. - 37. V.A. Crumbecte e. van v.B. Croembecte e. crom van v.L. van ontbr. - 38. V.A. Maer n. starcs dar soe g.B. Maer n. strax dar s.g.

2539. V.A. Henne kiekine e. vogheline. B. Hinnen kiekine vogheline. - 40. V.A. setsoe. B.D. an setten si. - 41. B. niemanne mah. - 42. V.A. uutwerpt up der s.B. uutwerpt op der s.L. uter. - 43. V.A. hare s.B. af m.s. hare s. - 44. V.A. spreict. B. spreect. - 45. V.A. hare levere draghet. B. hare levre draget. - 46. V.A. wouwe. B. boud. - 47. V.A. Jeghen d. vogheline. B. Jeghen v. cleine. - 48. V.A. bloet up. B. bloede o.d.g. gemeine - 49. V.A. Soe - sperware. B. Sie v.d. cleinen sperware. - 50. B. Ende dit is e.w.v. hare. - 51. V.A. Aelbrecht. - 52. V.A. Dat eenrande wuwe p.B. Dat erande wuwe. - 53. V.A. joien. B. haerre joien. - 54. V.A. Datsoe - proien. B. vogele v. in proien. - 55. V.A.B. croengen. - 56. V.A. st. soe. B. sterftsie. - 57. V.A. soe. B. hare n.g. en c. - 59. V. spreict. A.B. spreect. - 60. V.A. eenrande. B. erande. - 61. V.A. of die a.B. alse d.g.o. die a. - 63. B. vesschen in der r. - 65. V.A. merken. B. hare p. alse wi merken. - 66. V.A. Swart - vlerken. - 67. V.A. Melancoriphus. B. Melancorfus alse. L. Melaucorifus. - 68. B. daert in.

2569. V.A. voghelijn. - 70. V.A. wasset. - 72. V.A. onneffene. B. ember onneffene. - 73. V.A. narenst so n. engheen vogelijn. B. nernst en es geen v. - 74. V.A. voedene. B. voedene die jonghe. - 75. B. menechte. - 76. V.A. als si te vlieghene. B. Want a. te vlieghene. - 77. B. nesten. - 78. B.D.m. si sijn vord t.b. - 80. V.A. omme. B. om hare s. - 81. B. herder. - 82. V.A. een sc. B. Alse ofte e.s. vogle. - 83. V.A. ten p. - 84. V.A. starken voghelen diere bi l.B. starken vogelen dire bi l. - 85. V.A. uutswart. B. swart. - 86. V.A. bec. B. ende an bec. - 87. V.A.B. clawen scarp e.v. becke. - 88. V.A. est. B.E. bastard aer eest. - 89. V.A. Hi g.B. Hi genert. L. Die. - 90. V.A. vissche. B. An vessche. - 91. B. geneerd. - 92. V.A. up bome. B. op bome. - 93. V.A. jonghe. B. vesschen s. jonge. - 94. V.A. als si c.B. ten e.s.L. eerste. - 95. V.B. vliegene.

2596. V.A.B. hare scaden. - 97. V.A. uutwerpen. B. utewerpen. - 98. V.A.B. vlieghene. - 99. V.A. ne d. bliven. B. en ontbr., si ontbr. - 2600. V.A. dicken vaet. B. dicken veet. - 1. V.A. Sulke. B. Selke vindmen als ict w. - 4. V.A. vlogle. B. Ontdoen. - 5. B. verscoelen - wind. - 6. B. Hare - datmen vind. - 7. V.A. daer of ontbr. B. Daer bi verdroghen groene bomen. - 8. V.A. marken. B. ende gomen. - 9. V.A. ic. B. bevand. - 11. B. Alse. - 12. V.A. die n.B. dien name. - 13. B. Mennoene. - 14. V.A.B. vor. - 15. B. dat ontbr. - 16. B. Ute. - 17. V.A. stont. B. stoet a. noh. - 18. B. Al ontbr. - 19. V.A. Ten vichten jare dins g.s.B. Ten viften jare dans g.s. - 20. V.A. danne. B. danen in II d. - 21. V.A. upten d.

2622. V.A. buten varden. B. hare s. al buten v. - 23. V.B. gaet den a.A. gaet dan a. - 24. B. geduren. - 26. V.A. Ende dits. - Vs. 2625-26 ontbr. bij B. - 27. V.A.B. Meauca. V.A. meewen. B. meuwen. L. Meauta. - 28. V.A.E.v. es het onbecame. B.E.v. eest o.L. ende o. - 29. V. Al es hi g. wel. A.B. gheplumet wel. - 30. V.A. si nes niet f.B. macht es soe. - 31. V.A. vissche levet soe in der z.B. vesschen l. sie in der z. - 32. V. Maer soe begheert gheen dinc mee. A. Maer soene begheert gheen dinc mee. B. Mar sie ne geert gene dinc mee. - 33. V.A. dan den verdroncken m.B. dan den v.m. - 34. V.A. soene. B. ontgint siene. - 35. V.A. storem. B. Alse e. storm. - 36. A. sie. - 37. V.A. joien. B. al v. joien. - 38. V.A.B. proien. - Vs. 2639-44 ontbr. op deze plaats bij B., maar komen na vs. 2656 bij het volgend artikel voor, met eenige wijzigingen. - 39. V.A. slachtsi. B. Jegen den scalc den riken vrecken. - 40. V.A. up. B. tide. - 41. V.A. armer lieder. B. armer. - 42. V.A. Dan. B. Dan w. die scalke w.m. - 43. V.A.B. vro dan hebsi j. - 44. V.A. Doch wortsi noch. B. In inde wordsi d. viands p. - 45. V.A. Merilic dat es des smarels n.B. Merlicus es des smerles n. - 46. V.A. voghelkijn s.e. became. B. voghelkijn.

2647. V.A. Dapper stout. B. Dapper stoud. - 48. V.A. voghelkine. B. Ende cleinen v. - 49. V.A.B. Het d. meerre dinc. - 50. V.A. begaen. B. volgaen. - 51. V.A. met s.B. verwind met. - 52. V.A.B. met. - 53. V. Dicke. - 54. V.A. Maerc hir up. - 55. V.A. dueghet. B.S. dien herte t.d. ward. - 56. V.A. ende o.B.W. ember coene e. onvervard. - 57. V.A. God m. di wel v. ogen s.B. God m. di wel v. hogen s. - 58. V.A. Met dire macht. B. Bi s. macht. - 59. V.A. Muscicapa dat es. B. Muscicapa. - 62. V.A. Maer m. es hi weet voir w.B. Maer m. es hi weet vor war. L. Maer ontbr. - 63. V.A. Meerre. B. Merre. - 64. B. Gehoeft. - 65. V.A. swaluwe. B. die valme. - 66. V.A. meerre. B. oec ontbr., meerre. - 67. V. sine vloglen. A.B. sine. - 68. V.A. dan es n. oge. B. dan es. - 69. V.A.B. hevet. A. dit n. - 70. V.A.A.h. soe h.g.B.A. hevet si h. ghegouden. - 71. B. Ende te. - 72. B. voghele. - 73. B. ne es d. scrijfturen cond.

