Uyt-spanningen

[p. 393]

83
Aandagten⁺
Over de Ellenden van Gods volk in Piedmont, in de Jaren 1655, en 1663.

Inleyding tot den Treur-sang: Op den trant van Daphne.⁺

I.

Oud Alpisch wijd-vermaard gebergt¹
Dat uw sneeuwige toppen ten Hemel streckt/²
En met uw cruyn de wolcken tergt/
Seg ons op wat u schaduw voor gruw'len deckt?⁴
Seg ey! waarom der rechtveerdigen Psalmen/⁵
Soo dof/ soo treurich gaan en troosteloos?⁶
En wat uw clippen soo doof weer doet galmen?⁷
Sijn al uw kruynen nu geneugteloos?⁸
Daar Jacob eertijds plag/⁹
Als hy sijn Rachel sag/
Sijn snaren ter eeren der Godheidt te slaan/
Daar horen wy niet als Treur-psalmen gaan.

+ Titel Aandagten: overpeinzingen; Piedmont: het gebied in het Alpengebergte tussen Frankrijk en Italië, waar de Waldenzen woonden.

+ Melodie: Het vroeg-zeventiendeeeuwse lied When Daphne did from Phoebus fly wordt frequent in Nederlandse liedboeken als melodie gehanteerd. Bij J.J. Starter, Friesche lusthof, derde druk, 155, is het een nieuw lied met als incipit Doen Daphne d'overschoone Maecht: De melodie wordt gevarieerd in Der Fluyten lusthof van Jacob van Eyck. Vgl. verder Marie Veldhuyzen, De melodieën bij Starters Friesche lust-hof. Zwolle 1967, 41.

1 wijd-vermaard: tot in verre streken beroemd, bekend

2 streckt: verheft

4 Seg ons op: vermeld ons, maak ons bekend; u: uw

5 der rechtveerdigen: nl. van de Waldenzen

6 gaan: klinken

7 clippen: rotsen; doof: dof

8 geneugteloos: zonder vreugde

9 Daar: terwijl; plag: gewoon was, mogelijke verwijzing naar Gen. 29:11, 29:20

II.

Wat wonder/ dat ons steylte swijgt/¹³
Als het Hemelsch geslagte sijn juychen staackt/¹⁴
Als Zyon sugt/ als Zyon hygt/¹⁵
Dan in Hemel nog aard' is dat ons vermaackt.¹⁶
Beren en Tygers verschrickelijcke leeuwen¹⁷
Lopen en roven door ons dalen heen/
Dus wy en horen dan yselijck schreeuwen¹⁹
Vermengt met Zyons deerelijck geween:
En 't gruwlijcker geluyd
Van 't al vermoordent cruyd/²²
't Gebulder van het geschut en trompet.
Niet seldsaam ist dat ick mijn toon daar na set.²⁴

13 ons: nl. het Oud Alpisch wijd-vermaard gebergt (r. 1) waarin de Waldenzen wonen; steylte: hoogte, verhevenheid; swijgt: de ‘wederklank der bergen’, Ezech. 7:7, ontbreekt

14 het Hemelsch geslagte: nl. Gods volk in Piedmont (titel)

15 Zyon: een aanduiding voor Gods kerk, Zijn kinderen, hier Gods volk in Piedmont

16 Dan is er niets in de hemel noch op de aarde wat ons vermaak geeft.

17 De in deze r. genoemde verscheurende dieren symboliseren degenen die Gods volk in Piedmont lastig vallen en vervolgen

19 Dus: daarom

22 al: alles; cruyd: buskruit

24 seldsaam: merkwaardig, wonderlijk; ick: nl. het gebergte

[p. 394]

[p. 395]

III.

