Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

Bestoven lijnen

Door albast blinkt de zon. De velden schijnen
Ons tegen met denzelfden gelen glans,
Die ook op 't hardblauw vlak aan den balans
Der schaatsen ontschampt in bestoven lijnen.

Het kruis der armen, 't overstag der voeten,
De losse haren onder mutsenvacht:
Alles biedt den weerstand tegen 't onmoeten,
Dat wij zoo lang vermeden, overmacht,

Een korten tijd maar op de noordervijvers
Met 't gele zuiderlicht, waarlangs het steken
Der ijzersneden is als vlijt'ge drijvers
Naar een verliefdheid die niet door wil breken.

De personages uit Vestdijks gedicht ‘IJstocht’ bewegen zich op het scherp van de snede: op ‘ijzersneden’ niet alleen, omdat zij nu eenmaal een schaatstocht maken, zij balanceren ook op het smal geworden grensvlak tussen weerstand en overgave, tussen reserve en verliefdheid, ijs en warmte. Als lezer voel ik met hen mee, niet in de laatste plaats ten aanzien van het gedicht waarin zij figureren: de fascinatie is er, maar een zekere terughoudendheid ook. De verliefdheid laat nog op zich wachten. Ik schaats een eindje met de dichter op, wie weet waar ik hem en mij ten slotte vind.

[p. 20]

Er staat in Vestdijks vers een witte winterzon te blinken, haar licht komt door albast. Welbeschouwd is het evenwicht waarover ‘IJstocht’ gaat, hier onmiddellijk present gesteld, in dit beeld van koude warmte. Misschien is ‘albast’ hier meteen ook met een erotische connotatie aanwezig. Traditioneel dichterlijk is het beeld van het ‘zwoegend albast’, het ‘albast des boezems’, wanneer het gaat om de blanke borsten van een beminde of begeerde vrouw. Gerrit Kouwenaar kon er in 1953 in zijn ‘mama gedicht’ nog de draak mee steken, zo bekend moet de metafoor toen nog zijn geweest: ‘nu komen er alras rozen en zomernachten / en de borsten die nooit bezweet geraken / en steeds blank moeten zijn als albast’. Ook in deze persiflage gaat het om koele schoonheid, ‘nooit bezweet’, het ideaal van vuur in sneeuw. Van dat ‘vuur’ wordt eventjes iets zichtbaar in de laatste regel van Vestdijks eerste strofe, waar ‘gele<n> glans [...] op 't hardblauw vlak [...] ontschampt aan den balans / Der schaatsen’. Een vonk, als het ware - zo suggereert het woord ‘ontschampt’ - die afspringt van vuursteen. Die vonk is even geel als de sneeuw op de velden, maar haar beeld dooft snel: er is geen vonk, wat aan ijs en schaatsen ontschampt zijn ‘bestoven lijnen’, bijna onzichtbaar onder slijpsel van ijs en poeder van sneeuw. De ‘balans’ van de schaatsen symboliseert ook dit andere evenwicht, dat uiteindelijk misschien toch eerder een domineren van de kou genoemd moet worden: de warmte (‘zon’, ‘ontschampt’) gaat schuil.

Het gedicht vervolgt met een explicitering van wat hier gaande is: de ijstocht van de jongen en het meisje - Vestdijk nam het gedicht in 1936 op in de afdeling ‘Jeugd’ van de bundel Kind van stad en land - wordt gekenmerkt door ‘weerstand tegen 't ontmoeten, / Dat wij zoo lang vermeden’. Die weerstand is sterk onder druk komen te staan, het woord ‘vermeden’ suggereert dat de ontmoeting nu misschien wel onontkoombaar is geworden. De spanning is gestegen. Maar de weerstand is sterker, zij heeft de overmacht, en daaraan werkt een aantal dingen mee: de armen gekruist op de rug, de benen, wanneer er van richting veranderd wordt, verwikkeld in een balletachtig spel met zichzelf - armen en benen zijn niet gericht op de ander, warmte en erotiek liggen niet voor de hand. De ‘losse haren’, die men zou kunnen strelen, waaraan men zou kunnen ruiken, zijn verborgen onder ‘mutsenvacht’, waarbij nota bene juist

[p. 21]

het woorddeel ‘vacht’ - men denkt aan drift en zinnelijkheid - geneutraliseerd wordt: het gaat om niet meer dan een muts.

De lang vermeden ontmoeting, de kans op verliefdheid, is uitgelopen op een korte tocht op de ‘noordervijvers’. Krijgt het schaatsen tegen het eind iets fanatieks, alsof de verliefdheid tegen beter voelen in losgereden moet worden? De schaatsen zijn als ‘vlijt'ge drijvers’. Maar het verhoopte breekt niet door.

De laatste regel van Vestdijks gedicht vind ik heel mooi. Misschien dat de ambiguïteit ervan daar debet aan is. Er gaat iets peilloos schuil achter, of eerder nog onder, deze woorden. ‘[E]en verliefdheid die niet door wil breken’: zij lijkt in dat opzicht op de zon, die wij wit en koud, als achter een schijf van albast, aan de hemel zagen staan. Maar ik ontkom er niet aan, bij dat ‘doorbreken’ ook aan de onderkant van het ijs te denken, de dreigende duistere diepte van het water onder de voeten van wie daar schaatsen op hun ‘drijvers’ (ook dat woord wordt plotseling dubbelzinnig). Verliefdheid is: gebroken ijs. Dus ook: gevaar!

De in evenwicht gehouden tegenstellingen waarop Vestdijk zijn gedicht gebaseerd lijkt te hebben, komen uit de sfeer van kou en warmte, verraderlijk water en dragend ijs, afstand en toenadering, drift en beteugeling, Apollo en Dionysus. Zou dat mijn reserve veroorzaken? Het feit dat de regels van ‘IJstocht’ ‘bestoven lijnen’ zijn, bedekte krassen, bestorven vonken? Ik denk dat het anders ligt, dat mijn voorbehoud inmiddels wat preciezer te omschrijven valt en niet meer het hele gedicht betreft. Het gedicht is op tamelijk zwijgzame wijze veelzeggend, en dat bekoort mij wel. Maar ‘mooi’ vind ik het in zijn geheel nog niet. In de eerste strofe voel ik mij door Vestdijk na een blik over weidse velden plotseling met mijn neus op het ijs gedrukt, om naar de krassen op het ijs te kijken. Die koude kunstgreep is mij wat gortig. En wat een lelijk woord is ‘ijzersneden’.

Dit alles neemt niet weg dat het gedicht mij wel degelijk is gaan bekoren. Misschien komt er zelfs een moment waarop ik het mooi vind. Verliefdheid kan daar voor zorgen. Als zij door wil breken, wordt ze misschien zelfs ooit extreem. Ik sluit niets uit.

‘IJskoude liefde, die niet sterven wil’, schreef Achterberg in zijn ‘Schaatsenrijder’. Is dat mijn perspectief, als het om Vestdijks dichtwerk gaat?