2674. V.A.B. hevet. B. mond. - 75. V.A.B. siene. - 77. V.A. vlieghene. B. vligene leeft. - 78. B. heeft. - 80. V.A. vlieghen dicken. B. dicken. - 81. V.A. Ende d. heetmen musicapa (muscicapa). B. Des h. muscicapa. L. muscipia. - 82. V.A. vliegevanghere in Dietsch. B. vlieghe vanghere. - 83. B. Merobs alse P. - 84. V.A. die des p.B. die dies p. - 85. V.A. In haerde te broedene. B. derde te broedene. - 86. B. dar hi. - 87. V.A.S. jonghe onder v.B.S. jonge dar o. voed. - 88. B. goet. - 89. V.A.B. Van - scone. B. schoen ontbr. - 90. V.A. Up. B. Ende op d. rig. - 91. V.A. borst een luttel. B. borst een. - 92. V.A. wamme e.n. wel g.B. wamme. L. mamme. - 93. V.A. Merila d.d. merlen. B. merlen. - 94. V.A. singhen e. became. - 95. B. Alse. - 96. V.A. sw. soe. B. Van den wintere. - 97. B. die ontbr. - 98. V.A. meerle. B. merle. - 99. V.A. ghiole. B. In gaiolen te houdene. - 2700. V.A. nature.

2702. V.A. vulbringen. - 3. V.A. Der leewerken enter calandre. B. Der lewerken e. der calandren. - 4. V.A.E. oec somich. B.E. oec someghen voghelen andren. - 5. V.A. so swart g. soe. B. sward geerne si baed. - 6. V.A. Hare p. streect soe. B. Hare p. streect si e. begaed. - 7. V.A. Als of soe. B. Ofte. - 8. V.A. omme. B. ombe n. soe es dit. - 9. V.A. in den. B. sonder sanc a.L. desen s. - 10. V.A. hare ghenouchte. B. hare. - 11. V.A. Achaya es soe. B. Achaya. - 12. V.A. nu bi s.B. Dat de M. es nu bi s. - 13. V.A. meerle ne. B. merlen can n. mutten. - 15. V.A. Pleghet soe. B. Pleget. - 16. V.A. hi w.v. gheluwen. B. hi ward. - 18. V.A. Van swerten (swarten) pl. s. betame. B. Van swarten pl. b. - 19. V.A. Selver minnet soe ghelt e. goud. B. Selvert m. sie gelt e. goud. - 20. V.A.B. ghewoud. - 21. V.A. ne weetse. B. ne w. sie w. hare s. - 22. V.A. soet d. - 23. B. verholen. - 24. V.A. soe d.v.m. bescrivet. B. bescrivet. - 26. V.A. sine rikeit. B. sine rijcheit. - 27. B. der m.

2728. B. ende sine s. - 29. V.A. Dier warelt. - 31. V.A. pine. B. Wilment. - 32. V.A. soe d.s. upgaen. - 33. V.A. met h. spraken. B. met harre. - 34. V.A.E. seghet vremde saken. B.E. seid vremde. - 35. V.A. vlees (vleesch) niet nes wel g.B. vl. niet es g. - 36. V.A. het th. crauwen. B. het thoeft crauwen. - 38. V.A.B. Datmen in Dietsch. - 39. V.A. marassche. B. ende in. - 40. V.A. Wandert hi na sire. B. na sire. - 41. B. veet. - 42. B. dwater geet. - 44. V.A. dane. B. Dan c.h. sijn ademtucht. - 45. V.A. Hare jonghe. B. Hare jonc. - 46. V.A. Teerst d. si u.d. gaen. B. Tierst d. si u.d. gaen. L. doppe vallen si gaen. - 50. V.A. spreict. B. sprect ontbr. - 51. V.A. duker in d.B. alse. - 52. V. te langhe. - 53. V.A.B. vorweten e. vorsien. - 54. B. Tempeste d. selen g. - 55. V.A. wintre. B. alse hi. - 56. V.A. vest te sine. B. Es d. hi vetst te sine. - 57. V.A.B. minst. - 58. V.A.B. Want hen si d.n.l.

2759. V.A.B. vlieghet m.i. clare. - 60. V.A. zware. B. sware. - 61. V.A. Voghels name (namen) g. ute. B. ute. - 62. V.A.B. Van N comen dandre na hem. - 63. B. sperware. - 64. B. en vogel. - 65. B. geneerd. - 66. V.A. pleghet n. ne begheert. B. pleghet no ne begeert. - 67. V.A. sijn s. - 68. V.A. Sulke. B. Selke. - 69. V.A. sulke d.h. doet hovaert. B. selke d.h. doet hoverde. L. suilken. - 70. V.A. beghaert. B. den ontbr., begerde. - 71. V.A. ghelovelijcts. B. Ende hets te lovene d. ic t. - 73. V. sijn selfs. A. selfs. B.H. dan sijns. - 74. V.A. Vliet hi. B. Gheselscap vliet hi. - 75. V. is dit. A. es dit. B. es dit vor w. - 76. V.A. speerware vaet. V. mussceet. B. sperware vaet. - 77. V.A. spreict. B. spreect. - 78. B. die ontbr. - 79. B. Jegen a.v. gemeine. - 80. B. ocht cleine. - 81. V.A. Gheneren d. negheen ne v.B. Generen d. negeen ne veet. - 82. B. Sijn g.d.h. besteet. - 83. V.A. sperware es van s.B. sperware mach van desen. - 84. V. Ontsculdich. B. Edelheiden wel onsculdech wesen. - 85. V.A. up.

2787. V.A.D.e.m. ende elc dier. B.D.e. vogel ofte elc dier. - 88. V.A. jof. B. Eest w. ofte onghier. - 89. V.A. Al ist. B. Al eest d. bi p. leeft. - 90. V.A. Dat het. B.D. den s.v. geeft. - 91. V.A. Mare du entie sperware. B. sperware. - 92. V.A. Hebt. B. Hebs die. - 93. V.A. sperware leghet. B. sperware. - 94. V.A. ons ontbr. B. In wintertiden a. men s. - 95. V.A. Dat hi navens e. voghelijn (vogelin) v.B. Dat hi a.e. vogelin veet. - 96. B. houd - steet. - 97. V.A. warmene sine. B. verwarmene sine. L. sinen. - 98. V.A. marghens met. B. margins met. - 99. V.A.B. quite. - 2800. V.A. dinket. B. exemple d. dit mi. - 2. V.A.D.e.d. doetmen hem goet. - 3. B.E. hi s. werd. - 4. V.A.B. sperware. B. in de. - 5. V.A. dorper d. luttel doech. B. dorpere d. lettel doech. - 6. V.A. Die b. up die bome hoech. B. Hi b. in die bome hoech. - 7. V.A. Marc e.m. ende wes des v.B. des. - 8. V. Sedelre barem so meere oetmoet. A. So e.b. so meere oetmoet. B. So e.b. so merre o. - 9. V.A. Nicicorax. B. Nitorax, waar boven met later hand: Nocticorax. - 10. V.A. Dietsch. - 11. V.A. ene m.v. hulen. B. ene manieren v. hulen. - 12. V.A. hort. B. Dimen bi n. hord. - 13. V.A.B. dincke.

