België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 4

Het verzet

[p. 43]

4 De ‘koeriers’

Het ergste wat een ‘koerier’ kon gebeuren was in de handen van de Duitsers te vallen. Natuurlijk omdat hij bijzonder weinig kans had om het er levend af te brengen; ook omdat het materiaal dat hij transporteerde heel wat dingen zou verraden, moesten de Duitsers het kunnen ontcijferen.

Ze zouden hierdoor vernemen wat de geallieerden over hen wisten en een kans méér krijgen om door te dringen tot de inlichtingsdienst zelf, misschien ook wel tot de bron van inlichtingen. Vandaar dat de inlichtingsdiensten van den beginne af hebben getracht het vervoerde materiaal, de microfilms, zodanig te behandelen, dat het zowel onleesbaar was voor oningewijden als gemakkelijk te vernietigen.

Om de micro-films onleesbaar te maken heeft men in de schoot van de dienst Clarence een home-made, do-it-yourself methode uitgevonden waarvan men het fijne moest weten wilde men de microfilms kunnen ontcijferen.

Dat gebeurde op de volgende wijze. Nadat de documenten gemicrofilmd waren ging men die niet, zoals dat voordien wel gebeurde, ontwikkelen. Men fixeerde de pellicule in het duister zodat die, wanneer men ze bij daglicht bekeek, volledig doorschijnend was en, omdat het licht er op het eerste gezicht schijnbaar niet op had ingewerkt, er nog maagdelijk uitzag. Telkens er dan films in Groot-Brittannië aankwamen, werden die erg lang ontwikkeld in een bad met parafenyleendiamine en zilvernitraat, tot ze een volwaardig beeld gaven.

Omdat men het volume nog meer wilde verminderen en ook om eventueel de microfilms gemakkelijker te kunnen vernietigen, is men nog een stapje verder gegaan en heeft men een procédé ontwikkeld om de films te ‘depelliculiseren’. Dat wil zeggen dat men de emulsie, waarop het beeld werd geïmpressioneerd, van de gelatinedrager scheidde, die, met het oog op de stevigheid, veel dikker en harder was dan de emulsie maar ook omvangrijker.

Men hield dan alleen de emulsie over, die veel minder plaats innam en die eventueel kon worden ingeslikt en verteerd.

Wanneer de microfilms het laboratoriumstadium verlieten, werden ze aan Engeland doorgespeeld. Ook hier heeft men verschillende mogelijkheden geprobeerd. Een ervan was het overbrengen van berichten met postduiven. De Engelsen wierpen postduiven over West-Europa uit in de hoop dat het verzet ze zou voorzien van inlichtingen en ze dan weer loslaten, waarop ze de terugreis naar Engeland zouden ondernemen.

Deze methode, die op het eerste gezicht nogal ver gezocht leek en enorm veel aan het toeval moest overlaten, heeft hier en daar wel resultaten opgeleverd. Maar erg betrouwbaar was ze niet. De duiven hadden uiteraard geen voorkeur voor de Duitsers of het verzet en gingen in Engeland niet verraden wie van de twee microfilms aan hun pootjes had gehangen.

Veel duiven kwamen trouwens nooit meer terug van de reis want het bleek een gewoonte van die vogels te zijn dat ze op hun terugreis naar de Britse eilanden even op adem wilden komen op de kust van het ‘Pas de Calais’-departement in Frankrijk.

Daar werden ze dan door de Duitsers onder vuur genomen en meestal afgemaakt, terwijl de microfilms vanzelfsprekend in vijandelijke handen vielen. Een andere methode om de informatie, die de inlichtingsdiensten niet draadloos over konden seinen, snel in Engeland te krijgen, en die naarmate de oorlog vorderde met nogal wat bijval werd toegepast was de ‘mail-pick'up’. In den beginne landde een licht vliegtuig, meestal een Lysander of een Hudson, om van het verzet het nodige materiaal in ontvangst te nemen en dan zonder verwijl weer te vertrekken. Later heeft men een nog sportievere wijze ontwikkeld en een zak met microfilms opgehan-

[p. 44]

gen aan een soort van waslijn tussen twee hoge palen. Het vliegtuigje streek neer tot op een heel laag niveau, pikte dan met een haak de zak op en verdween onmiddellijk weer. De aard van het Belgische terrein, de dichtheid van de bevolking, het gebrek aan voldoende landingsterreinen, om niet te spreken van de weersomstandigheden, heeft dit systeem minder toepassingsmogelijkheden gegeven in ons land dan in Frankrijk.

