Kint geer eur eige stad?

[p. 96]

XII. De Fransen tied.

En noe neoderde d'n tied, dee veur de touwstande in Europa vaan zoe'n geweldige beteikenis is gewees en noe nog z'n naowèrreking deit geveule, d'n tied vaan de franse revolusie.

Ouch veur eus stad heet die revolusie de gewiechtigste gevollege gehad, wijl door häör Mestreech is gekomme op e kierpunt vaan z'n historie, vaan ze polletiek en neet minder vaan ze godsdeenstig leve.

Mèt et optrejje vaan de Franse es hieren en meisters is veur eus veurawwers 'n periood aofgeslote, 'nen touwstand opgeheve, dee bijnao zèshoonderd jaor heij had bestande. Mestreech heel op Twiehierig te zien, wat et zeker vaan aof et jaor 1204 gewees waor.

De prins-bissjop vaan Luik woort es wereldlikke mach neet langer mie erkind en et gezag vaan de Staote-Ginneraol vaan de Hollanse Rippebliek euver Mestreech woort evezier opzij gezat. De Hoeg en Lieg Gerechte vaan Luik en vaan de Staote, die vaan de Vroenhof en vaan et kapittel vaan Sintervaos helen op te bestoon. De eigenaordige territoriaal indeiling, in ei woord al et histories merrekwierdige vaan Mestreech verdween.

De ierste gevollege vaan de Franse Revolusie woort m'n in Mestreech gewaar in et jaor 1792, wie e paar doezend Franse vlöchtelinge heij 'n oonderkomme kaome zeuke. Adel en geistelikheid waore de stande, die et in Fraankriek et helste te verantwoorde kraoge en die daan ouch veurnaomelik hun touwvlöch zeukde in de vreemde. Väöl vaan die vlöchtelinge hadden oet d'n aard vaan de zaak hals euver kop oet hun land mote vertrèkke en bevoonte ziech dus naogenóg zoonder middele vaan bestoon, zoedat ze op de kompassie en de hospitaliteit vaan de börregerij aongeweze waore.

De meiste Mestreechter hoeshawwes, die et met evekes kôste doen, naomen 'n femilie of einige alleinloupende persoene oonder hun daak op.

Oonder de vlöchtelinge bevoonte ziech vollegens 'n later gehawwe tèlling 520 geistelikke, miestal, wat veur de hand lik, oet et noordelik gedeilte vaan Fraankriek. De bekinde pastoer delruelle (‘Delderwel’, wie 'm de Mestreechteneers hèdde), dee euver de prochie vaan Wiek stoont en es eine vaan de ajts bekinde diechters in Mestreechs dialek moot besjoud weure, heet 'n lies opgemaak vaan de priesters, die allein in zien prochie oondergebroch waore; die lies tèlt 109 naome, e zier groet aontal, es me bedink, wie klein Wiek in deen tied mer waor. Pastoer Delruelle heet ziech in die daog veur z'n Franse

[p. 97]

konfraters zier verdeenstelik gemaak. Veur mennige geistelikken hier betaolde heer oet z'n eige tes kos en inwoening. Oonder de Franse priesters bevoonte ziech neet minder es vief bissjoppe, naomelik die vaan Bézier, Bourges, Auxerre, Chalons-sur-Marne en vaan Chartres.

Dat al die émigrees veur Mestreech 'ne zwoere laspos waore, ouch al naome de börregers hun mèt leefde op, liet ziech begriepe. Vaan d'n aandere kant evel höbbe zij ouch weer op sommige mominte, wie later zal blieke, aon de stad groete deenste beweze en aon groete dankbaarheid tegeneuver de Mestreechteneers höbbe zij et zeker neet laote mankere.