2814. V.A.D. het m.s.e. hueraen. B. huweraen. - 15. V.A. Ene buschuele ist u.e.u.B.E. boschvoghel uut e.u. - 16. V.A. scuwut. - 17. V.A. in velden. B. Nachs v. hi in velde in h. - 18. B. leeft. - 19. V.A. minnet. B.E. mint d.t. - 20. V.A. hi clawen. B. Croem h. hi. - 21. V.A. Daghes sietmen s. ofte n.B. Daghes sietmenne s. iet. - 22. V.A. Want het d.c.s. vliet. B. Want hi d.c.s. vliet. - 23. V.A. de sneppe. B. sneppe. - 24. V.A.D. so clare hort. B. so c. hord alse wijt. L. so ontbr. - 25. A. Alst. V.A. gheset. B. Ende in scrijfturen. - 26. V.A.D. soe hare hore an daerde leit. B. si hare oren an derde. L. aerde. - 27. V.A. hort. B. hord. - 28. V.A. wormen. B. Oft enech vogel in derde. - 29. V.A. stecsi h.b. die es l.B. dies ontbr. - 30. V.A. an. B. derde e. haeltse an. - 31. V.A. Daghes es si in haghen. B. Dages es sie in derde gedect. - 32. V.A.B. Maer j.B. utetrect. - 33. V. die morghenstonden. A. die morghenstonde. B. die marghenstont. - 34. V.A. ghevaen. B. Her bi wert sie gevaen. - 35. V.A. Vleesch v.d. sneppe. B. Tvleesch v.d. sneppen es gesond. - 36. V.A. hets. B.W. het wert v. - 37. V.A. so ontbr. B. N endic d. word. - 38. V.A. u vort. B. Ende scrive v.d. O vord. - 39. V.A. Onacrotallus. - 41. V. douwe.

2842. V.A. Jude (Juede) en het. B. datten. - 43. V.A. starken b. hevet hi ende l.B. starken b. hevet hi I l. - 44. V.A. mede can. B. mede can vessche. - 45. B. roep. - 46. V.A. varre. - 47. V.A. hevet. B. hevet hi alse. - 48. A. ende dats. - 49. V.A. Want d.B. Want hire in g. te. - 50. V.A. vissche. B. vesschen e. hoep gr. - 51. B. buc. - 52. V.A. danne. B. so ontbr. - 53. V.A. Als h.d.b. ghehidelt. B. Alse h.d. buc. - 54. B. vessche. L. ghewis. - 55. V.A. Huut sinen cr. hine werpse uut d.B. Werpt hi ute sinen cr. dan. - 56. V.A. daer van. B. vollet s. buc. - 57. B. te ontbr. - 58. V.A. Verboottene die houde w.B. Verbotene die oude. - 59. B.O. es. - 60. B. alse I s. wi lesen dit. - 61. V.A. watere. B. Bi watere es hi dar vessche s.v. - 62. V.A. Lanxs - sine k.B. Neffens d. hals an sine k. - 63. V.A.B. wijt. L. wit. - 64. V.A. Die. B. Die h.n. geeft. - 65. V.A. vischs der in tonfane. B. Om vesschelkine d. bi. - 66. V.A. Sine. B. Ende sine n. bi te stane. L. Sijre. - 67. V.A.W. hem v. hetens bedarf. B.W. hem v. etens bedarf. - 68. V.A. warf. B.M. ne vindse gene warf. - 69. V.A. waterlanden. - 70. V.A. mate w. hebsi te handen. B. Cleine w. hebsi. L. maten.

2871. B. vesschen. - 72. V.A.D.b. hevet. B. Den buc hebsi. L. Den enen b. - 75. B. oppenbare. - 76. V.A. als of hi guldijn. B.S. ofte hi guldijn. - 77. V.A.B. bome. - 78. V.A. luud. B. Selc luud alse sijn. - 79. V.A. Ic w. ment noemt. B. het məent. - 80. V.A. die hevet. V. luucht. B. hevet. - 84. V.A.B. begatene. - 85. V.A.V. dien s. - 86. B. mager l. af. - 87. V.A.u.B. Verheeft u. - 88. V.A. Up. B. uen l. - 89. V.B. u selve. A. u selven. - 90. V.A. vindet in uwer herten. B. vind in uwer herten. - 91. V.A. Ghenouch des. B. des. - 92. V.A. wi harde al te s.B. siwi erde. - 93. V.A. ne vant icker. B. ne v. - 94. V.A. Hort vort voghel. B. Nu h. voort n. - 95. V.A. spreict A.B. spreect A. - 96. V.A. Ysidorius. - 97. V.A. het e. graeu. B. et ontbr., graeu.

2898. B. so ontbr. - 99. V.A. Up. - 2900. V.A. hevet ene m.B. die m. - 1. B. jonge. - 2. V.A. so pijnlijc. B. alse h. pijnlijc. - 3. V.A. ghier - haes. B. Ende si gier s. an hare a. - 4. V.A.B. dootse d. arme. - 5. B. bewent. - 6. V. sijn s.B. Dan ontdoet hi sines. - 7. V.A.B. met. - 8. V.A. So verwectise v.d.d.B. So verwect hise v.d.d. - 10. V.A. enich. B. Alse enech. L. menich. - 11. V. nemen tl. A. nemet tl. B. neemt dleven. L. neemt hi. - 12. V.A. dus mach weder. B. dos mach weder. - 13. V.A.B. Want t.h.e. dat serpent. - 14. B. Soe es. - 15. V.A.E.d. om dat d. pellicane. B.E.d. omme dat pellicane. - 16. V.A. pinen te verslane. B. Serpente h. pinen te verslane. - 19. B. Na d. hi dus hevet gebloet. - 20. V.A. Up s.d. vercorne. B. Op s. uutvercorne. - 21. V. gheenre. A. gheere. B. gerre. - 23. V.A. sine j.B. sine joncge. - 24. V.A.B. Dor. - 25. V.A. twiher. B. harre tweer. - 26. V.A. dat up dien d.B. Selc es so trach op dien d. - 27. V.A.B. et ontbr. - 28. V.A.B. In sijn n.

2929. B. Selc vlieget. - 30. V.A. sinen houdren. B. bevelt sinen vader. - 31. V.A. Maer sulke. B. Ende selke. - 32. V.A.B. dincken om. - 34. V.A. neeren h.e. hare. B.E. voeden h. ende die hare. - 35. V.A. of d.v.B. Alse. - 36. V.A. gheware wort. B. gheware werden. - 37. V.A. sijn ontbr. - 38. V.A. houdsi e.v. waerde. B.D. voet hi e. houdse werde. - 40. V.A. Ende dander. B. Ende d. jaget hi harre verde. - 41. V.A. Tweerande. B. Tweerhande. - 42. V.A. Deene levet in foreesten. B. levet in foreesten. - 43. V. die de s.A. die de serpente. - 44. V.A. twater. B. Ende diere hem bi mede g. - 45. V.A. Vet so nes. B. Ende dit en es geen recht pellicane. - 46. V.A.W.h. een darem es g.B.W.h. een darm es g. - 47. V.A.B. toten u. - 48. V. hem g.s.A. Dus m. hem g.B. Dus ne m. hem. - 50. V.A. Ende bl. B. Ende blijft. - 51. V.A. houder philofien. - 52. V.A. Die vele w.B. van wondere. - 53. V.A. Licia. B. Seid d. in Licia es g. - 54. V.A.W.d. bescreven s.B.W.d. gescreven s.

2956. B. vogele. - 57. V.A. ene m. up. B. ene m. op ene. - 58. V.A. vechtsi. - 59. V.A. Dat daer m.B. Dat daer m. wert gewond. - 60. V.A.B. ontplumet. B. stond. - 62. V.A. Bedden d. in Licia. B. Bedden in Licia. - 63. B.E.v. sijn v.d.p. - 64. V.A. desen st. - 65. V.A. pine h. te verstane. - 66. V.A.B. Die n.v.d. pellicane. L. Dat n. - 67. V.A. jonge s. te d.B. jonge sleet te d. - 68. V.A. hare dorpre. B. hare dorpere. - 69. V.A. danne verwect met s. bloet (Bij V. is bloede in bloet veranderd). B. verwect met. - 70. B. God. - Vs. 2970 ontbr. bij V. en A. - 71. V.A.B. Adam o.v.d.l. doet. - 72. B.H. gesijn e. in groter n. - Vs. 2972 ontbr. bij V. en A. - 73. V.A.O.e. dats. B. Onthir e. dats. - 75. V.A. tl. dede daer bi o.B.E. onse lijf dede daer bi o. - 76. V. Dat. V.A.B. vraie. - 77. V.A.B. ontfarmen. B. si ontbr. - 78. V.A.B. lede - carmen. B. nu ontbr. L. liede. - 79. V.A. In aerdrike v. aermoeden. B. eerderike v. armoede. - 80. V.A. lede. B. sine lede. - 82. V.A. Die dor. B. dor. - 83. B. vindmen t. dorpers. - 84. V. selve. V.A.B. m. no m. - 85. V.A. ne connen. B. Voeden noch G.m.