Onnosel sat mijn wereloos volck/²⁵
En ick queecktese tusschen mijn steylten in:²⁶
Het hoorden niet dan 's Hemels tolck²⁷
En het agted en sogte maar sulck gewin.²⁸
Als mijne toppen van sneeuw boven grijsden²⁹
Ruyschten de winden door 't coorn in het dal/
Dat met wat oly haar kinderen spijsde/
En 't bloed der druyven was dranck voor hen al:³²
Sy crenckten niet een mensch:³³
Sy steurden niemands wensch:³⁴
Een wereld op haar selven/ dien eere nog goed^35-36
Haar dalen deed laten/ of roerde 't gemoed.^35-36

25 Onnosel: onschuldig

26 queecktese: voedde hen; steylten: bergtoppen

27 's Hemels tolck: nl. Gods Woord, de bijbel

28 maar: alleen maar; sulck gewin: nl. dat wat het geestelijke leven ten goede kwam

29 grijsden: grijs werden als gevolg van het smelten van de sneeuw

32 al: allen

33 Zij deden niemand kwaad.

34 steurden: verstoorden

35-36 dien (...) laten: eerzucht noch materieel genot bracht hen ertoe hun dalen te verlaten

35-36 dien (...) laten: eerzucht noch materieel genot bracht hen ertoe hun dalen te verlaten

IV.

Gods Soon was nauwlijcx opgestaan
En het aardrijck beweldaadt met so een ligt/³⁸
De Boden nauwlijcx uyt gegaan/³⁹
Oft het ligt wierd in mijne Valleye gestigt.
Wondere treck van de Godlijcke goedheyd⁴¹
Romen had d' aarde betovert: en t' hans⁴²
Deckte den Hemel voor Rome's verwoedheyd⁴³
In my de waarheyd en haar heyl'ge glans.⁴⁴
Het onverdiend besluyt⁴⁵
Koos mijn valleyen uyt/
Om daar te bewaren/ de waarheyd kuys/⁴⁷
Den toevlugt der vromen der Godlosen cruys.⁴⁸

38 so een ligt: nl. het evangelie van Gods Soon: r. 37, Luk. 2:32

39 De Boden: de predikers

41 treck: blijk

42 Romen: symbolische aanduiding voor de rooms-katholieke kerk

43 Deckte: verborg; den Hemel: nl. God (hier ond.); verwoedheyd: woede, ijverzucht

44 de waarheyd: nl. van het evangelie; haar: nl. van het ligt, 40

45 besluyt: Gods raadsbesluit

47 de waarheyd kuys: de onbezoedelde waarheid (van het evangelie)

48 Den toevlugt der vromen: de valleien als toevluchtsoord voor de vervolgden, uitgewerkt in strofe V; der Godlosen cruys: de valleien als plaats waar de vijanden het oordeel Gods op zich laden, uitgewerkt in strofe VI en VII

V.

Der Vromen toeverlaat; die 't ligt⁴⁹
Van de Waarheyd door 't nevelig Romen heen⁵⁰
Met vreugde cregen in 't gesigt/
En sig voegden met my door de waarheyd aan een.⁵²
Vredige toevlugt als d' yslijcke clauwen⁵³
Van 't seven-hoofdige Beest helsch verwoed⁵⁴
Tragtede 't Hemelsche saat te benauwen⁵⁵
In dorst na 't costelijck onnosel bloed:⁵⁶
Voor Sions armen hoop⁵⁷
Die herwaarts sig ter loop⁵⁸
Onder mijn schad'wen begaven/ en stil/
Beleefden met ons 's Hemels waarheyd en wil.

49 die: heeft betrekking op de vromen, r. 48, 49

50 't nevelig Romen: de rooms-katholieke kerk, waarin de bijbelse grondlijnen slechts vaag zijn te herkennen

52 my: nl. het gebergt in r. 1

53 als: toen

54 't seven-hoofdige Beest: vgl. Openb. 13:1, 17:3; in L.'s reformatorische visie is de rooms-katholieke kerk een anti-christelijke macht, nl. Babel, r. 71

55 't Hemelsche saat: nl. Gods kinderen die aanhangers zijn van de bijbelse leer in ándere gebieden dan Piemont en omgeving

56 na: naar; onnosel: onschuldig

57 Deze r. sluit aan bij Vredige toevlugt, r. 53; Sions armen hoop: nl. de christenen uit Piemont

58 ter loop: snel, vlug

[p. 396]

VI.

