Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel II

Gezondheid en openbare hygiëne. Waterstaat en infrastructuur. Papier, druk en communicatie

[p. 276]

Interieur van een drukkerij met een snelpers in een betonnen gebouw, circa 1915.

[p. 277]

15
Leescultuur en innovatie

Dankzij een hoge alfabetiseringsgraad kende Nederland al aan het begin van de negentiende eeuw een groot potentieel lezerspubliek, dat in de loop van de eeuw verder toenam. De omvang van het publiek dat zelf boeken en kranten kocht - de markt voor dit soort drukwerk dus - hing daarom voor een belangrijk deel af van het aanbod: de aanwezigheid van boekhandels in steden en dorpen, de verspreiding van drukwerk per post en trein en natuurlijk de prijs van dat drukwerk. Op al deze terreinen vonden ingrijpende technische veranderingen plaats, die ongetwijfeld de toename van het lezende publiek krachtig hebben bevorderd. De meest direct bij de leescultuur betrokken bedrijfstakken, de grafische en de papierindustrie, zijn in de vorige hoofdstukken onderzocht. In dit hoofdstuk geven wij een overzicht van de eigenaardigheden van de ontwikkeling van deze bedrijfstakken en hun betekenis voor de groei van het Nederlandse lezerspubliek.

De massaproduktie van boeken en kranten was ondenkbaar geweest zonder twee grote innovaties in de papierfabricage. De eerste was de fourdriniermachine, waarmee papier op een veel grotere schaal en tegen lagere kosten werd vervaardigd dan in het ambachtelijk bedrijf mogelijk was. Bovendien vereiste de later ingevoerde rotatiepers ‘papier sans fin’, dat alleen op deze machines kon worden gemaakt. Papiermachines werden rond 1840 in een aantal Nederlandse bedrijven geïntroduceerd, terwijl tien jaar later een tweede mechanisatiegolf optrad. De spectaculaire groei van de papierproduktie die vanaf die tijd optrad (van 4,7 miljoen kilogram in 1847 tot 12,5 miljoen kilogram in 1869) was vrijwel geheel aan de nieuwe papierfabrieken toe te schrijven. Door de stijgende vraag naar papier en de beperkte beschikbaarheid van de grondstof, lompen, bleef papier echter duur. Dit probleem werd opgelost door de introductie van houtslijp en houtcellulose als grondstof, hetgeen in Nederland grotendeels na 1880 plaatsvond. Daardoor daalden de prijzen met meer dan de helft, hetgeen leidde tot een enorme toename van de afzet. De Nederlandse papierproduktie groeide derhalve verder, van 12,5 miljoen kilogram in 1869 tot 41,9 miljoen kilogram in 1890.

Vooral uitgaven met een hoge oplage, zoals kranten en sommige boeken, waarbij het papier een relatief grote kostenpost was, profiteerden sterk van deze prijsdaling. Bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant bijvoorbeeld daalde het aandeel van de papierkosten in de totale kosten tussen 1878 en 1900 van 29 naar 16% en bij de uitgever Bohn daalden de papierkosten tussen 1880 en 1900 met een kwart. Wij kunnen concluderen dat de invoering van de papiermachine de massaproduktie van papier mogelijk heeft gemaakt en er tevens voor heeft gezorgd dat de prijzen, ondanks een toenemend tekort aan lompen, min of meer stabiel bleven. De daling van de prijzen van boeken en kranten in het laatste kwart van de negentiende eeuw is voor een belangrijk deel toe te schrijven aan de invoering van nieuwe grondstoffen op basis van hout.

Het is om twee redenen zeer moeilijk de introductie van de papiermachine en van nieuwe grondstoffen te verbinden met veranderingen in de Nederlandse lezersmarkt. In de eerste plaats is in de bronnen vaak onvoldoende het onderscheid te zien tussen de verschillende soorten papier. We weten dus niet goed, welk deel van de produktie bestond uit drukpapier en welk deel uit bijvoorbeeld paken schrijfpapier. In de tweede plaats had de papiermarkt een sterk internationaal karakter. Een deel van het in Nederland vervaardigde papier ging naar het buitenland, terwijl een deel van het voor Nederlandse boeken en kranten gebruikte papier uit het buitenland afkomstig was. Omdat we de ver-

[p. 278]

houding tussen deze delen niet kennen, hebben we geen goed beeld van het binnenlandse verbruik.