2986. V. Noch d.A. No d.B. Noch dinken v. der h. - 88. V.A. Dit sijn die int l.B. Dat. - 89. V. Um d. si traechlike. A. Um d. si traech gelike g.B. Ombe datsi crankelike g. - 90. V.A. bl. si verscroven. B. verscroven. - 91. V.A. Oec s.d.j. diere. B. Oec sijnre j. die utevlieghen. - 92. V.A. enden m. (bij A. met stipjes onder de n). - 93. V. selve. V.A. hasen. - 94. V.A.B. Dat. A.B. heidine. - 96. V.A. mit. - 98. V.A. Bepensen die doot ende die (entie) p.B. Pinssen om d. doghet. L. die doecht. - 99. V.A.B. om ons doghede. - 3000. B. die cruse boghede. - 1. V.A.B. met. - 2. V.A. sine lede. - 3. V.B. armen. V.A. aerdrike. B. erdrike - 4. V.A. Die si. B. Dien si voetden. - 5. V.A. dies s. bedacht. B.W.h. dijs s. bedacht. - 6. V. sinen. B. alse. - 7. B. Hi saels h.d. met groten lone. - 8. B. Hir boven in den hoghen troene. - V.A. die dorper metten t.B. dorpere, ende ontbr. - 10. V.A.S. hi in der hellen j.B.S. hi in helle j. - 11. V.A. Porphirio. B. Porsitio alse d. letter s. - 12. V.A. en p.B. dies g.v. pl. L. in pl. - 13. V.A. Want e.v. hevet. B. Want dien e.v. heft hi alse. - 14. V.A. Den andren. B. Die andre alse.

3015. V.A. heten wi d. bucaren. B. heetewi d. bucaren. - 16. V. in der. A. in de. - 17. V.A. maerct e.s. in sijn c.B. sijn cliemmen. - 18. B. vessche i.w. swiemmen. - 19. V.A.B. vluchte. - 20. V.A.B. Ende. B. die vessche. - 22. V.A. Metten a. hi roeit. B. Metten a. hi dat doet. - 23. V.A. uprisen. - 24. V.A.B. vlieghet. - 25. V.A. ende mate c B. vindse gr. te m. cleine. - 26. V.A. die w.B. gemeine. - 27. V.A. dats. B. dats in Dietsch de pau. - 28. V.A. es ontbr. B. Dies v.v.r.e. blau. - 29. V.A. E d. sc. es diemen k.B. scoonste diemen kint. - 30. V.A. dat serpent. - 31. V.A. kennet. - 32 V.A. Dies - der ane (an). B. Dies kiric - dar a. - 33. V.A. spreict. B. spreect d. sprake. - 34. V.A. Paeu es ghehalset als die d. B Die pau es gehalset na d d. - 35. V.A. luud. B. ofte. - 37. V.A. sine. B. Alse d.d. sine. - 38. V.A. Na des claers h.s.B. Recht na. - 39. V.A. luud v.w. so si s.B. daer si s. - 40. B.b. Die draghen v. - 41. V.A. haer negheen ne b.B. No h. negheen ne b. - 42. V.A. ganc. - V.A. Augustijn spreict. B. Augustijn seid. - 44. V.A. paeus v. bin enen j.B. Dats paus v. in enen j.

3045. V.A. ne stinket n. ne r.B. No ne s. no ne r. - 46. V.A. hoverdich. B. paus es e. hoverdech. - 47. V.A. Sietmen dor sine. A. sconeit. B. dor sine s. - 48. V. sine. B. ontdoet s. stert. - 50 V. Te b. dat s. sconeit. A. sconeit. B. Te bat. - 51. B. alse. - 52. Vellet hi sinen s. dan e.v.B. Velt hi d. stert dan e.v. - 53. V.A. XV. - 54. V.A. est bescreven. B. bescreven. - 55. B. waest. - 56. V.A.B. precieus. - 57. V.A. werpt. B. werpt alse plumen v. - 58. V.A. Sinen staert ute m.a.B. Sine steertvedren. - 59. V.A.E. dat - bekinnen. B.E. dan l. hi h.n. dan bekinnen. - 60. V.A. Tote datsi weder w.b B. hem ontbr. - 61. V.A. ontwake. B. Alse hi ontwake wert. - 63. V.A. hevet. B. vaer hevet. - 64. V.A.B. sine s.B. heft. - 65. V.A.B. Eyer legghen si e. ten jare. - 66. V.A. pawinne die p. hare. B. hare. - 67. V. soese die p. onsteket. A. soese d.p. ontsteket. B. siese d. pau ontsteect. - 68. V.A. Dats v.h.d.h. breket. B. Want vind h.d.h. breect. - 69. V. A jonghe. B. jonge wille. - 70. V.A. toppen uutgaen. B.T. hi hem siet d.c. uutgaen.

3072. V.A. Doet d.p. (pawe) gherne g.B. Doet d. pau s. gaden. - 73. B. Alse d. pau climt. - 74. V.A. Dat meent r. waest. B. Dat meent nat. - 75. V.A. Witte pawe. B. Witte pauwe vindmen. - 76. V.A. pawe in somigher s.B. wildi pauwe te somegher s.L. paeuwin. - 77. V.A. al ontbr. B. Maer n.v.v. so f. - 78. V.A. huuspawe. B. huispauwe. - 79. V.A. Perdixs. - 80. V. Jacop. - 81. V.A. sinte Ambrosis. B. sente Ambrosius. - 82. V.A.B. het. V. los. - 83. V.A. eyeren. V. anderen. B. anders eiere. - 84. B. alse. - 85. V.A. die m.B. Kinnen si die moder dise w. - 86. V.A.B. hare. - 87. A. maec. B. Haren n. - 88. V.A. den dicken. - 89. V.A. iemen. B. iemen ten n. daer n. - 91. V.A. of soe. B. gebart ofte. - 92. V.A. Omme d. soene wille. B. siene wille. - 93. V.A. varre. B. verre leiden. - 94. V.A. haer. A. jonghe. B. Alse h. jonge. - 95. V.A. upwaert. B. op werp.

3097. V.A.B. hare voete. - 98. V.A. Hare. V. so ontbr. B. Hare l. die. - 3100. V.A. spreict in sijn. B. spreect. - 1. V.A.B. bi tiden. - 2. V.A. Sere omme d.h. riden. B. Sere om d. hinnekine striden. - 3. V.A. onsoete. B. die verwind d. hi onsoete. - 4. V.A. Tard d.a. up d.v. (bij A. is up verbeterd in onder). B. Die andre teerd o. den v. - 5. V.A. es. B. welt v. es. - 6. V.A. in hare s.B. Alse d.p. in hare stond. - 7. V.A. Hare g.B. Hare g. alse. - 8. V.A. Up d. effen. datmenre e.j. leget. - 9. B. mingt. - 10. V.A. Dat die oghen verclaren. B. het doghen verclaren. - 11. B. Placea alse. - 14. B. danne. - 15. V.A.B. hare p. - 16. V.A. Oec leset men. B. Oec leestmen d. he h. bedraget. - 17. V.A. Met musselen. B. Met mosschelen d.h.s. geel. - 18. V. hevet. B. Alse h. hevet. - 19. V.A.B. Werpt hi u.d. scellen. - 20. B. laet dandre. - 21. B. Plumales sijn m. - 22. V.A.B. Erande. - 23. B. sied.