Koelik waor et jaor 1793 aongebroke, of e rippeblikeins leger oonder generaol Miranda versjeen bij Mestreech en sloog et belèk veur de stad. De 24e fibberwari leet Miranda de prins vaan Hessen-Cassel sommere, de stad aon häöm euver te geve en wie dao-op e weigerend antwoord kaam, begôs heer et bombardemint. Et garnizoen binnen eus vesting waor mer klein, hoegstens 4500 maan, en bestoont oet Hollenders. Zwitsers en Duitsers, meh al de Franse vlöchtelinge die mer einigsins detouw in staot waore, booie hun höllep aon, die door de goevernör daankbaar woort aongenome. Daodoor kraog heer 'n versterreking vaan 'n gooi 1200 maan, boe-oonder bekans 300 offesere vaan de Franse artèllerij en marine, die et kommando euver de batterije op de walle op ziech naome, veur zoeveer dat nudig waor. Franse vlöchtelinge en Mestreechtenere voolte ziech op dat momint éin en hadden allemaol etzellefde doel: de stad oet de han vaan de rippeblikeine te redde.

Et bombardemint waor uters hevig. Me sjat et aontal bomme, die op Mestreech gevalle zien, op 6000, meh de sjaoi, die ze höbben aongeriech, is toch betrèkkelik min gewees.

Terwijl de Franse offesere hun deenste beweze bij de verdiediging vaan de stad, maakde de vreemde geistelikke ziech verdeenstelik mèt daag en nach in de weer te zien veur et verzörrege vaan de gewonde en et hellepe blösse vaan brand, door de bomme veroorzaak.

Meh al dee gooie wèl en opoffering zouw op d'n doer veur Mestreech toch neet väöl oetgehaold höbben es neet de sameloup vaan umstandighede de zake op z'n oonverwachs 'ne gunstige kier had doen numme. De rippeblikeinse legers naomelik woorte in die daog twiemaol bij Neerwinde en bij Aldenhove door de Oostenriekers verslage en wie toen de prins vaan Koburg mèt z'n euverwinnende legers op Mestreech aonmarsjeerde, woort et Miranda heij te benajd en braok heer d'n twiede miert et belèk vaan de stad op. Oonder groeten triomf heel de prins vaan Koburg mèt ze gevolleg z'nen intoch in Mestreech en 'ne plechtigen ‘Te Deum’ op de 4e in Sintervaos gaof uting aon de geveules vaan dankbaarheid vaan börregers en émigrees veur de bevrijding oet et groet gevaar.

Et ierste gevolleg vaan die blij gebäörtenis waor, dat nog wie laanger

[p. 98]

wie miejer Franse vlöchtelinge nao Mestreech kaome touwgestruimp, boe ze ziech noe iers rech in veiligheid dachte te bevinde. En deen touwluip woort op d'n doer, veural door de versjrikkelikke touwstande in Fraankriek, zoe dusdaonig groet, dat de prins vaan Hessen-Cassel 'n kontrol op al die vreemde nudig voont en et gemeintebestuur op zie verzeuk 'n ordonnansie maakde um hun verblief in de stad te regele. In die ordonnansie woort oonder aandere bepaold:

1.	dat vaan d'n daag vaan et in wèrreking trejje vaan die regeling tot naoder order niemand mie admissie kraog um ziech in de stad te vestige;
2.	dat eder vreemde, dee zoonder admissie in de stad woort aongetroffe, môs make, dat heer binne de veer en twintig ore vórt waor op straof vaan gearresteerd te weure;
3.	dat alle vreemde, die touwgelaote waore, op et stadhoes hun papèrre môste laote verifiëre en dat ze die papèrre in et vervolleg altied bij ziech môsten höbbe, um ze op de ierste aonvraog te kinne vertuine;
4.	dat aon 'n eder, dee eine zoonder admissie in de stad aonwezige vreemde aon de euverheid bekind maakde, 'n beloening zouw weure touwgekind;
5.	dat alle vreemde ziech môste wachte, valse en alarmerende beriechte in de stad roond te struije, op straof vaan arres.

Lang zouw et evel aon al die émigrees neet gegeve zien veilig en röstig in Mestreech te blieve. Al in 1794 jummers kaome de rippeblikeinse legers in België trök en versloge op 26 juni bij Fleurus de Oostenriekers, die ziech nao dee veldslaag op de rechterover vaan de Maos tröktrokke, behalleve e leger vaan 12000 maan, dat ze tot dèkking vaan Mestreech op de linkerover achterlete. Wie ze evel op 18 september obbenuijts door de Franse bij Sprimont verslage woorte, trokke ze mèt al hun krachte, boe-oonder ouch die 12.000 maan, euver Vallekenberreg en Aoke op de Roer trök, gevolleg door de in Mestreech verblievende vlöchtelinge, die hiel good begrepe, dat, es Mestreech in han vaan de rippeblikeine zouw valse, et mèt hun dao neet good zouw aofloupe.