Welke mogelijkheden boden meer kansen?

Uiteraard de zee, natuurlijk. Maar tussen de Nederlands-Belgische kust of de Franse Kanaalkust en Engeland hebben de Duitsers een dergelijke blokkade ingesteld dat men onmogelijk kon bouwen op een regelmatige, snelle lijn voor de inlichtingsdiensten over zee.

Daardoor komt het dat, al erg vroeg, de weg naar het Zuiden werd geexploreerd; eerst om het kontakt met Londen tot stand te brengen, om hen te zeggen dat zij bestonden en hulp nodig hadden, later om het niet telegrafieerbaar materiaal langs deze weg over te brengen.^*

Waarom het Zuiden?

Het zal in de volgende hoofdstukken over de ontsnappingslijnen worden duidelijk gemaakt waarom het Zuiden zekere waarborgen bood. Intussen moge het volstaan te zeggen dat, althans tot einde 1942, een gedeelte van Frankrijk niet door de Duitsers werd bezet.^*5 Er was daar een soort collaboratieregime tot stand gekomen onder Maarschalk Pétain en Pierre Laval, dat op een zekere sympathie van de Duitsers kon rekenen.

In onbezet Frankrijk was er minder controle dan in de bezette gebieden. Er waren trouwens ook aanknopingspunten voor het Belgische verzet; enkele hiervan waren opgericht na de Belgische capitulatie, voor de Belgische vluchtelingen. Denk maar aan de Belgische zendingen in Marseille, Lyon en Toulouse.

Ook had, in onbezet Frankrijk de de facto geallieerde van Engeland, de Verenigde Staten, nog een ambassade en consulaten tot einde 1941.

Zo heeft o.m. de Amerikaanse ambassade in Vichy en het Amerikaanse consulaat in Lyon enorme diensten bewezen.

Men vernam evenwel vrij spoedig in bezet België dat er in het Zuiden ook twee interessante Belgische steunpunten waren. Eén ervan was Montpellier, waar heel wat Belgische militairen, die niet naar België wensten terug te keren, waren gebleven; het andere was Limoux, meer de richting van Spanje uit, waar zich een Belgische militaire opslagplaats bevond.

Het depot werd geleid door een Belgische commandant, Hervé Doyen, die vrij spoedig de schuilnaam Benoît aannam en, onder het mom van zijn officiële taak, een schakel tussen het

* Zie pag. 71

*5

Chalon-sur-Saone was een passage, die ik vaak gebruikte. Ik had daar contact met een mijningenieur, die verantwoordelijk was voor alle steengroeven van de streek. Maar die steengroeven lagen aan weerskanten van de grens tussen het bezette en onbezette gebied. Hij had dus een Schein, een pas, waarmee hij over de ‘demarcatielijn’ mocht. In zijn wagen had hij, in de koffer, een stalen plaat ingebouwd die wat ruimte bood achter de achterbank. Daar moest ik in. Hij trok aan mijn armen en benen en nek tot ik volledig achter de plaat zat, met een touw dat voor mijn neus bengelde en waaraan ik mij vast moest houden. En zo reden we naar de grens. De wagen had twee claxontonen, een lage en een hoge. En zolang hij de hoge toon gebruikte mochten we geen vin verroeren, want dat betekende dat wij nog in bezet Frankrijk waren; ging het op de lage toon, dan waren wij in het onbezette gebied. Het spannendste was natuurlijk wanneer wij de grens bereikten en de Duitsers hoorden vragen of de ingenieur niets aan moest geven. Spannender nog wanneer de koffer openmoest en zij, op een paar milimeter afstand, tegen de plaat tikten en die betastten... Dan ging de koffer weer dicht en enkele minuten later hoorde ik de lage claxon...
Gaston Vander Meerssche van ‘Sabot’