3124. B. andre. - 25. V.A. Nochtanne. B. vindmense. - 26. V.A. men wils. B. men. - 28. V.A.B. no cl. - 29. V.A. darem n. ne v.B. darem n. en vind. - 30. V.A. waentmen d.v. de w.B. waentmen d. voed de wind. - 31. V.A. aexstren. B. exsteren. - 33. V.A. Es soe e.d.v. scalcheden. B. Sie ende hi v. - 34. A. onset soe. V. soe. B. Haren n.o. sie elken m. - 35. V.A. Soe maket scarp v. dornen. B. Sie maket scarp v. dornen. - 36. V.A. soet. B. sijt. - Vs. 3135 en 3136 in omgekeerde volgorde bij B. - 37. V.A. no meer. B. mijn. - 38. V.D. sou uutvliecht ende weder in. B. Aldaer sien g. ute. - Vs. 3138 ontbr. bij A. - 39. V.A. aerden m. soet sochte. B. erden. - 41. V.A. aexstren jonghe. B. astre jonghe. - 42. V.A. Ghegeten (Gheheten) m. doghen. B. Geten m. dogen. - 43. V.A.B.E. dat si sijn. - 44. V.A. Wout daexstre in een strec gevest. B. Worde daestre in enen stric gevest. - 45. V.A. houtsoe. B. houd si. - 46. V.A.B. becke. - 47. V.A. doetsoe al hare m.B. doet si hare m. - 48. V.A. soet ondoe met. B. met harre. - 49. V.A. Jonghe upgehouden leren si w.B. Jonghe o. leren w.

3150. V.A. Some spreken menschen t.B. Some s. meneghe t. - 51. B. word. - 52. B vord. - 53. V.A. de t. B. tonghe. - 54. V.A.B. best. - 55. B. es. - 56. V.A. wane s.i. de s.B. wane hets de s. - 57. V.A. Also starc. - 58. V. de b.V.A. dorpect. - Vs. 3157-58 ontbr. bij B. - 59. V.A.B. scortse. - 60. V.A. worme. B.S. hi gerne sine sp. - 61. V.A. hollen bomen. B. hole bomen. - 62. V.A. sine. B. sine jonghe. - 63. V.A Slouch. B. Sloeghe o.i.y. ofte h. - 64. V.A. dien gate. B. die gate. L. boeme. - 65. V.A. in en m. - 66. V.A. hene. B. vloege henen. - 67. V.A. Een cruut daer. B. Een crut daer uut mede vloghe. L. Een cruut ontbr. - 68. B. Hoe v. dat stake. - Vs. 3168-69 ontbr. bij V. en A. - 70. V.A. teser st. - 71. B. Dat menre. - 72. B. Alrande. - 73. V.A. die w.B. die word. - 74. V.A. Die mede der ane ghelegghen. B.D.m. toe geleggen. - 75. V.A. Gheen m. ne k.B. Gheen m. en k. - 77. V.A. clawen ghemeene. B. Scarp s.s. clawen gemene. L. clauwen echt.

3178. V.A. up. - 79. V.A. der marlen. B. Selc g. der merlen. - 80. V.A. weduwale. B. Selc. - 81. B. Selke s. opt hovet. - 82. B. scone. - Vs. 3181-82 ontbr. bij V. en A. - 83. V. mossche. A. mosschen. B. es der mosschen. - 84. V.A. huse. B. In huse te broedene. - 85. B. sie. - 86. V.A. Als si noten. B. Alsie noten. - 87. B. eest bi. - 88. B. Dimen vind. V.A.B. der scrifturen. - 89. V.A. suwen. B. soen. - 90. V.A.B. ende sien. - 91. V.A. Aelbrecht. - 92. V.A. hie. - 93. V.A.B. Nemme te levene. - 95. V. dat sijn wi vr. A. sijn wi. B. hir en eest n.d. sijn wi. - 96. V.A.B. onse coude l. - 97. V.A.B. somighen steden. - 99. V. Aelbrecht. A. Maer Aelbrecht. B. Maer A. - 3200. V.A. Dats om dat d. mossche. B. Dats om dat. - 1. V.A. beluesaet. B. beelde saet. - 2. V.A. Daer of c. haer. B. Ende daer of c. hare. - 3. V.A. Als d.j. utevlieghen. B. utevlieghen. - 4. A. ne w.B. en ontbr. - 5. V.A. vlieghen. B. Si en vliegen.

3206. V.A.B. houdense. - 7. V.A. starke entie vroede. B. Dos s.d. starke e.d. vroede. L. vrode. - 8. V.A. Die cranke. B. Den c. - 9. B. ende bekeren. - 10. V.A. Bede. B.B.v. scaden e.v. onneren. - 12. V.A. meetmussche. - 13. V.A. entie n. - 14. V.A. te somigen male. B. noeten altemale. L. daghe. - 15. B. Ende die v.d. daeraf. - 16. V.A. est datsoe es m. genoemt. B. eest d. mussche. - 17. B. Om datmen die mussce a.g.s. - 18. V.A. Soene. B. Sie en. - 19. V.A. minnet. B. Si en m. oec d. bossce. - 20. B.M. gheerne woont si i.r. - 21. V.A.B. den huse enten b.B.B. huse buten b. - 22. V.A. sang. B. so ontbr. - 24. V.A.B. Al ne s. - 26. V.A. tween. B.D. si twerande. L. tweire. - 27. V.A. onse. B. Philomela in onse. - 28. V.A. Ludet. B. Dat in Dietsch d.n. - 30. B. alle voghelen in goeder w. - 31. V.A. wort soe. B. werd sie. - 32. V.A. soe upgaet. B.E.l. den dach eer hi o. - 33. V.A. lentijn. B. lentine. - 34. V.A.S. soe. B. els ontbr.

3235. V.A. lentijntijt ghevoet haer s.B. lentintide voeget si hare soe. - 36. V.A. Hare s.e. soe w.B. Ende werd in haren s. so vroe. - 37. V.A. soe. B.D. siere selden ombe et. - 38. V.A.E.s. narenstelike ende te b.B. nerensteliker ende te b. - 39. V.A. soe te prise. B. dar. - 40. V.A. Eer soe hare verwinghet. B. Eer si hare verwonnen ghehinghet. - 41. V.A. Hare. B. Hare nerenst. - 42. V.A. Soe. B. Sie sal singende. - 43. V. Sulke m. als soe v.A. seghet a. soe. B. Selc m. seid alsi. - 44. V.A. hare. B. hare t. inde. - 45. V.A.D. soes b. metten d.B. begint metten d. - 46. V.A.B. hare. - 47. V.A. dat hitte. B. de hitte. - 48. V.A.B. Ende ontbr. B. valt sie. - 49. V.A. Als. - 51. A. houde. - 52. V.A.B. formeren. - 53. V.A. Up. - 54. B. sine r. - 55. V.A. Maer als. B. Maer alse d. dage lancst c. - 56. V.A. Wort h. desen. B. Werd h. dese. - 57. B. en tw. - 58. V.A. wintertijt en v.B. die wintertijt en vind. - 59. V.A. sulc. B. selc openbaerd. - 60. B. Ende mense d.h. roetbaerd. - 61. V.A. openbaer. B. al ontbr.

