Middelnederlandsche epische fragmenten

[p. 1]

I.
Het nevelingen-lied.

In 1855 opende Serrure het eerste deel van zijn Vaderlandsch Museum met eene nieuwe uitgave der twee fragmenten van het Nevelingen-lied. Het eerste was reeds verscheidene malen uitgegeven, zooals b.v. door Mone, V.d. Hagen, Meyer e.a.; het tweede werd hier voor de eerste maal gedrukt¹⁾. Wat het hs. zelf betreft, zoo deelt Serrure ons mede: ‘De Codex, waeruit die blaedjens gerukt zijn, was in octavo formaet en in de tweede helft der 13^de eeuw door eene goede, zeer leesbare hand, geschreven. Elk blad bevatte zes-en-dertig verzen aen iedere zijde en tusschen elken regel is er een lijn getrokken, even als in het St. Galler handschrift van het duitsche Nibelungen-lied. De strofen zijn niet afgedeeld, maer de rust of caesuer van elk vers door eenen punt aangeduid.’²⁾ Over den inhoud zullen wij wel niet behoeven te spreken; inhoudsopgaven vindt men o.a. bij Serrure en in Jonckbloet's Gesch. der Ned. Lett. (3e dr.) Middeleeuwen I, 147-156.

Onze fragmenten behelzen een gedeelte der 16^de en een gedeelte der 17^de Aventiure. Het is mij niet gelukt te ontdekken, naar welke redactie van het epos onze vertaling is bewerkt; dit schijnt mij trouwens niet wel mogelijk, indien men slechts 144 verzen ter vergelijking heeft. Maar ook zonder dat kan men door vergelijking met den zoogenaamden ‘gemeenen tekst’³⁾ zich althans in hoofdzaak eene meening vormen omtrent de wijze, waarop de vertaler zich van zijne taak gekweten heeft. Veel lof kan hem daarvoor niet worden gegeven. Hij begreep het origineel maar ten deele en waar hij den zin wel vatte, is zijne vertaling vrij onbeholpen en stijf. Dikwijls bedient hij zich van stopwoorden of onbe-

1) Later daaruit overgenomen in Germania I, 213-217.

2) T.a. p., bl. 23.

3) Het St.-Galler Hs. uitgeg. door F.H.v.d. Hagen. Breslau, 1820.

[p. 2]

teekenende invoegsels, die niet in het origineel gevonden worden; ik wijs b.v. op I, vs. 18: ‘secghic u sonder waen’; vs. 20: ‘hine maket niet lanc’; vs. 34: ‘dies was hi wel blide’; vs. 37: ‘gewaerliker dinc’; II, vs. 16: ‘dat secgic u te waren’; vs. 34: ‘Die mord seid si hen op, dat doe ic u verstaen’; vs. 39: ‘dat doe ic u verstaen’. Dat de vertaler het Duitsch niet altijd begreep, blijkt b.v. uit I, vs. 5 der Mnl. bewerking. Wij vinden daar nl. den regel:

........ do wart vil lute ein horn
z'einer stunt geblasen..........

weergegeven door:

........ doe wart lude een horen
voer sine tente geblasen.........

De Nederlandsche bewerker verhaalt, dat Zegevrijt een boog had, die ‘met huden overtogen was’ (vs. 39-40); in het Duitsch wordt dit van den pijlkoker gezegd en dat is dan ook wel zoo waarschijnlijk (vs. 3824-3826):

hei, waz er richer borten	an sinem chochaere truoch!
von einem pantel	was dar-uber gezogen
ein' hut, durch die sze;	ouch frt er einen bogen,

De kleeding van Siegfried is rijk en wordt vrij uitvoerig beschreven; die van Zegevrijt bestaat slechts uit ‘enen roc van swarten cordewane’, dien hij ‘boven alle sine cledre’ draagt. De Nederlandsche bewerker vermeldt in het geheel niet het beroemde zwaard Balmung (Palmunc), waaraan het Duitsch eene afzonderlijke strofe wijdt.