En inderdaod, d'n 22e september sloot de Franse ginneraol kleber mèt z'n tróppe Mestreech in. Et waor de Franse nao hun euverwinninge bij Fleurus, Tirlemont, Toongere en Hasselt d'rum te doen, e sterrek steunpunt aon de Maos in han te kriege um in de trommende winter vaan dao oet d'n umtrèk in bedwaank te hawwe. Neet te verwoondere is et dus, dat hun aondach weer veel op Mestreech. ‘la place importante de Maestricht, l'une des plus fortes places de l'Europe’, zoe-es de Franse brigadeginneraol de Marescot ziech oetdrökde. Veur de zoeväölste kier genoot eus stad vaan et twiefelechtig veurrech, veur een vaan de sterrekste vestinge gehawwe te weure, e veurrech, dat weer op väöl elend en materiële sjaoi zouw komme te stoon. Veer höbbe good praote es veer trots zien op Mestreech z'n groete rippetasie

[p. 99]

es vesting, meh eus errem veurawwers höbbe mer al te zier en al te dèks aon et lief geveuld, wat die rippetasie in de praktiek beteikende

Et waor de rechtervleugel vaan et formidabel ‘Sambre-et-Meuse’-leger, boemèt Kléber de stad insloot; meh dee vleugel waor neet bezunder sterrek; neet mie es 15000 maan, terwijl 't garnizoen vaan Messtreech door de nog oontfaange versterrekinge 8000 mansjappe tèlde. Kléber voolt ziech mèt z'n tróppe daan ouch neet bij machte um de vesting aon de twie kante vaan de Maos tegeliek te attakere en naom dus 'n aofwachtende hajding aon, boevaan et garnizoen profiteerde door krachtige oetvalle te doen en zellefs op de Pietersberreg 'n stèlling vaan de vijand te euvermeistere.

Meh naodat de Franse ginneraol jourdan de Oostenriekers tot euver de Rien had wete trök te drieve, kraog Kléber de nudige versterreking en greuide ze leger tot bijnao 40000 maan aon.

'n Sommasie aon de prins vaan Hessen-Cassel um ziech euver te geve woort aofgeweze en toen woort op 1 november et vuur op Mestreech geopend. Volleges et teveure opgemaak kriegsplan zouw de stad op drei punte tegeliek aongevalle weure; aon de kant vaan Wiek, tegen et froont vaan aof de Bospoort tot aon de Breuselepoort en vaan de Louwberreg aof tegen et fort Sint Pieter.

Korten tied heet dit bombardemint mer gedoord meh et waor vaan 'n hevigheid es Mestreech nog mer zelde beleef had. De sjaoi dee aon de stad woort touwgebroch, waor gewoen versjrikkelik; aon alle kante woorte hoezer in brand gesjote; de kèrreke vaan de Dominikane, vaan Sint Antonius en vaan de Duitse Orde (op de plaots, boe noe et papierfebrik steit) woorte vreiselik touwgetakeld, meh et mieste had wel te lijje et kloester vaan de Beijert, dat naogenóg gans oetbrande.

Tege zoe e geweld waor niks bestand en al d'n derde november sjikde de goevernör z'n parlementaers nao et hoofkerteer vaan de Franse um ziech tot kapitulasie bereid te verklaore en de kondisies vaan de vijand te vernumme. D'n daag d'rop gaof de stad ziech euver. Leven en vrijheid vaan de börregers zouwe gerespekteerd weure en aon et garnizoen weure touwgestande mèt militaer ier de stad oet te trèkke.

Zoe hadde de Franse hun doel dus alweer bereik: Mestreech waor in han vaan de rippeblikeine,

Had Mestreech in de daog vaan et belèk et vaan de kant vaan de Franse zwoer gehad, e gedeilte vaan et eige garnizoen droog et zijnt detouw bij um d'n touwstand in de stad nog get beroerder te make.