3262. V.A. over waer. B. Dat hem dos h. over w. - 64. V.A. So wort. B. Dan wert h. hare s. - 65. V.A. Psitacus dinke B. Picatus dincket. - 66. V.A. papegaye. B. papegai daer S. - 68. A. Ende v.B. eest. - 69. V.A. enen rB. den rinc. - 70. V.A. Ghevarwet. B. Ghevarwet alse van g. - 71 V.A. Eene t.B. Ene t. - 72 V.A. formeert. B. hi m. formeert - 73. V.A. offet. B. als ontbr. - 74. V.A. In den eersten of in den andren j.B. In den iersten ofte in den andren j. - 75. V.A. leerne. B. Es die voghel te leerne b. - 76. B onthout. - 77. V.A. hevet - starc. A. hi ontbr. B. hevet hi so crum e. stra. L. si. - 78. V.A. Viele soe v. h up enen s.B. Al viele hi v h. op en s. - 79. V.A. Si s. haer up. B. soudem. - 80. A. hovet. V.A. hart. B Hare hovet es so hart. - 81. V.A. met. B. Datmenne met. - 82. B. Als menne wille dwinghen d. hi v. - 83. B. menschen. - 84. V. poten. V.A. steict. B. steect hi in sp. - 86. V.A. Int gheberchte v. Gelbee. B. Int gheberchte. - 87. V.A. soe te broedene. B Seidmen d. hi notens p.

3288. V.A.B. Daert. B. ofte. - 89. V.A. den r. es haer doot. B. reghen es hare doot. - 90. V.A. met. B.D. steert queeckt hi met ghenoechten. - 91. V.A. dicken. B. strijct hem dicken e. maect hem f. - 92. V.A. gheerne drincsi. B. gheerne drinken. - 93. V. leset bi coninxs Karels. A. leset in coninc Karels. B.M.l. in coninc Karles. - 94. V.A. lijden. B. liden. - 95. V. Dor. A. Dur. B. Dor twoud v.G.e.s. heere. - 96. V.A.B. vaerne. - 97. V.A. tier s.B. Papegaye quammen tier s. - 98. V.A. vare. B. var. - 99. V. ghemenlike. B. gewarlike. - 3300. V. Vrankerike. B. cronen. - 1. V.A. wert Romsch (Roemsch) keyser. B. wert Roemsch keiser. - 2 V. woerden. A. worden. B. war. - 3. V.A. Den p.L. lesen wi. B. Den p. - 4. V.A. dur h.B. der h. - 5. V. Ene p. die s.A. Enen p. die s.B. Enen p. die s. gnoech. - 6. B. Ende d. menne ten p. werd d. - 7. V.A. Seit soe h. up. B. Ende hi was op sine vard. - 8. V.A. pawes. B. Sprac hi ic v. ten p.w. - 9. V.A. paues. B. tierst d. hi d. paues. - 10. V.A. Omboet si hem gueden (goeden) d.B. Onboet hi hem g.d. - 11. V. ene. V.A. warf. B. werf. - 12. V.A. den paues so w. becamen. B.D.d. so wel den paues b.L. des p.

3313. V.A.B. dicken. - 14. B. Daer. - 15. V.A. Nu het v.d. P uut es. B. Nu hord vord van der. S. - 16. V.A. Suldi horen van der S.B. Want het van der P uut es. - 17. V.A. Strusio. B. Strutio es. - In A is de miniatuur behoorende bij den struisvogel uit het Hs. gesneden, waardoor ook eenige regels aan de keerzijde van het blad ontbreken. - 19. V.A. broedens. B. Alse die v. brodens. - 20. V.A.B. sevensterre. - 21. B. ei en l. - 22. V.A.E. hi dat s.; ons ontbr. B. siet ende men s. - 23. V.A. om. B. Dat die hitte anegaet. - 24. V.A. den oest. B. Van den ouste ende b. - 25. V.A. up. B. leid hi sine eier opt lant. - 26. V.A. bedecse o. dat sant. - 27. B. si w.e. vergeet. - 28. V.A. Waer h. leit. B. Waer siese leiden ofte v. - 29. V.A. Ende m.d.t. entie n.B. Ende broet d.t. - 50. V.A. werde (werden) soude. B. Dat h. werden soude. - 31. B.E. comen s. jonge vord. - 31. V.A. Aelbrecht die s. dit w.B. seid dit word. - 33. B. ofte. - 34. V.A. het hi. B. et hi. - 35. V.A. aerden. B. erden. - 36. V.A. loop n.b. wisen. B. wisen. - 37. V.A. sine vlogle. B. sine vloegele m.h. vard. - 38. V.A. So dat hi s. es d. tpaert. B. pard. - 39. B. embermere.

3340. V.A. Entie p. ontsiene. B. parde ontsiene. L. ontsienen. - 41. V.A. niet ne dorren. B. dorren. - 42. V.A. vor. B. Ende alse hi vor. - 43. V.A. splecte. V. voeten. B. ghespleette. - 44. V.A. werp after onsoeten (onsoete). B. werptse; hem ontbr. - 45. V.A. Up d. ghone. B. dine j. - 46. B. alse. L. als hi in. - 47. V.A. hooft. B.S.h. es b.i. - 48. V.A. Datti w. datmens. B. Dan ontbr. - 49. V.A. eyer. B. Sine eier s. diemen s. - 50. B. hangene. - 51. V.A. nare. B. hi welnare. - 52. V.A. Als oft e. mate e. ware. B. Alse e. ghemate e. ware. - 53. V.A. Stryo. B. Serio. - 55. V.A. scarp doren. B. Alse o.e. scarp doren. - 56. V.A. Sire. B. Sire jonge. - 57. V.A. vlieghene. B. vligene. - 58. V.A. andre vogle. B. andre. - 59. V.A. eenrande. B. erande. - 60. V.A. sine. A. el. Bij A. onder aan de kolom: Hier omme beghint de spreuwe. - 61. V.A. Sturnus d. mi spreuwen w.

3362. B. Plinius boeke. - 63. V. hij scrijfse spotte b.A. scrijfse spocte. B. bescrijftse bespot b. - 64. V. wesen. V.A. comuun. B. gheerne. - 65. V.A. vliegende. B. tropmale vliegen si bi s.L. vlieghen. - B. selen. V.A.B. ghenaren. L. gheneren. - 67. V.A. Nanovons vergaderen. B. Navonds. - 68. V.A.B. murmeren ende maken gescal. - 69. V.A. Alse ofte. - 70. V.A. singhen. - 71. B. alse d.d. openbard. - 72. B. Soe swiget e.e. gebard. - 73. V.A.A. jof sou (soe) f. maecte. B. Alse ofte si. - 74. V.A. danne v. si also. B. also wel. - 75. V.A.B. met. - 77. V.A. ute. B. uut ontbr. - 78. V.A.B. Hort. - 79. B. ter t. namen. - 80. V.A. became. - 81. V.A.B. minnet. - 82. V.A. het. B. et ontbr. - 83. B. Dattet nemmerme ne k. - 84. V.A. Ghenoot na datsi v.B. Ghenoot alst tsine v. - 85. V.A. vlieghet si a. ons toget. B. alsemen ons toget. - 86. V. up telghe. B. u telghe. B. op bome. - 87. V. mit. B. Sitten si. - 88. V.A.B. Basilius. - 90. V.A. hir up souden. B. hir op souden.

