Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 7

II. Het proza.
Anton Bergmann (Tony) 1835-'74. Rosalie en Virginie Loveling (1834-'75 en 1836).

Er is onder het bellettristisch proza van het tweede geslacht, naar het oordeel van kenners die alles onder de oogen hebben gehad, slechts weinig dat uitmunt. De schetsen, novellen en romans van Dodd en Geiregat worden door die kenners

niet hoog gesteld; eenigen lof geven zij aan het werk van Mathot, aan de schetsen uit het Oostender visschersleven van Mevrouw Mac Leod-Frédéricq, die tusschen 1854 en '58 in die zeeplaats woonde, en aan de verhalen uit het dorpsleven van Albijn van den Abeele. Het hoogst echter stellen zij en anderen met hen het drietal auteurs, wier namen wij hierboven schreven. Het zal wel geen toeval zijn, dat de faam en het werk juist van deze drie ook tot Noord-Nederland zijn doorgedrongen.

Anton Bergmann, geboren te Lier, die zich in den almanak van het Gentsche studenten-gezelschap ‘'t Zal wel gaan’ als novellist had doen kennen, maakte opgang met een paar Reisnovellen van den Rijn (1870). Inderdaad zijn die novellen niet onaardig; doch vergelijkt men ze met Noordnederlandsch werk van dien aard en dien tijd als Simon Gorter's Arcachon, dan blijkt de minderheid van het Vlaamsche werk al te duidelijk. Naam maakte hij vooral met zijn bundel Ernest Staas. Advocaat. Schetsen en Beelden door Tony (1874). Die bundel bevat beelden uit de jeugd, de jongelingsjaren en het studentenleven van den auteur met eenige schetsen uit het leven van een jong advocaat; alles in den geest der nieuwere humoristen, gemoedelijk vertellend, zonder ophef, mooi-doenerij of jacht op effect. Sommige deelen van dit werk gaan de middelmaat niet te boven; hier en daar vinden wij de neiging tot karikatuur die ook aan verscheidene Noordnederlandsche humoristen eigen was, elders iets hoogdravends (p. 31-2, 51) of iets zoetelijks (p. 43); op sommige plaatsen is de taal onzuiver: schijnt het Fransch door het Vlaamsch heen (p. 13, 20-1, 54, 78). Doch er is ook goedmoedige humor en talent van beschrijving in de figuur dier oude tante met haar twee wedijverende neven die telkens de geboorte van een nieuw kind komen aankondigen; in de

oordjes-school met de jongens-liefde van Ernest voor de kleine Bertha; de stille woning op het Begijnhofje ‘in den soeten naem Jesus’; er is verdienstelijk, zij het eenigermate schroomvallig, realisme en menige aardige trek uit het volksleven.

De beminnelijke persoonlijkheid van dezen auteur heeft vermoedelijk vrij wat bijgedragen tot de hoogschatting van zijn werk. Wij die slechts met dat werk zelf rekening houden, erkennen dat Ernest Staas het beste werk van Noordnederlandsche humoristen als Lindo en Mulder, De Veer en Haverschmidt evenaart; doch evenals al dat werk lager staat dan het beste, dat uit kopiëerlust des dagelijkschen levens onder de Noordnederlanders van het eerste geslacht geboren was.

Gelijk zooveel auteurs vóór hen begonnen de gezusters Loveling met poëzie, om eerst daarna te beseffen dat het proza haar eigenlijk domein was. Geboren in het dorpje Nevele bij Gent, bevredigden de beide meisjes haar behoefte aan schoonheid aanvankelijk met de werken van Noord- en Zuid-nederlandsche dichters, die zij in haar vaders boekenkast vonden. Klaus Groth's Quickborn vooral maakte diepen indruk op hen; bewondering voor die scherp waargenomen en voortreffelijk weergegeven beelden uit het plattelandsleven in Dithmarschen's ‘ländeken deep’ bracht hen tot vertalen, welhaast tot navolgen. Wat het dorpsleventje van Nevele te zien en te gevoelen gaf, werd door beide zusters nu en dan verwerkt tot eenvoudige gedichtjes, die sedert 1864 hier en daar in druk verschenen en in 1870 tot een bundeltje vereenigd werden. Wij vinden hier aardige genrebeeldjes uit het dorps- en landleven die op hun best zijn waar zij zich, zooals in Rosalie's De Doodstraf, aansluiten bij den vorm en den trant der oude volkspoëzie; maar die over het algemeen geen hoogen dunk geven van den aanleg voor poëzie der beide schrijfsters. In beider werk

heerscht zekere weemoed, niet zelden zachtgetint door sentimentaliteit; doch Rosalie gaat in dien weemoed op: bij haar niets dan droefheid, teleurgestelde verwachtingen, ziekte en dood; Virginie heeft oog ook voor den zonnekant des levens, hier en daar voor luim en humor.