Oet de breve, die de goevernör vaan Hessen-Cassel in die daog gesjreve heet aon z'n vrouw, die al vaan oet de zomer vertrokke waor, wete veer mie bezunderhede euver etgeen in Mestreech veurveel. Edere kier weer deit heer zie beklaag euver de hajding en et optrejje vaan de Oostenriekers, die tot et garnizoen behuurde. Die sjijne, van hoeg tot lieg, op 'n sjendaolige maneer aon hun pliechte tekort gekomme te zien. Hun aonveurders, in plaots vaan de goevernör in de verdiediging

[p. 100]

bij te stoon, zeukde ziech mèt hun domestieke en al hun spölle 'n veilige plaots in de kazjematte, en es de goevernör e beroop op hun deeg of hun opreep um in de kriegsraod vaan gedachte te wissele en maotregele te numme, lete de hiere ziech ekskuzere. En in de daog vaan et hevigste bombardemint, wie de stad oet mie es tachtig zwoer kanonne en twie en daartig mortere besjote woort, wie de res vaan de bezèttingstróppe wèrrekde tot ze debij neervele, brochte de Oostenriekers hunnen tied door mèt ziech zaat te drinke, door de straote te loupe, de börregers te molestere en te rouve wat ze kriege kôste. De 4e november, d'n daag vaan de euvergaof, sjreef de goevernör, dat de Oostenriekers in de straote op patroeljes vaan et garnizoen gesjote en mierdere mansjappe verwond hadde en dat tegeliekertied aander Oostenriekers in de boetewerreke mèt Franse piejotte gemoedelik aon et kuijere en stevig aon et pumpele waore. Um in de nach, die op deen daag vollegde, 'n algehiel plundering te veurkomme, zaog de goevernör ziech gedwónge et euverig garnizoen de ganse nach oonder de waopes te hawwe en e groet aontal poste oet te zètte. En wie heer aon de Oostenriekse offesere vroog, häöm te hellepe bij et handhave vaan de orde, kraog heer tot besjeid, dat ze bang waore veur hun eige mensjes. En oonder die umstandighede had d'n Oostenriekse kommendant, lutenant-ginneraol Kleebeck, nog et froont, ziech bij de goevernör te beklaoge, dat me z'n tróppe valselik besjöldigde! Me moot mer dörreve!

Veer kinnen us dus 'n dinkbeeld devaan make, in wat veur 'nen touwstand de börregerij in de stad verkirede en in wat veur gemoodsstumming zij et optrejje vaan de Franse revolusionaere in de touwkoms aofwachde.

Wienie oets et spreekwoord: ‘nuij hiere, nuij wètte’ veur Mestreech gegolden heet, daan zeker in dat oongelökkig jaor 1794.

In vreugeren tied, es de stad nao e belèk in aander han euvergóng, had dat veur de inwoeners neet zoedaonige gevollege, dat 'ne gansen umkier in alles plaots had. Mestreech bleef altied Twiehierig; dao kaom allein 'ne nuijen hier veur d'n euverwonnene in de plaots, meh d'n inwendigen touwstand oondergóng wienig verandering. Stadsbestuur en rechspraok bleven op dezellefde maneer veurtbestoon.

Meh noe woort alles anders. Alle bestaonde instèllinge woorte door de Franse opgeheve, mèt alle vreuger touwstande woort gebroke. Et aajt Stadsbestuur woort opzij gezat, et indivies Lieg Gerech, de Luikse en Staotse Hoeg Gerechte en dat vaan de proos vaan Sintervaos es hier vaan ‘Tweebergen’ verdween.