3390. V.A. Weduwen. B. Die weduwen die h.v. - 91. V.A. weduscap. B. wedewescap. - 92. B. Want die st. - 93. V.A.B. Carmen. B. hare. - 94. V.A. voghelen. V. es hi. - 95. V.A.B. goedertierlike. - 96. V.A. Al d. up hare. B. Al d. op hare. - 97. V.A. maect si v. luttel. B. Hare n. maect sie. - 98. V. can haer w.b.B. sie can hare. - Vs. 3398-3409 ontbreken bij A. door het wegsnijden van de miniatuur van den Struisvogel. - 99. V.J. ghevenijnder beesten sc. B.J. gevenijnde sc. - 3400. V. soe n.v. psilla. B. nemt v. silla de b. - 1. V.B. Om datse. - 3. V. beganc. B. vruchte es hare lijfs beganc. - 4. V. sulphers. B. scuwet d. sulfers. - 5. B. die ontbr. - 6. B. wintertide. - 7. V. hare p. in hollen b.B. hare pl. - 8. B. Daer soet suverlicst mach g.B. Daer s. suverlijcst can. - 9. V. lentijntijden. B. lententide. - 10. V.A Broet si d. werven of twee. B. Broed sie d. warf ofte twee. - 11. B. Ende ontbr. - 13. V.A. als si v. up e. onder. B. Daer si vl. op e. onder. L. neder.

3414. V.A. hare vl. vele te g.B. Hare vl. es te g. - 15. V.A. rechtren. B. rechten. - 16. V.A.B. Dat ontbr. - 17. V.A. lentijntide machmense. B. lintine machmense. - 18. V.A. Want dat si d.w. vlien. - Vs. 3418-19 ontbr. bij B. - 19. V.A. bussche. - 20. V.A. Maer d. lieder. B. Want der. - 21. V.A. Tragopales als s.S.B. Tragopoles seid. - 22. V. Ethiope. A. Ethiophe. B. Seidmen in Ethiopen. - 23. V. Meere. A. Meerre. B. Merre. - 24. V.A. Mare ghehorent. - 25. B. Alse. - 26. V.A. diemen. B. Geen v. diemen. - 27. B. verdrijft met diere s. - 28. V.A. vogle. B. voghele. - 29. V.A. fenixs. B.A.f. heft hi. - 30. V.A. des. B. Ghehornet es hi d.g. - 31. B. Ende v.p. brunroot. - 32. V.A.B. Starc. - 33. V.A.T. es voghelkijn (voghelkin). B. es. - 34. V.A. vorsiennicheit. B. vorsienheden vroet g. - 35. V.A. In h.b. maectet. B. In holen b. maken si haren n. - 36. V.A. somen e. wel. B. Van vorsienheden wel g.

3437. V.A. jonghe. B. in ontbr.; joncge. - 38. V.A. spronghe. B. met wel c. spronghe. - 39. V.A. hare eyer. B. hare eier. - 40. V.A. ripe in. B. Sijn ripe. - 41. V.A. Ende d.u. comen up. B. Ende d. - 42. V.A. Thant. V. jonghe. B. Te hand h. jonghe. - 43. V.A. ute seg ic u.B. ute ende nu. - 44. B. Comen voort. - 45. V.A. dincke. - 46. V. het. A. het de. B. et ontbr. - 47. B. Die en. - 48. B.A. savonts s.a. wel s.B. savonds. - 49. B. In wintertide. - 50. V.A.N. ne e. si of wel c.B. Sie en e. niet ofte wel cl. - 51. V.A. An weghen. B. weghe vindmense - 52. V.A. al ontbr. B. Ofte in hole dar si l. - 53. V. brijncmense. A. brincmense. B. Maer ontbr. de l. - 54. V.A. Wordsi roerende e. leven d.B. Si wert rorende e. levenden d. - 55. V.A.B. hare m. - 56. B. Ende vl. weder. - 57. V.A. vedre no plume neghene. B. Si en heft vedre n. plume. - 60. B. Also alsmen in muse. - 61. V.A.D. ne d. anders negheen v.B. Dan d. anders gheen v.L. Dat een. - 62. V.A. Start. B. Stert heeft hi. - 63. V.A. dan es. B. dan anders. - 64. V.A. De m B. hare. - 65. V.A.B. vlieghet.

3166. V.A.B. Den boeken. - 67. V.A.B. dat bloet. A.B. vledermus. - 68. V.A. traduus. B. tradius. - 70. V.A. Houde boeken. B. Oude boeke. L. Ende b. - 71. V.A. waer uutghetrect. B. dar uutgetrect es har. - 72. V.A. Bestreken mit (met) haren bloede daer. B. Bestrijct met haren bloede daer. - 73. V. Het wat. A. Het w.V.A. des. B. Het sal wassen des. - 74. V.A. dat oec. B. Bestrijc oec o.d. wijfs h. - V.A. ne w.B. daer af. - 76. B. kind. - 77. V. in der o.B. vindmen. - 78. V. houder philosophien. B. Van d. philosophien. - 80. V.A.B. Hare been e. hare v. - 81. V.A. vloghel e. in staerte ghestrect. B. vlogelen e. in steert gestreect. - 82. V. hi si; doch hi doorgehaald. B. Getand es sie. - 83. V.A. Ens das ne p.B.E. dies pl. andres. - 84. V.A. es. B. Cicia. - 85. V.A. Meere d. duven. B. Merre d. duven. - 86. V.A. als. B. Getand alst w. en m. - Vs. 3486 ontbr. bij L. - 87. V.A. si die liede o.B. si den lieden afbiten. L. den lieden ontbr. - 88. V.A. horen of ander l.B. ende ontbr. - 89. V.A. dat es dat v.B. dat v. - 90. V.A. bekennet.

3491. V.A. kivit h. in Oestlant. B. cuut heetet in Oesten lant. - 92. B. alse. - 93. V.A.B. Enen m. - 94. V.A.B. vlieghet - waert. - 95. B. ofte. - 96. V. A, dan. - 96. B.E.s. na des minscen h. - 97. V.A.B. Om. - 98. B. beeste. - 99. V.A. hir bi wert. B. hir bi vord te menegen st. - 3501. V.A. bekent des vaneels. B. des vaneels. L. waneels. - 2. B. Dleven. - 3. V.A. rom hout e.s. verhoghet. B.D.r. hevet e. verhoghet. - 4. V.A. enigherande. B. Alse h. gesciet enege d. - 5. V.A. vor. B. makens vor. - 6. A. diet m.B. Dan c.d.v. diet. - 7. B. Bi der kinnessen. - 8. B. hem sinen l. - 9. B. alse. - 10. V.A.B. verboden. - 11. B. dor s.o. - 13. V.A. houti. B. Gerne houd. - 14. V.A. daert. - 15. V. heitmen. V.A. linghinvogel. B. heet hi linginvogel. - 16. B. heft. - 17. V.A. up. - 19. V.A. Te w. sietment no ne hort. B. Te wintere s. none hord. - 20. V.A. comt het vort. B. lintintide c. hi vord. - 21. V.A. den houden. B den o. - 22. V.A.B. Dat si. L. So.

3523. B. gaet. - 24. B. sine k. - 25. V.A.B. boven der hoeden. - 26. V.A. Die sentse weder ende broeden. B. Die hasen sijn ende voeden. - 27. V.A. gheplumet mogen. B. Tote si g. mogen w.L. mogen ontbr. - 28. V.A. crancheden. B. crancheiden. - 29. V.A. Mee duegheden. B. dogheden e. ane b. - 30. V.A. die houde s.v. houden. B. Alse - blint. - 31. V.A.B. dan I ontbr. - 32. B. blintheit. - 33. V.A.B. Vitri. - 34. V.A. menich meester. B. menech ander m. - 35. V.A. linghenvoghels. B. linginvogels. - 36. V.A.B. sinen slaep. - 37. B. Alse. - 38. A. Nachs. V.A. als hem sal de sl. b.B. alsene d. sl. wille b. - 40. V.A. Datti. V. wille. B. Dattene v.w. worghen. - 41. V. Toeverare. A. Toveraren. - 42. V. Mit sire herte. A. Mit sire. - Vs. 3541-42 ontbr. bij B. - 43. V.A.B. welker. - 44. V.A. Ne w. die m.B. Sone ontbr. - 45. V.A.B. wanic es die g. - 46. V.A.B. starc v.e. een f.B. fijer. - 48. V.A. dat es; bij V. eerst dats, maar de s van dats uitgeschrapt. B. ofte. - 49. V.A. in sire w.B. na siere w.