Tusschen I, vs. 72 en II, vs. 1 (het eind van het eerste en den aanvang van het tweede fragment) zijn eenige verzen weggevallen, die beantwoordden aan vs. 3869-4160 van den ‘gemeenen tekst’ en waarin de moord op Siegfried, Chrimhilde's weeklachten enz. verhaald worden. De trek, dat Chrimhilde niet kan besluiten den geliefden man te laten begraven, toen men het lijk van de baar hief (vs. 4215), is door den Nederlandschen bewerker weggelaten. In II, vs. 69-72 daarentegen is een trek toegevoegd: in het Duitsch blijven papen en monniken met het overige ‘gezinde’ bij het lijk (vs. 4241-4244):

Zen herbergen giengen	die liute vander stat.
pfaffen unde mnche	si beliben bat
und allez sin gesinde	das ez des heldes pflach:
si heten naht vil arge	unt vil mlichen tach.

In de Nederlandsche vertaling is dit geworden:

[p. 3]

Doe ghingen alle wege	die portren van der stat.
Papen ende moenke	si bleven daer om dat
Dat si lasen ende songen	ende baden onsen Here
Dat hi die siele ontfinge	duer siere moeder ere.

Men ziet, hoezeer het geestelijk element versterkt is; hadden wij meer van de vertaling over, en waren er meer zulke plaatsen aan te wijzen, dan zou het vermoeden, dat een geestelijke de bewerker is, eenige zekerheid kunnen verkrijgen.

Ten slotte wijs ik nog op eene plaats uit de Brabantsche Yeesten, die schijnt aan te wijzen, dat toen (in de eerste helft der 14^de eeuw) de Nevelingen nog niet geheel vergeten waren. In een door Willems gepubliceerd fragment der Brabantsche Yeesten lezen wij:

Dat te Loven woonde een man,
Die waer so utermaten groot,
Ende so sterc, dat sijns genoot
Niewer en waer, teenigher stede:
Ic segghe u wel die waerhede:
Hi soude wel eenen beere binden¹⁾.

Het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat Jan Boendale bij deze vergelijking aan Zegevrijt heeft gedacht, die den beer naar welgevallen bindt en ontbindt (vgl. I, vs. 25-26, vs. 53). (Geernout en Wisselau kunnen hem echter ook voor den geest hebben gestaan.

1) Belg. Mus. I, 28.

Eerste fragment.

I. A. 1	Daer was gereet die spise	vele ende diere genoech.
	Ay, wat men al wiltbraets	ter cokenen wert droech.
	Gunther hiet doe tekenen	den iageren uitvercoren
	Dat hi ontbiten woude;	doe wart lude een horen
5	Voer sine tente geblasen:	dat was sine orconde,
	Dat men dien selven coninc	ter herbergen vonde.
	I. Zegevryts iagere	seider: ‘Ic hebbe vernomen
	Bi tblasen van den horne,	dat wi souden comen
	Ter herbergen sciere;	dat doe ic u verstaen.’
10	Hi blies met sinen horne	ende antwerdde saen.

[p. 4]

	Doe sprac die here Zegevrijt:	‘Wi selen rumen dwout!’
	Ende hi reet haestelike;	die here coene ende bout
	Stoerde in sineu wege	een dier gremmelijc^1):
	Het was een starc bere.	Doe sprac die coninc rijc:
15	‘Wi selen goet spel hebben	nu te derre stont;
	‘Ic sie enen bere.	Nu laet den spoerhont!
	‘Met ons sal die bere	ter herbergen gaen,
	‘Soe wine vaen ende binden	secghic u sonder waen.’
	Die hont wart ontbonden,	die bere voert spranc,
20	Ende saen soe reet Zegevrijt;	hine maket niet lanc.
	Die bere liep in een broec.	Het moeste alsoe wesen!
	Hi ware voer den iagere	gerne doe genesen.
	Doe viel van sinen perde^2)	die selve iagere goet.
	Hi vloe na wel sere.	De bere waes onbehoedt;
25	Hine couste niet geloepen,	Hi vinkene metter hant,
	Sonder enege wonde	hine wel vaste bant,
	Alsoe dat hine conste	comen te gere^3) were.
	Doe sat hi op sijn ors saen	ende leide voer hem dien bere.
	Hi voerdene den coninc	duer sine overmoet,
30	Omme blide te makene	sine gesellen goet.
	Ay, hoe blidelike	die coene degen reet!
	Groet soe was sijs gere,	lanc ende daertoe breet;
	Een diere swert soe had hi	gegort ane sine side;
	Die noren was van goude,	dies was hi wel blide.
35	Van betren iagecledren	en noerde noit man sagen,
	Enen roc van ziden	mochte men hem sien dragen,
I.B.	Ende enen hoet van sabele,	gewaerliker dinc!
	Het was een dier^4) goutboert	daer die horen ane hinc!