Mestreech môs veur et vervolleg alle lotgevalle mèt de res vaan et Frans groondgebied deile. Iers woort et de hoofplaots vaan 'n arrondisemint Mestreech oonder 'n sentraal administrasie veur de streke tösse de Maos en de Rien, die in Aoke häöre zetel had. Daonao, vaan

[p. 101]

1 oktober 1795 aof, woort eus stad hoofplaots vaan et ‘Département de la Meuse Inférieure’ (Departemint vaan de Neder-Maos), dat et zuidelik deil vaan eus tegeswoordige provinsie en zoe get gans Belzj Limburg besloog. Dat departemint waor oonderverdeild in 31 kantons; et opperbestuur devaan bestoont oet e sentraal liechaam vaan vief lede, dat in Mestreech gevestig waor. De groete gemeintes, wie Mestreech, Sint Truije en Hasselt, hadde eder hun eige gemeintebestuur; de aander gemeintes hadde veur eder kanton e bestuur, dat weer in eder gemeinte z'nen agent had. Aon et sentraal liechaam en aon de gemeinte- en kantonnaal besture waore regeringskommissarisse veur et touwziech en de kontrol touwgeveug.

Dees bestuursindeiling is in 1800 door 'n nuij vervaange.

Naturelik kraog eus departemint ouch z'n vertegenwoordeging in Paries in et Wètgevend Liechaam, dat oet twie Kamers bestoont, de ‘Conseil des Cinq-Cents’ (de Raad der Vijfhonderd) en de ‘Conseil des Anciens’ (de Raad der Ouden). D'n ierste tèlde 500, d'n twiede 250 lede, die allemaol door et vollek mèt 'n trapsgewijs verkezing gekoze woorte.

Eus departemint kraog drei zetels in de ‘Conseil des Cinq-Cents’ en twie in de ‘Conseil des Anciens’. Um kezer te zien môs me aon bepaolde veurwaarde voldoen en boetendien d'n eid vaan haat aon et keuningsjap zwere. Et sprik vaan zellef, dat de Franse ‘émigrés’ evezoe wie d'n adel vaan et rech tot keze oetgeslote waore.

De ierste verkezing in Mestreech had in 1797 plaots.

Wie et heij mèt et samestèlle vaan de kezerslieste heet touwgegaange, is alles behalleve dutelik. Iers naomelik tèlde die lies 1900 naome, e paar daog later stónge d'rs mer mie 284 d'rop en korten tied daonao weer 930.

Dao bestoonte twie kollezjes, ‘Grondvergaderingen’ geneump, veur et keze vaan d'n iersten trap de ‘électeurs’. Die groondvergaderinge drogen ouch naome: de ein hèdde ‘Liberté’ en vergaderde in de Redótzaol, de aander ‘Egalité’, die iers häör bijeinkomste heel in de aw Kappesijnekèrrek en later in et ‘Hof vaan Tèllie’. De ‘Liberté’ had in et begin tot veurzitter Zjang neve oet Caberg es ajtste in jaore en daonao woort gekoze a. membrede.

Dao woort in die vergaderinge, al waor de opkoms neet groet en d'n animo mer hiel gering, toch dèks 'n aordig stökske gevreigeld. En, wat et grappigste waor, vaan de Franse kandidate, die door de kommissarisse vaan et sentraal bestuur woorte veurgestèld en mèt väöl hoegdravende wäörd aonbevole, woort niemand gekoze. De Mestreechteneers naome liever hun eige lui um nao Paries te sjikke en zoe woorte in 1798 heij tot ‘députés’ gekoze: in de ‘Conseil des Anciens’ Joseph Michiels en in de ‘Conseil des Cinq-Cents’ Membrede.

Nao de staotsgreep vaan Napoleong kraog Fraankriek in Paries e Wètgevend Liechaam vaan 300 lede en 'ne Senaat, boeveur de ver-

[p. 102]

kezinge nog väöl ingewikkelder woorte gemaak es vaanteveure en die veer heij veur eus lezers mer neet zöllen oetrein zètte. Aon zoe'nen druge kos höbbe ze niks. Allein wèlle veer nog aonhole, dat euze gooie Membrede, dee ouch nog prizzedent vaan de Krimineel Rechbaank in Mestreech waor, tot 1814 gestiedig ‘député’ is gebleve.

Wat de regeling vaan de rechterlikke mach en rechspraok betröf, kraog eus stad 'n hof vaan Appel, 'n rechbaank en twie kantongerechte, eint veur Mestreech-noord en eint veur Mestreech-zuid.