Der Bosen Cruys, want als het Ligt
Door de dampen van menschen-breyn wierd beswalkt/⁶²
En Christi Bruyd ontmaagdt/ ontstigt/⁶³
D' eenvoudige vromen verwonne verschalckt;⁶⁴
Schoten die stralen in 't duystre geweten⁶⁵
Der duysterlingen/ en ontdeckten 't quaad/⁶⁶
Dat sy wel wisten/ maar niet wouden weten⁶⁷
Die des ontbersten in onsoenb'ren haat.⁶⁸
Thans was de tijd vervuld^69-7069
Van 't Heylige geduld/^69-70
Als 't magtige Babel sig droncken in bloed
Soud drincken/ en trappen Gods Bruyd met de voet.

62 beswalkt: bezoedeld

63 ontmaagdt/ ontstigt: van haar vroomheid werd beroofd

64 verwonne: overwonnen; verschalckt: misleid

65 die stralen: nl. van het Ligt, r. 61

66 duysterlingen: nl. de verleiders in de roomse kerk, die het licht van het evangelie verduisterden; ontdeckten: brachten aan het licht

67 wel: goed

68 des: daarom; ontbersten: uitbarstten

69-70 Gods geduld met de vijanden is ten einde; zij worden losgelaten tot hun eigen oordeel

69 vervuld: aangebroken

69-70 Gods geduld met de vijanden is ten einde; zij worden losgelaten tot hun eigen oordeel

VII.

Dus als de duystre onwetenheyd⁷³
Onse stralen sag schittren van heynd' en veer/⁷⁴
Riep sig de nijd te berste// en seyd;⁷⁵
Dese straal was den daal van ons not/ en eer!⁷⁶
Siet dit de Wereld so staan wy verlegen:⁷⁷
Wie siet den dag/ en blijft steeds inden nagt?
Hemel/ en aarde laat ons vry bewegen/⁷⁹
Kercklijke tugt/ en al des werelds Magt⁸⁰
End' wilt den Hemel niet/
Of swigt het aardsch gebied/⁸²
So moet het de Hel doen! Mit berste daar uit/⁸³
Moord/ Roof/ brand/ en Laster met schricklijck geluyd.

73 duystre onwetenheyd: nl. van de rooms-katholieke machthebbers en vervolgers

74 Onse stralen: nl. van het zuivere evangelie zoals dat in Piemont en omgeving gehandhaafd is

75 de nijd: de naijver van de rooms-katholieke kerkelijke machthebbers

76 was den daal: betekende de neergang; not: genot

77 Siet dit de Wereld: Als de wereld dit ziet

79 Hemel/ en aarde: deze worden door de nijd, r. 75, aangeroepen

80 De reformatie werd in rooms-katholieke landen bestreden door de kerkelijke en wereldse macht; let op de parallellie met Hemel/ en aarde in r. 79

82 swigt: schiet tekort; het aardsch gebied: de wereldlijke regering

83 Mit: meteen, direct daarop

[p. 397]

Aandagten over de ellenden van Gods volk in Piedmont. Treurzang (teksten 83, 84, 85) die betrekking heeft op de vervolgingen die de Waldenzen in de valleien van Piemont hebben ondergaan in de jaren vijftig en zestig van de zeventiende eeuw.

De Waldenzen leefden in de Franse en de Italiaanse Alpen. Deze christenen kenmerkten zich door een eenvoudige, door de bijbel geïnspireerde godsvrucht. Zij onttrokken zich aan de rooms-katholieke hiërarchie en het pauselijk gezag. Daarom werden zij in de loop der eeuwen vele malen door roomse machthebbers vervolgd.