[p. 45]

1

2

3

4

5
De inlichtingsdienst Luc Marc aan het werk:
(1) het microfilmen van koeriers
(2-4) de microfilms
(5) enkele schetsen van kentekens

[p. 46]

1

2

3

4

5

6
(1) De eerste Belgische radio-operateur, Constant Martiny (rechts), op 13 oktober 1940 in België geparachuteerd met een zender
(2) Een ‘code’
(3-5) Geheime radiozenders
(6) De eerste zendertjes van ‘Clarence’

[p. 47]

Belgische verzet en Engeland vormde. Over Benoît zijn de meningen nogal uiteenlopend. Zo het onloochenbaar is dat commandant Doyen zowel Groot-Brittannië als de Belgische regering in Londen inlichtingen toespeelde, Belgische militairen de Pyreneeën overhielp en fungeerde als basis of transitplaats, werd het hem door Londen verweten dat hij de inlichtingen, die hij doorzond, ook en voorafgaandelijk meedeelde aan het Franse Deuxième Bureau van Vichy, van maarschalk Pétain.

Dat gaf aanleiding tot de veronderstelling dat de

[p. 48]

Engelsen alleen die inlichtingen kregen die Vichy hen gunde.

Het duurt dan ook niet lang of de Belgische regering in Londen probeert Doyen te vervangen (ze roept hem trouwens naar Londen) door een andere Belgische militair, commandant Pierre Bouriez, die zich in Montpellier is gaan vestigen.

Bouriez, voor de oorlog zakenman in Frankrijk, richt vanuit Montpellier een aantal steunpunten op, pleisterplaatsen als het ware die door de ‘koeriers’ op hun tocht van België naar Spanje en Portugal aangedaan kunnen worden.^*6 Hier kunnen zij afgelost worden of voorzien van nieuwe papieren, Spaans geld, andere kleren, enz. en in contact gebracht met gidsen, die hen over de Pyreneeën kunnen helpen tot in Spanje, dat neutraler en toegeeflijker zal worden naarmate de oorlog vordert en de geallieerde molens sneller beginnen te malen dan de Duitse. Ofschoon er in Spanje zelf geen Belgische ambassade meer is, werken er nog Belgische consulaten, o.m. in Barcelona en San Sebastian, en zijn ook de Engelse en Amerikaanse ambassades en consulaten bijzonder actief. Als de koerier in vertrouwde handen geraakt is, gaat het snel verder, meestal naar Lissabon.

Dit systeem, dat een tijdlang voldoening geeft zal, omstreeks einde 1942, achterhaald worden door de feiten, althans wat het gedeelte van de reisweg in Frankrijk betreft.

Ten eerste wordt Pierre Bouriez door de Duitsers aangehouden. Ten tweede vallen de geallieerden Noord-Afrika binnen, bezetten zij de Franse overzeese gebieden en zowat de hele zuidelijke oever van de Middellandse Zee. Als tegenmaatregel gaan de Duitsers heel Frankrijk bezetten, waardoor het Zuiden veel van zijn aantrekkelijkheid verliest.

Ook wenst de regering in Londen het systeem van de koeriers beter te coördineren en besluit ze alle wegen te doen lopen over één centrale, die de Poste Central de Courrier, P.C.C., genoemd zal worden. De leider ervan, William Ugeux, vestigt zijn dienst in het gedeelte van Frankrijk dat door de Italianen werd bezet, in Grenoble.

Maar of de weg uit België door Frankrijk heen naar Spanje nu leidt over Limoux, Montpellier of Grenoble, het gevaarlijkste, moeilijkste gedeelte blijven de Pyreneeën.