1) Het St.-Galler hs. (uitgave van v.d. Hagen, Breslau, 1820) heeft: grivvelich; de andere echter: gremelich, grymeclich (en gemehelich).

2) Vallen moet hier de bet. hebben van; zich werpen; zooals men ook in het Mnl. zeide: ‘in een scip vallen’, voor: zich in een schip werpen. Vgl. Oudemans i.v.

3) Hs. ter gere.

4) Het hs. heeft duidelijk die. Ik acht dier beter dan die, dat men ook zou kunnen lezen. Het Duitsch heeft dan ook: ‘richer (guter) borten’.

[p. 5]

	Ende enen hornen boge	hadde hi oec an heme,
40	Met huden overtogen,	alse iageren geteme.
	En constene gespannen	anders en geen man,
	En ware met gewerke,	hi en waert selve dan.
	Boven alle sine cledre	hadde hi enen roc ane,
	Wel gemaect na heme	van swarten cordewane.
45	Sint ic u die waerheit	al besceden moet,
	Soe voerde hi eenen koker	al vol strale goet,
	Van harden stale gemaect	vier groete vingre breet;
	Wat hiere mede geraecte,	dat bleef doet gereet.
	Rechte alse een iagere	Zegevrijt, die helt, reet.
50	Het sagenne doe comen	des coninx helde gemeet.
	Sie liepen iegen heme	ende ontfingen doe
	Wel den coenen here:	daer was menech vroe.
	Hie beette van den orse,	den bere hi ontbant,
	Entie honde liepen	na den bere te hant.
55	Die bere woude ten woude	daer hijt voer hem sach.
	Doe vloe uten wege	elc al dat hi mach.
	Die bere van den lieden	duer die cokene ran.
	Doe vloe van den^1) bere	die coc ende menech man.
	Hi warp over rucge	wat dat hi daer vant,
60	Scotelen ende teilen,	die spise darin te hant.
	Doe spranc op met haesten	Guntheer daer hi sat;
	Die bere liep doe sere.	Hoert, wies hi doe bat:
	Dat men ontbonde die honde,	daer si gebonden lagen.
	Die iageren waren blide,	doe si dat gesagen.
65	Met bogen ende met sprieten	was daer menech doe,
	Die den bere volghden,	daer hi henen vloe.
	Daer waren soe vele honde,	dat niemen daer ne scoct.
	Die liede ende die honde	maecten geruchte groet.
	Die bere vloe wel sere	wat hi geloepen can.
70	Doe seide daer wel menech:	‘Het ware een crachtech man
	Dine mochte meistren	ende weder vaen.’
	Zegevrijt hi vinckene	ende doeddene wel saen.

1) Hs. de.

[p. 6]

Tweede fragment.

II. A.	Si clagede metten gasten^1)	want hem was harde leit,
	Daer en hadde hem^2) nieman	die rechte mare geseit,
	Doer wat die edel here	verloren heft sijn lijf.
	Doe weende met Crimelden	menechs porters wijf.
5	Si dade smede halen	ende werken enen sarc
	Van selvre ende van goude,	mekel ende starc;
	Doe dademenne^3) spalken^4)	met hardden stale goet.
	Doe was daer wel menech,	die hadde droeven moet.
	Die nacht was vergangen	ende het begonste dagen.
10	Doe hiet die edele vrouwe	in die kerke dragen
	Zegevrite den doeden,	den here van Nederland.
	Ay, wat men al vrouwen	doe daer droeve vand!
	Doe men brachte ter kerken	Zegevrite dien here,
	Songen alle die papen	utermaten sere.
15	Doe quam die coninc Guntheer	daer ten like^5) gevaren
	Ende Hagene quam met heme,	dat secgic u te waren.
	Die coninc seide: ‘Suster,	ic mach wel drueve sijn,
	Dat ic dus hebbe verloren	den lieven swager mijn.’
	‘Du ne doerftene^6) niet clagen,’	sprac dat edel wijf,
20	‘Haddi gewilt, broeder,	hi hadde behouden dlijf!
	Nu^7) is mijn welvaren	voerwert meer gedaen!’
	Daer bi sal men die waerheit	harde wel verstaen:
	Dat es een groet wonder,	doch eest dicke gesciet,
	Daermen den barsculdegen	bi den doeden siet,

1) Serrure: geeste. Heremans veranderde dit te recht in gasten naar den Duitschen tekst: (‘Si chlageten mit den gasten’, V.d. Hagen) vs. 4161.