Niettemin is het opvallend, dat de belangrijkste innovatiegolven in de papiernijverheid overeenkomen met die in de boekhandel en de grafische nijverheid. De introductie van de papiermachine in de jaren veertig viel samen met een duidelijke expansie van de markt voor boeken en met een sterke groei van de grafische nijverheid. De invoering van cellulose rond 1880 liep parallel aan de invoering van de rotatiepers en een snelle uitbreiding van het aantal dagbladen en van de oplagen, terwijl ook de boekhandel in die jaren een sterke groei doormaakte. Wat betreft de grote innovaties in de grafische nijverheid valt het op, dat deze voor een belangrijk deel gekoppeld kunnen worden aan bepaalde delen van de markt: vóór 1850 dienden snelpersen vooral voor het drukken van kranten en boeken met een zeer hoge oplage. Daarna werden deze persen in toenemende mate ook gebruikt voor boeken met een kleinere oplage, terwijl het drukken van kranten na 1880 werd overgenomen door de rotatiepers. Handelsdrukwerk werd aan het begin van de negentiende eeuw, net als ander drukwerk, verricht op houten persen, maar vanaf de jaren 1820 in toenemende mate op ijzeren persen, die voor dit soort werk in gebruik bleven tot de invoering van de degelpers aan het eind van de negentiende eeuw.

Snelpersen werden waarschijnlijk in mindere mate voor handelsdrukwerk gebruikt. Het is dus mogelijk om na te gaan, in hoeverre de markt voor deze produkten de invoering van bepaalde nieuwe technieken kan verklaren - ook al zijn er overlappingen (bijvoorbeeld boeken en handelsdrukwerk op ijzeren persen tussen 1820 en 1870) en ook al zijn de hoofdrubrieken krant, boek en handelsdrukwerk tamelijk grof.

We beginnen met de diffusie van drukpersen en zetmachines. Zoals bleek uit hoofdstuk tien was de markt voor boeken en kranten tot ongeveer het midden van de negentiende eeuw vrij stabiel en beperkt. Een kleine elite kocht deze artikelen. Technische vernieuwingen die in deze tijd in de grafische nijverheid werden ingevoerd leidden dan ook niet tot hogere of goedkopere produktie. De ijzeren persen bijvoorbeeld maakten het werk wel lichter en leverden voor een deel mooier drukwerk, maar leidden nauwelijks tot verhoging van de produktiviteit. De jaren veertig waren een periode van kentering. Zowel het aantal boekhandels als het aantal drukkersbedrijven groeide in deze jaren spectaculair, een groei die na 1850 op wat rustiger voet werd voortgezet. Na 1835 kwamen nieuwe snelperstypen op de markt, die, meer dan de oudere, geschikt waren voor kleinere oplagen - en dus ook voor kleinere en middelgrote bedrijven. Tezelfder tijd ontdekte een aantal innovatieve uitgevers dat er een grote markt was voor goedkope boeken, nadat al in de jaren dertig de gebroeders Diederichs met hun Nederlandsch Magazijn de eerste brug naar de nieuwe lezers hadden geslagen.

Het waren dan ook de nieuwe snelpersen van bescheiden formaat, die in de jaren vijftig in Nederland werden ingevoerd. Hiermee werden de goedkope boeken gemaakt, die een veel breder publiek bereikten dan voorheen. Van een sterke verbreiding van deze persen was eigenlijk pas sprake aan het eind van de jaren zestig, toen de stoomaandrijving van deze machines voor het eerst een grote vlucht nam. Overigens heeft de studie van de uitgeverij Bohn laten zien, dat we ons van de kostenbesparing door de invoering van snelpersen geen overdreven voorstellingen moeten maken. Drukkosten vormden een betrekkelijk klein deel van de totale kosten. Zetkosten, maar vooral papierkosten en auteurshonoraria waren veel belangrijker. Goedkope uitgaven waren dan ook vaak herdrukken, waarvoor geen auteurshonoraria meer hoefden te worden betaald, en, wanneer gebruik werd gemaakt van bestaande clichés, ook geen zetkosten; vertalingen spaarden eveneens auteurskosten uit, gezien het ‘liberale’ beleid van de Nederlandse overheid met betrekking tot auteursrechten van buitenlanders. Niettemin kunnen snelpersen bij boeken met hoge oplagen (die Bohn nauwelijks maakte) voor een belangrijke kostenbesparing hebben gezorgd.