Rond 1530 hadden de Waldenzen hun kerkelijke leven ingericht naar het voorbeeld van de Geneefse reformatie. Zij hadden een eigen gereformeerde geloofsbelijdenis opgesteld. Het is begrijpelijk dat de gereformeerden in de Nederlanden zich het lot van hun geloofsgenoten aantrokken. Door verschillende publikaties werd het Nederlandse publiek in de zeventiende eeuw op de hoogte gebracht van de ontwikkelingen rondom de Waldenzen. Zo verzorgde de Dordrechtse predikant Balthasar Lydius in 1624 een driedelige vertaling van de door J.P. Perrin geschreven Histoire des Vaudois et des Albigeois.

Voor de hier volgende teksten van L. is in het bijzonder van belang het pamflet Wreede vervolginge en schrickelijcke MOORDT aende VAUDOISEN, in Piedmont geschiet in 't Jaer 1655 (Knuttel, pamfl. 7622). Vergelijking tussen dit pamflet en L.'s tekst maakt duidelijk, dat L. zich in de beschrijving van de gruwelijkheden (tekst 84) heeft laten leiden door de tekst van dit pamflet. Ook vinden we elementen verwerkt uit het Waerachtigh en grondigh verhael, van 't gene in 't laetste ende schrickelick Bloet-badt des jaers 1655 voorgevallen ende begaen is, opgenomen in Historie der martelaren, Dordrecht, 1659.

In 1655 richtten de gelovigen in Piemont een verzoekschrift tot de Staten-Generaal. De Staten reageerden hierop door een brief te zenden aan de hertog van Savoye, de landsheer, waarin tevergeefs op beëindiging van de vervolgingen werd aangedrongen. Het gevolg was wel dat er morele en financiële steun aan de Waldenzen werd gegeven. Ook in Utrecht trok men zich het lot van de Waldenzen aan. In 1662 bepleitten L. en zijn vriend Essenius bij de Gedeputeerde Staten een ondersteuningsactie ten bate van de inwoners van Piemont. L. en zijn medepredikant Van den Bogaert spraken over de vervolgde Waldenzen op de kansel en men zamelde meer dan zevenduizend gulden in. Bij het einde van de actie stelde L. in 1666 (Van den Bogaert was inmiddels overleden) een overzicht en verantwoording op: Ontfang-Schrift van de Leeraren, en afgesondenen der Gemeynten, in de Valleyen van Piedmont (...) (Knuttel, pamfl. 9236). Daarin verhaalde hij ook een en ander over de ellendige toestand van de gereformeerden in Piemont. Tussen de teksten 83, 84 en 85 is een sterke samenhang, zoals ook uit de titels blijkt.

Tekst 83 vormt de inleiding tot de eigenlijke treurzang (tekst 84), waarin de dichter gedetailleerd de brand- en moordpartijen beschrijft die de Waldenzen te verduren hebben. Het derde gedicht (tekst 85) is een slotzang waarin de dichter God bidt om recht voor de vervolgden, straf over de onderdrukkers en om verlossing van Sion. De gedichten geven blijk van L.'s grote persoonlijke bewogenheid over het lot van de Waldenzen.

Inleyding tot den Treur-sang. In de inleiding van dit gedicht vermeldt L., dat in Piemont de waarheid van het evangelie altijd krachtig is beleden, zelfs in de Middeleeuwen tegen de leer van Rome in. Het appèl dat de godsvrucht van de eenvoudige belijders op het geweten van de pausgezinden deed, is de oorzaak van de felle vervolging.

In de eerste strofe wordt aan het ‘Alpisch’ gebergte de vraag gesteld waarom er in die omgeving niets anders dan treurgezangen te horen zijn. De overige strofen vormen het antwoord: vanwege de gruwelijke vervolgingen die er plaatsvinden.

Lit.: Bronsveld, 65-69; Proost, 93-94; Van Es, 354; Trimp (1) 44, 45, 122; Trimp (3) 168, 203; Graafland (2), 115.