Et ierste kanton bestoont oet Wiek, en aon de linkerkant vaan de Maos de Brökstraot, Kleine en Groete Staat, noordkant-Vrietof, Breuselestraot en al wat noordelikker daovaan laog, en tevens de dörrepe Cadier en Kier, Eisde, Groonsveld, Riekholt en Mesj; Mestreechzuid bestoont oet de res vaan de stad en daan wijjer Sint Pieter, Bassenge, Kan, Eben-Eymaol, Fall-Meer, Ternejje, Roclenge, Rosmeer, Sichen-Sussen-Bolré. Vlijtinge, Vroenhove en Wonck.

De rechterlikke mach kraog veur häör zittinge de besjikking euver et aajt hoes vaan de militaer goevernörs, et zoegenaomp Kommandantshoes op de Toongersestraot, later bewoend door notaris Merckelbach en noe door de femilie de Nerée-Regout.

Wat evel op de Mestreechteneers väöl mie impressie maakde es al die administratief maotregele, waor neet allein et opheffe vaan de gilde, mer veural et verjaoge vaan al de kluusters en et oontbinde vaan de kapittels vaan Sintervaos en Slevrouwe en ouch et opheffe vaan de Duitse Orde vaan de ‘Nieuwe Biesen’. Es me wèt, dat in deen tied in Mestreech nog negetien kluusters bestoonte, begrip me, wat dat veur de inwoeners beteikende.

Meh neet allein woorte al die kluusters geslote, al hun bezittinge woorte, zoe es de Franse dat hèdde, ‘geïnventarizeerd’. Meh wat gebäörde waor mie es ‘inventarizere’; al wat weerde had, goud en zèllever, antikiteite, kunswerreke, sjèlderije, beuk woorten in de wach gesleip en nao Paries euvergebroch, en zoe good es niks is mie daovaan trökgekomme.

Es veer de historie vaan de kluusters en de kapittels behandele, zölle veer dao mie in bezunderhede op ingoon.

Neet allein aon de bezittinge vaan kluusters en kèrreke vergrepe ziech de Franse. Ze kôsten in et algemein slech mèt hun han aofblieve vaan zakes, die weerde hadde. Dao bevoont ziech b.v. nog in Mestreech e bereump fossiel, de kop vaan 'n krókkedèl, die in 1770 door 'ne gelierde, Hoffman geheite, in de Pietersberreg gevoonde waor en boe-aon door de wetensjap de naom vaan ‘Chelonia Hofmanni’ gegeve waor. De kanunnik Godding vaan Sintervaos, dee de Franse hiere neet vertroude, had dee kop laote verstoompele in eine vaan de kelders vaan de Lange Gaank. Meh jewel, de Franse, die te wete waore gekomme, dat dat fossiel ziech örreges in de stad bevinde môs, hadde loont geroke, en wie op et einde daovaan 'n beloening vaan zèshoonderd flesse wien

[p. 103]

gestèld waor, haolde 'n trupke grinnedeers 'm eindelik oet, boenao heer nao Paries is getransporteerd en dao noe nog in et ‘Musée d'Histoire Naturelle’ kin bewoonderd weure. Zoe is et gemekelik mèt aandermans vere proonke.

Um de geis vaan vrijheid, geliekheid en broedersjap (liberté, égalité, fraternité) toch mer good aon et vollek bij te bringe woort in jannewari 1795 midden op et Vrietof mèt de nudige plechtigheid 'ne zoegenaomde vrijheidsboum geplant, 'ne kanadas, dee evel neet wouw pakke en kapot góng. Toen is et jaor d'rop mèt nog väöl mie ‘onctie en ponctie’ 'nen eik daoveur in de plaots gezat. Dao kaom et gans bestuur vaan de stad en dat vaan et departemint bij te pas. Jong meitskes in et wit, mèt 'ne greunen tak in de hand en 'nen tróp studente mèt linter in de Franse kleure um d'n hood môste um deen eik 'nen dans oetveure en 's aoves waor veur de kopstökke bal op et goevernemint.