Meestal, en zeker tot einde 1942, verkiezen de ‘koeriers’ van de inlichtingsdiensten de Oostelijke Pyreneëën, en vertrekken ze uit Perpignan met bestemming Barcelona.

Maar nadat de Duitsers heel Frankrijk bezetten en nu ook de Oostelijke Pyreneeën controleren, gaat de weg ook vaak over de Westelijke Pyreneeën, door de vallei van de Iraty heen in de omgeving van Saint-Jean-Pied-de-Port.^*7 Daar had de P.C.C. een aftandse houtzagerij opgekocht en de kabelbaan, die haar vóór de oorlog

*6

Ik moest van Bouriez naar een zekere Garcia gaan. Die zei me dan dat ik naar Bourg-Madame moest gaan, waar iemand me op zou wachten. In Bourg-Madame ontmoette ik inderdaad iemand met een naam als Salvador en die bracht mij naar Osega. Nu, wanneer ik zeg: bracht mij, betekent dat: ‘We gaan van hier naar daar, maar van dit ogenblik af ben je op jezelf aangewezen; je kunt mij volgen maar je mag niet dichter komen dan twintig of dertig meter. En dan probeer je maar te zien waar ik naartoe ga. Als ik gearresteerd word, of als er iets gebeurt, dan verdwijn je en probeer je terug te gaan om te verwittigen dat ik gearresteerd ben.’ Dus altijd bewaarden we een enigszins veilige afstand. Op die manier dan gingen we naar Osega, nog altijd in Frankrijk, in de richting van de Pyreneeën, met een tandradtrammetje tot net aan de rand van het gebergte.
In Osega moest ik dan naar een hotelletje gaan en daar op de kamer wachten. Dan zou iemand op de deur komen kloppen en dat zou een gids zijn en die gids zou mij dan in de bergen brengen. Dat gebeurde ook, na zonsondergang. Dan ging het het gebergte in. We waren maar met z'n tweeën en de eerste indruk was: tjonge, wat loopt die vent vlug. Het was niet een wandelen of een marcheren, het was een rennen in de bergen. Gelukkig was ik relatief goed geëquipeerd. Ik had goede schoenen aan en een betrekkelijk goede broek, een leren jas en natuurlijk, om mijn blonde haar een beetje te camoufleren, een alpino. En daar gingen we dus, hij een twintig dertig meter vóór mij.
We liepen erg snel het dorpje uit en we begonnen te klimmen.
En het was heel typisch voor iemand die het gebergte niet kent. Je ziet de top van het gebergte. En dan maar klimmen en klimmen en dan kom je aan die top. Dan is het net of alles opnieuw gebeurt. Zie je opnieuw een top. Even ver of zelfs nog verder. Dat is een beetje ernstiger en je begint weer te klimmen tot die top. En alles begint telkens opnieuw. En de derde top en de vierde top en de vijfde top en je ziet nooit die andere toppen vóór je de vorige bereikt hebt.
Dat werkte juist zo ontmoedigend. We rustten af en toe vijf of tien minuten om iets te drinken of een klontje suiker te eten, dat was ongeveer alles wat we bij ons hadden, soms een klein stukje chocolade. En dan eindelijk begon het gebergte een beetje af te nemen en begon ik me veel beter te voelen, maar dan moesten we door de sneeuw heen. En de gids legde mij uit dat dit de eeuwige sneeuw was, die nooit verdwijnt; het hele jaar door lag er op deze hoogte sneeuw, twee à drieduizend meter hoog. Toen het eenmaal vlak werd, was het natuurlijk veel gemakkelijker om te marcheren en dan wisten we ook dat het daarna naar beheden zou gaan. Het verrassende was dat het afdalen eigenlijk veel moeilijker was dan het klimmen; want het is donker en je ziet niet waar je stapt.
De reis door de Pyreneeën begon gewoonlijk omstreeks 7 uur 's avonds en we moesten verborgen zijn vóór de zon omstreeks 5 uur opkwam. Dat is ongeveer dertig, tweeëndertig kilometer, in één nacht, van Osega in Frankrijk tot Ribas in Spanje.
Van Ribas nam ik dan een kleine bus die me naar een stadje bracht, ongeveer een halfuur verder, en met de trein ging ik dan naar Barcelona. Zodra ik uit de trein was moest ik, terwijl ik oplette dat ik niet gevolgd werd, zo vlug mogelijk langs de kortste weg naar een plaats in de Calle Cayetana. Dat is een van de hoofdstraten in Barcelona waar een ‘Mission Belge’ was.
Het was geen officiële ambassade, zelfs niet een consulaat, maar een Mission Belge en daar gingen we dan binnen en daar werden we dan behandeld, ontvangen als een prins. We kregen daar een hartig maal en we waren in veilige haven.
Gaston Vandermeerssche van ‘Sabot’