Ondanks de arbeidsbesparing die de mechanisering van het drukken met zich meebracht, groeide het aantal werknemers in de grafische nijverheid, terwijl ook het aantal drukkerijen en boekhandels gestaag groeide. Deze gegevens wijzen op een sterke expansie van het lezende publiek. Ook de introductie en eerste verspreiding van de rotatiepers vond plaats in een periode van snelle expansie van de markt, in dit geval die van kranten. De oplage van het Nieuws van den Dag was met een ijzeren handpers nauwelijks meer te maken. Waarschijnlijk was de snelle groei van de markt tevens verantwoordelijk voor het geringe verzet van de werklieden tegen de nieuwe machines, zoals het typografenblad Laurens Coster opmerkte.

Dat marktontwikkelingen van doorslaggevende betekenis zijn geweest voor de invoering van nieuwe technieken, zouden we natuurlijk graag bevestigd zien door de ondernemers die verantwoordelijk waren voor deze innovaties. Zoals in de inleiding al is opgemerkt, zijn uitspraken hierover in de bronnen nauwelijks te vinden. De sporadische uitlatingen waarover we beschikken, spreken echter duidelijke taal. Het niet van de grond komen van de produktie van snelpersen in Nederland werd bijvoorbeeld toegeschreven aan de te kleine binnenlandse markt hiervoor en verscheidene drukkerijen zagen aanvankelijk af van de invoering van een snelpers wegens

[p. 279]

Interieur van een drukkerij met een houten pers aan het begin van de negentiende eeuw.

[p. 280]

de te geringe afzet die zij van hun werk verwachtten. Ook de trage invoering van zetmachines vindt hier een van zijn oorzaken, al speelden technische gebreken van de nieuwe machines eveneens een rol. En wat de markt voor prenten betreft, de algemeen secretaris van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen gaf Sijthoff te verstaan, dat men die wel met stoom kan produceren, maar niet consumeren. Het zou echter te simpel zijn om de ontwikkeling van de markt op zichzelf als de oorzaak van de veranderingen in de grafische nijverheid aan te wijzen. In samenhang hiermee waren ook veranderingen in de arbeidsverhoudingen van betekenis voor het innovatieproces. De groei van het aantal boekdrukkers en boekhandels in de jaren veertig leidde tot scherpere concurrentie en daarmee tot daling van de prijzen. Dat was - naast de marktontwikkeling - een extra stimulans voor drukkers om een snelpers in te voeren. Daardoor was het immers mogelijk, de oplagen aanzienlijk te verhogen (zodat een lagere winstmarge werd gecompenseerd door een grotere omzet) en de loonkosten te drukken door het inschakelen van vrouwen en kinderen en het verlengen van de arbeidstijden. Overigens had dit alleen zin voor die boekdrukkers die hoge oplagen maakten, want alleen op die manier waren de hoge investeringskosten terug te verdienen.

Het verschijnen van steeds meer ‘jongens’ in de drukkerijen, waardoor het loonpeil omlaag ging, leidde echter tot georganiseerd verzet van de drukkers. Tegen 1870 slaagde hun vakorganisatie, de Algemeene Nederlandsche Typografen Bond erin, loonsverhogingen af te dwingen. Dit verhoogde de produktiekosten, hetgeen ondernemers er opnieuw toe kan hebben aangezet om snelpersen aan te schaffen. Samen met de verdere expansie van de boekenmarkt zou dit verklaren waarom er na 1870 opnieuw een versnelling van het mechaniseringsproces te zien is.

Het verschil in mechanisatietempo tussen het drukken en zetten is waarschijnlijk te verklaren uit de aard van de betreffende machines en de lonen van de zetters. Terwijl de snelpersen in het algemeen goed functioneerden, vertoonden de zetmachines voortdurend mankementen, die dure reparaties vergden. De lage lonen van de zetters maakten het invoeren van deze machines evenmin erg aantrekkelijk. Pas toen rond 1900 de lonen van zetters substantieel begonnen te stijgen, werden langzamerhand zetmachines ingevoerd.

Het is leerzaam om de invoering van apparaten zoals drukpersen, zetmachines en papiermachines te vergelijken met die van technieken waarvan de kern bestond uit een bepaalde vaardigheid, zoals de houtgravure en de lithografie. Ook hier was het verspreidingspatroon de resultante van technische eigenaardigheden en de ontwikkeling van de markt.

De houtgravure vergde een hoge investering in vakbekwaamheid, die alleen rendeerde bij hoge afzet. De produkten van deze techniek, de afbeeldingen, waren echter, anders dan de teksten die op de gewone pers werden vervaardigd, veel minder gebonden aan een bepaald taalgebied: er bestond een internationale handel in houtgravures, zoals dat voor teksten ondenkbaar zou zijn geweest. Daarom zagen Nederlandse ondernemers op den duur geen heil in een zo kostbare investering als het ontwikkelen van een goed atelier voor houtgravure, en importeerden zij het grootste deel van hun prentwerk.