2) Het hs.: hen.

3) Serrure leest: ende dademenne, dat m.i. geen goeden zin geeft.

4) In V.d. Hagens uitgave der Nib. (vs. 4167): ‘man hiez in vaste spengen mit stahel, daz was guot’; dus: met stalen banden beslagen. In het Hohen-Ems-Münch. hs.: ‘vaste spangen’.

5) Serrure: enlike. Deze emendatie is van Heremans. Het Duitsch kan hier niet vergeleken worden; daar leest men nl.: ‘Zuo dem wuffe’, dat blijkbaar door den vertaler niet werd begrepen.

6) Door H. aldus verbeterd uit het doerstene van Serrure.

7) Serrure leest: Soe. Maar dit zou alleen passen, indien (wat hier niet het geval is) eene gevolgtrekking volgde.

[p. 7]

25	Soe bloedt hi harde sere.	Op den selven dach
	Dat^1) Hagene wardt besculdecht,	doe hi den here an sach,
	Die wonde bloedde doe,	alsi dede eer.
	Doe mochtemen daer scouwen	een ongenoege seer.
	Doe sprac die coninc Guntheer:	‘Ic wilt u doen verstaen,
30	Het^2) versloegene scakeren,	hine heves niet gedaen.’
	Doe antwerdde Crimelt:	‘Het es mi wel becant;
	God latene noch gewreken	siere vriende hant.
	Guntheer ende Hagene	ghi hebbet beide gedaen!’
	Die mord seid si hen op,	dat doe ic u verstaen.
35	Si doeghde in hare^3) herte	harde groete noet.
	Doe quamen dese twee heren	daer sine vonden doet.
II. B.	Geernoet haer broeder	ende Ghiseleer dat kint;
	Om Zegevrite weenden,	den here wel gemint.
	Si waren beide drueve,	dat doe ic u verstaen.
40	Doe begonste men misse	voer die ziele saen.
	Geernoet ende Ghiseleer	seiden: ‘Suster mijn,
	‘Nu getroest u selven	edel vrouwe fijn!
	‘Wi willen u sijn gehelpech	die wile dat wi leven.’
	Hare en conste niemen	troest genoech gegeven!
45	Sijn sarc was gereet	doe omtrent middach,
	Men hieffene van der baren,	daer hi doe op lach;
	In enen dieren pellen	dat men den doeden want;
	Daer was menech droeve,	doe ic u becant.
	Oec was harde drueve	Ute, die edele vrouwe;
50	Om Zegevrite den here	hadsi groeten rouwe.
	Alsi dat vernamen,	dat men misse sanc
	Ende men offren soude,	wardt daer groet bedranc.
	Ay! wat men al offranden	doe ten outare droech
	Voer des heren ziele!	hi hadde eren genoech!
55	Crimelt, die vrouwe,	tote ere maget sprac:
	‘Ic moet duer sine siele	dogen groet ongemac,

1) Liever zou ik om der wille van de constructie lezen: ‘Her Hagene enz.’

2) Serrure: ‘Hem versloegene’, door Heremans te recht in Het v. veranderd.

3) Het hs. heeft duidelijk ‘here’, evenals in vs. 44.

[p. 8]

	‘Ende wille voer hem deilen	doen mijn roede goud;
	‘Oec willic siere zielen	altoes wesen hout.’
	Meer dan hondert messen	men daer dies daeghes sanc.
60	Doe was in die kerke	harde groet bedranc.
	Doe misse was gesongen,	sprac ver Crimelt saen
	Te Zegevrijts vrienden:	‘Ghine selt niet henen gaen,
	Maer helpen mi wachten	den lieven here mijn.
	In verblide nemmermeer!’	sprac die vrouwe fijn.
65	‘Drie dage ende drie nachte	selen wi wachten dlijc,
	‘Ende ic saelt bescouwen	elker dagelijc.
	‘Hier binnen sal mi comen,	ocht God wilt, die doet!
	‘Soe waric verledecht	van wel groeter noet!’
	Doe ghingen alle wege	die portren vander stat.
	70	Papen ende moenke,	si bleven daer om dat.
	Dat si lasen ende songen	ende baden onsen Here,
	Dat hi die siele ontfinge	duer siere moeder ere.