*7

Op zekere dag ontdekken twee van mijn medewerkers en ikzelf, terwijl wij een Michelinkaart aan het bestuderen waren, een rode lijn die de Pyreneeën doorkruist. Wij zoeken dit fenomeen op in de legende, en vinden dat die rode lijn een kabelbaan aanduidt. Een kabelbaan over de Pyreneeën? Dat kan niet. Het zou te mooi zijn... Maar omdat je nooit kunt weten, hebben wij een Belgisch geneesheer, een oftalmoloog, die uit België was moeten vluchten, ter plaatse gezonden. Voorzien van prachtige valse papieren - de Pyreneeën behoorden tot de verboden zone - bereikt de man de bedoelde plaats, komt terug en zegt: ‘Er is daar inderdaad wat geweest, een houtzagerij, een kabelbaan om het hout uit de bergen aan te brengen, maar er blijft weinig of niets van over. De zaak is op de fles gegaan, daarmee uit. Enkele maanden daarna zijn wij de nieuwe eigenaars van de houtzagerij; wat meer is, een Belgische trein vertrekt uit Charleroi naar de Iraty-vallei, naar het stationnetje van Saint-Jean-Pied-de-Port, met op zijn acht platforms 38 kilometer kabel voor de kabelbaan. Op dit ogenblik kon men in België geen spijker kopen zonder bonnetjes... Wij hebben dan met ossen - er was geen benzine meer - die kabel tot in de bergen gesleept en de kabelbaan weer gebruiksklaar gemaakt. Zij heeft maandenlang bomen versjouwd waarmee men beneden meubels maakte, zo zwaar dat men vijf man nodig had om de stoelen, die werden vervaardigd onder leiding van de geneesheeroftalmoloog, te verplaatsen. Wanneer het naar omhoog ging, de bergen in, sleepte de kabel wat wij hem meegaven...
William Ugeux van Zero

[p. 49]

1

2

3

4

5

6

7
(1) De dienst Zéro, van links naar rechts Ugeux, Kerkhofs, Hachez
(2) De stichter van Luc, Georges Leclercq
(3) Kommandant Hervé Doyen, ‘Benoît’
(4) Kommandant Pierre Bouriez, ‘Sabot’
(5) Thérèse de Radiguès en Hector Demarque van ‘Clarence’
(6) De ploeg van de inlichtingsdienst ‘Beagle’, gespecialiseerd in de berichtgeving over de meteorologie
(7) De zendinstallatie van ‘Mill’

[p. 50]

1

2

3

4

5
Het Duitse opsporingsstation van geheime zenders te Werchter

[p. 51]

met hout uit de bergen bevoorraadde, weder opgericht. Men haalde opnieuw hout uit de bergen, men trok tegelijk de pakken koerier de hoogte in.

Als ze boven waren gekomen, lagen de eerste Engelse en Belgische diplomatieke posten in San Sebastian niet ver meer af.

Deze functioneren als relais met Lissabon, uitvalspoort naar Engeland.

Is de tocht van de ‘koeriers’ over zoveel grenzen, over de Pyreneeën, met aanzienlijke hoeveelheden materiaal, altijd een ware lijdensweg geweest, dan heeft de andere mogelijkheid tot contact met Engeland, de radioverbinding, het niet minder lastig gehad.