3550. B. erden. L. den a. - 51. V.A. spreict hets. B. spreect. - 52. V.A.B. sine pl. - 53. V.A. Metter roke serpenten (serpente) verjaghen. B. Metter. - 54. V.A. sine h. - 55. V.A. Sijn v.B. versekeert. - 56. B. Wel riect hi na siere m. - Vs. 3556 ontbr. bij V. en A., terwijl de regel is opengelaten. - 57. V.A. Ende negheen d. also cl. B. Ende negeen dier dat es waer. - 58. B.O.d.m. also claer. - 59. V.A. Daer die orloghen sijn e.s.B. Daer orloge es e. strijd. - 60. V.A. Daer waert tijden. B. Daerwert sijn si. - 61. B. Alse d.h. wille. - 62. V.A. metter luder. B. metter. - 63. B. die oude g. - 64. V.A. oude moeder. B. sine oude moder. - 65. V.A. niene m.B. Alse hise n.m.g. - 66. V.A. spreict. B. spreect. - 67. V. ne man. V.A. ne v.B. nieman vand haren n. - 68. V.A. up rootsen hebsijt. B. onder roetchen es hi g. - 69. B. behoed. - 70. B. jonge voed. - 71. B. Tot. - 72. B. onder hem.

3574. V.A. vort an. B. naeuwet voort an. - 75. V.A.W. een paer g. dat v.B. een paer giere. L. ere pare. - 76. V.A. want hem wide. B Vele daert hem g. - 77. B. Bi huus ne p. - 78. V. Mar. V.A. varre. - 79. V.A.B. Ende dit l.h.d. bekinnet. - 80. V.A.B. den vroeden minnet. - 81. V.A. ghebuere. B. Te houden vrede sinen geburen. - 82. V.A. spreict hets. V. sulc. B. Ambrosius spreect hets selker naturen. - 83. B. seid. - 84. V.A. Jonghe. B. Jonghe bringhen. - 85. V.A. Entie g. die c.B.L. die ontbr. - 87. V.A.L. si seghet hi wel. B. Hare leven es wel. - 88. V.A. te hondert. B. Vulcomen tote hondert. - 89. V.A. al bloot. B. seget Ambrosius dat hi al bloot. - 90. V.A. Vorkennen d. lieder. B. Vortekent. L. Voerteikene. - 93. V.A. Want als. B. Want alse t.l.g. - 94. B. Strijt te houdene. - 95. V.A. Eist d.v.g. te waren. B. Eest d.v.g. te waren. - 96. V.A. Volghen dan haren s.B. Dan volghen haren s. - 97. V.A. maghet. B. Soe maget over wel b. - 98. V.A. van p. ende van l.B. van peerden e. van l. - 99. V.A. Ene grote menichte upt velt. B. Ene g. summe opt velt.

3600. V.A. Metten swaerde wort ghevelt. B. Metten sweerde wert ghevelt. - 1. V.A. spreict. B. spreect v.d. gieren. - 2. V.A. sine m.B. proit na sine manieren. - 3. V.A.B. middaghe. V. totter. - 4. V.A.B. hijs hem. - 5. V.A. crommet h. in sire houden. B. cromt h. in der o. - 6. V. houde. - 7. V.A.B. Dan moet hi dor. - 8. V.A. Also van hongre. B. Also van. - 10. V.A. als die a.B. Den b.c. alse die a. - Vs. 3611-12 ontbr. bij V.A. en B. - 13. A. de n. - Vs. 3613-14 ontbr. bij B. - 15. B. die ontbr. - 16. V.A. swaer te sine. B. sine. - 17. V.A. Die m. vleessche es v.B. Alse die jonge met vlesce sijn geladen. - 18. B. Doet hen die g. gr. o. - 19. V.A. Sine jonghe hevet hi v.B. Want hi wilse verslaen. L. ende heeft. - 20. V.A. Dat si vethede ontfaen. B. vetheit. - Vs. 3620 ontbr. bij L. - 21. V.A. bijtse e. slaet. B. bietse e. slaet. - 23. V.A. croenge liggende. B. enege croengen liggen. L. vliegende. - 24. V.A. ter st. B. bijt tot hare n. ter st. L. die st.

3625. B. es ende h.s. geet. - 26. V.A. Dits d. dicke (dicken) omme v.B. Dits darmenne dicken ombe veet. - 27. V.A. Met streken te m.B. Met streecke te m. - 28. V.A.B. es dicken s. - 29. V.A.B. gheervalke. - 31. V.A.B. verdrinctene so met. - 32. V.A.B. starc hi canne. - 33. V.A. niene v.B. en ontbr. - 34. L. hi hem. - 35. B. jonghe. - 36. V.A. van V d. beste. B. Van der V es hier d.l. - 37. V. Xelentides spreict. A. Zelentides spreict. B. spreect. - 38. V.A.S. vogle heten aldus. B. voghele. - 39. V.A. erande ghedict. B. erande. - 40. B. Alse. - 41. V.A. Cadym. B. Codini. - 42. V. Die den krekele. A. krekele. B. die crekle. - 43. V.A. si haer coren woesten seere. B. hare coren woesten s. - 44. B. Dan roepen si an. - 45. V.A.E. bejaghen met. B.E. bidden hem met. - 46. B. hi dar sende. - 48. V.A.B.A. van o. here. L. bi o. - 49. V.A. wanen si comen. B. Wanen dese comen. - 50. V.A. Ne w.B. So en w. - 51. B. dats.

3652. V.A. weene. B. Gode bidden met gewene. - 53. V. krekele. A. crekele. B. crekle. - 54. V.A. ne can. - 55. V. voglen. A. voghelen. B. Hir ind d. vogele. - 56. V.A. Vondics m. ic dichtes m.B. Vondics m. ic dichter me. - 57. V.A.B. sijnre CX. - 58. V.A. al g.v. mie. B. Dietsch a.g.v. mie. - 59. V.A.B. vraist. - 60. V.A. bispele. B. bispele af. - 61. V.A. Som. B. nie. - 62. V.A. Up. B. Op e. te d. geel. L.U. - 63. V.A. ente sw. B. Het ware te l. ende sw. - 64. V.A. Ic d. cort dinc. B. Ic d. dat cort es e.w.L. In d. - 65. V. begheere. A.B. ne beghere. - 66. B. die l. heeft v. - 67. V. horen vort waert. A. sult gi horen vort waert. B. seldi horen vort me. - 68. V.A. wondre. B. Van den wondre van der zee. - 69. V.A. in watre. B. van watere e. van r. - 70. B. Alse ons d.m. - 71. V.A. ware b. vort. B. ware b. vord. - 72. V. u in Diesche vort. A. u in D. vort. B. Bescreven in D. word. - 73. V.A. Maer hort doch een deel int ghemeene. B. Hoort doch een deel int ghemeine. - 74. V.A. Eer ic segghe van elken alleene. B. Eer ic van elken segghe alleine.