Al spoedig waren de zusters begonnen hare krachten ook aan het proza te beproeven; een van Rosalie's beste novellen Meester Huyghe is tevens een van hare vroegste. Langzamerhand gaan de zusters inzien, dat haar eigenlijke kracht in het proza lag en de eene novelle gaat nu op de andere volgen. Na een eersten bundel gaven zij in 1876 Nieuwe Novellen, waarvan de meeste door de oudste zuster zijn geschreven. Wat ons in deze novellen treft, is de liefdevolle belangstelling in het leven, de onbevangenheid waarmede de schrijfsters dat leven waarnemen, zoowel de oppervlakte als hetgeen daaronder ligt, het zuivere warme gevoel waarvan hare aandoeningen blijk geven, haar scherpte van blik. Bovenal treft ons de verhaalkunst: vlug loopen deze vertellingen voort in een taal die niet vrij is van gallicismen doch die overigens de verdiensten van zuiverheid en eenvoud heeft; zij boeien ons, hetzij zij onder den deftigen middenstand of onder de mindergegoeden spelen; het is naïeve kunst, verwant met de volkspoëzie, doch die hier en daar in haar sobere kracht van voorstelling een bewust streven naar schoonheid toont. Doorgaans houden de vertelsters haar eigen persoon op den achtergrond; van tijd tot tijd echter richten zij zich tot hun publiek; niet rechtstreeks, maar - zooals het ook wel in de poppenkast of den poesjenellen-kelder gebeurt - over een der personages heen; zoo b.v.: ‘Juffrouw Schönhausen, gij moet u niet ontschuldigen: uw neef is uwe afwezigheid niet gewaar geworden’; of: ‘Ach! Juffrouw Schönhausen, gij zijt weer zoo ver ten achteren en uwe vermaningen komen wel laat.’

Toen deze bundel uitkwam, was Rosalie niet meer onder de levenden: zij was in Mei 1875 gestorven; Virginie, die voor de uitgaaf zorg had gedragen, moest nu alleen haar weg voortzetten. Hoeveel zij ook in haar zuster verloor, haar talent schijnt onder dit verlies niet te hebben geleden; in allen gevalle gaat het zich eerst nu ten volle ontplooien. Achtereenvolgens gaf zij verscheidene tafereelen van en verhalen uit het Vlaamsche leven ten platten lande: In onze Vlaamsche Gewesten (1877) onder den schuilnaam W.G.E. Walter; Drie Novellen (1879), waarvan de beste, Kromme Cies, reeds van 1876 dagteekent; Sophie (1885), Op Bovegem (1888), Een Dure Eed (bekroond in 1895); wij noemen niet alles, immers ook na 1895 bleef zij werkzaam.

Virginie's lust tot levens-uitbeelding is van tijd tot tijd gemengd met de begeerte om invloed te oefenen op de geestelijke en maatschappelijke ontwikkeling van het Vlaamsche volk: In onze Vlaamsche Gewesten heeft de strekking te doen zien op welke wijze felle clericalen en ultramontaansch-gezinde geestelijken er in slagen het boerenvolk onder den duim te krijgen of te houden; Sophie is een wapen in den strijd ‘voor gewetensvrijheid en volksontvoogding’. Ondanks deze strekking is in beide werken veel goeds en verdienstelijks: de naïeve verhaalkunst met haar warm gevoel en treffende juistheid van détail, de plastiek in het eenvoudig zoetvloeiend Vlaamsch, beminnelijke figuren als die van den ouden pastoor van Crocke. Diezelfde eigenschappen kenmerken Virginie's overig werk. Hoe weet zij ons te treffen door haar voorstelling der verhouding tusschen een armen mismaakten schoenmakersgezel en een tenger jongetje, vondeling dien hij opvoedt (Kromme Cies); welke aardige binnenhuisjes en wat een mooie natuurschildering geeft Op Bovegem ons te zien.

Een Dure Eed spant onder bovengenoemd werk de kroon.

Er zijn hier meer belangwekkende karakters: de beide vondelingen Reine en Veria, in haar onderlinge tegenstelling zoo goed geschetst; de twee oude lieden Peetje en Meetje; hoe mooi is de strijd in Reine's gemoed, al is hare verhouding tot haar minnaar Marcellien misschien al te romantisch; van welk een teeder meegevoel getuigt de schets der Hospice-kinderen; hoe goed is de bouw van dezen kleinen roman en hoe weet de schrijfster de spanning gaande te houden; wij vinden fraaie landschapsschilderingen als die op p. 74, 100, 128-9; op ingetogen en smaakvolle wijs wordt het algemeen Nederlandsch afgewisseld met de streekspraak in een beeldend woord of aardige wending, een pittig spreekwoord; kinderlied en kinderspel klinken van tijd tot tijd op uit dat rustig leventje en verhoogen er de aantrekkelijkheid van.

Evenals het werk van Tony, mag dat van Virginie Loveling geplaatst worden naast het beste verhalend proza van het tweede geslacht in Noord-Nederland; zelfs is daaronder misschien niets aantewijzen dat Een Dure Eed evenaart.