Bij de lithografie lag dit wezenlijk anders. Deze techniek vergde, buiten een speciale pers, geen grote investeringen in vakbekwaamheid: iedere kunstenaar kon zich de techniek zonder veel moeite eigen maken. Bovendien was er voor het handelsdrukwerk, waartoe deze techniek zich vooral na de invoering van stoomaandrijving na 1850 uitstekend leende, een snel groeiende, specifiek-Nederlandse afzetmarkt: etiketten, menukaartjes, formulieren en dergelijke kan men immers bezwaarlijk uit het buitenland importeren. De markt voor lithografische prenten was daarentegen weer exclusiever dan die voor houtgravures, en daarom minder afhankelijk van een massamarkt.

Voorbeelden van aanpassingen van een in het buitenland ontwikkeld apparaat aan specifiek-Nederlandse omstandigheden hebben we in dit deel niet aangetroffen. Het algemene beeld was, dat ondernemers een selectie maakten uit het gevarieerde buitenlandse aanbod van nieuwe technieken. Sommige daarvan bleken levensvatbaar op Nederlandse bodem, andere niet. Innovatief ondernemerschap was in Nederland vooral een vorm van goed koopmanschap: op de hoogte zijn van buitenlandse innovaties en wanneer deze een kans lijken te hebben op de Nederlandse markt, deze zo snel en goedkoop mogelijk invoeren. Geen ondernemer belichaamde die houding duidelijker dan Sijthoff, die handelde in Augsburger snelpersen, gelithografeerde stenen voor een werk over bloemen liet komen uit Parijs en galvano's voor kinderboekjes kocht in Leipzig, om ze na gebruik door te verkopen aan een Engelse uitgever. Niet voor niets was Sijthoffs persoonlijke vignet een rondspeurende arend op een rots in de zee, en gebruikte hij zijn initialen voor het motto: ‘Altijt Waek Saem’.

Zoals in de inleiding al is aangegeven, kunnen we over oorzakelijke verbanden tussen de technische en de sociaal-culturele ontwikkeling slechts speculeren. De volgende opmerkingen zijn dus niet meer dan hypothesen, die overigens moeilijk te toetsen zijn. Het lijkt erop, dat de mechanisatie in de grafische en papiernijverheid in de jaren veertig een antwoord was op groeiende marktverwachtingen van

[p. 281]

ondernemers, die immers ook te zien zijn in de boekhandel en die samenhangen met een toenemende belangstelling voor drukwerk. De produktie van goedkopere boeken en kranten (die laatste nog tot 1869 geremd door het dagbladzegel) schiep echter ook een grotere markt. Na 1850 gingen dan ook de invoering van nieuwe machines en procédés samen met een verdere groei van het lezerspubliek, waarbij het relatieve gewicht van verschillende factoren (lagere posttarieven, betere spoorwegverbindingen, meer boekhandels in meer plaatsen, meer machines) niet te meten is, omdat deze allemaal in dezelfde richting werken en elkaar versterken. De diffusie van nieuwe technieken werd anderzijds tegengewerkt door de beperkte omvang van de Nederlandse markt en de technische onvolmaaktheden van verschillende technieken (vooral de zetmachines). Verzet van arbeiders heeft hierbij nauwelijks een rol gespeeld. Misschien heeft dit, behalve met de al genoemde expansie van de markt, te maken met de goede regie van ideologisch geschoolde vakbondsleiders, maar dat zou nader onderzoek vergen.

Ook voor de vraag, wat de beschikbaarheid van zoveel drukwerk van zo'n verscheidenheid voor zoveel mensen heeft betekend voor hun wereld- en mensbeeld, voor de machtsverwerving van politieke groeperingen en voor publieke discussies over kerkelijke en politieke zaken is nog nauwelijks onderzocht. Waren Nederlandse lezers, net als grote ondernemers, bijvoorbeeld meer internationaal georiënteerd dan buitenlanders, doordat zowel teksten als beeldmateriaal in de tijdschriften voor zo'n groot deel uit het buitenland afkomstig waren? Hoe verhielden zich de pers en het gesproken woord bij de mobilisering van kiezers voor nieuwe groeperingen, zoals de anti-revolutionairen en de socialisten? Voor de beantwoording van dergelijke vragen biedt het hier gepresenteerde onderzoek niet meer dan een eerste aanzet.

D. VAN LENTE