Oondertösse gónge de Franse door mèt op alle gebied veranderinge in te veure. In et Dominikanerkloester woort 'n ‘école centrale’, e soort lyceum, gevestig. Einige jaore later, in 1802, is die inriechting veranderd in 'n sjaol veur e soort middelbaar onderwees, ‘école secondaire’.

De ‘Perroen’ op d'n hook vaan et Vrietof bij de Groete Staat, et teike vaan de wereldlikke mach vaan de bissjop vaan Luik, woort aofgebroke.

Vaan d'n tore vaan Sintervaoskèrrek woort de keizerlikken adelaar, et teike vaan de ‘vrije rijkskercke,’, weggenome en daoveur in de plaots 'n Jakobijne-möts gezat.

De kèrrek vaan Wiek woort gesloten en verzegeld, die vaan Sintervaos kraog de bestumming vaan magezijn veur hui en stru, terwijl die vaan Slevrouwe aongeweze woort veur smeijerij en ripperasiewèrrekplaots vaan kanonne. Vaan de klokke môste Sintervaos en Slevrouwe alles op twie nao aofgeve.

In 1798 woorte de proos vaan Sintervaoskapittel, Thomas baron vaan Wassenaar, de twie breurs André en Guillaume Soiron, pastoer Cyrus vaan Sint Katrijnekèrrek, pastoer Delruelle oet Wiek en de kappesijn paoter Bruno nao et eiland Rhé verbanne, umtot ze de veurgesjreve republikeinsen eid neet wouwe zwere. Alle aander geistelikke, die deen eid neet doge, môste de stad verlaote.

En um noe de kroen op et werrek te zètte en persijs alles te doen wat in Paries gebäörde, höbbe de Franse in de Waolse kèrrek op de Pieterstraot ouch iemand es ‘Godin der Rede’ (La Déesse Raison) goon veriere. Veur dat verheve bäönsje liende ziech e joonk meitske, de dochter vaan d'n oontfenger veuge.

Veur de geistelikheid waore die jaore, boe veer et noe euver höbbe, 'ne vreiselik beroerden tied, umtot ze kompleet neet wis, boe ze ziech aon te hawwen had. Et waor naomelik meuielik um te wete te komme, of deen eid, dee de Franse vorderde, al of neet door Roeme verbooie

[p. 104]

waor. Daovaandan dèks groet versjèl vaan meining oonder de hiere. En zoe kôs et gebäöre, dat in de kèrrek vaan de Fransiskaone op de Minnebreureberreg paoter Mölder in 'n preek aon de geistelikheid de raod gaof d'n eid te doen, wat tot e groet tumölt heet aonleijing gegeve. In alle geval maag me zeker aonnumme, dat e groet deil vaan degeen, die d'n eid höbben aofgelag, te gooier trouw is gewees.

1798 is veur d'n ierste kier heij de gieljotien gebruuk en woort 'ne mäördeneer daomèt e köpke kleinder gemaak.

In 1800 is et poortgebouw bij et begin vaan d'n houte baog op de Maosbrök aofgebroke en d'n houte vloer door 'ne steine vervaange. De baog zellef heet iers in 1827 plaots gemaak veur de groete steine, dee noe weer vervaangen is door de breij iezere euverspanning.

Wie in Paries de revolusie häör sjerrepe kante begôs te verlere en naodat in 1801 tösse Napoleong en de Paus et konkordaat waor geslote, woorte ouch heij de touwstande op godsdeenstig gebied laanksamerhand weer beter. De geistelikheid kraog väör en nao häör vrijheid weer trök, hoewel de in gebruuk genome kèrreke toch nog neet woorte vrijgegeve.

In 1803 kraog Mestreech et bezeuk vaan napoleong, dee toen nog mer Ierste Consul waor. Et doel vaan z'n feziet waor et beziechtige vaan de fortifikasies, wat heer daan ouch grondig gedoon heet. Drei daog is heer in de stad gebleve, boe heer op et Goevernemint lozjeerde. Z'n vrouw en z'ne steefzoon Eugène de Beauharnais waore bij 'm en vertrokke mèt 'm vaan Mestreech nao Aoke.

Wijer vèlt nog te vermelde, dat in 1810 in et gerifformeerd weishoes op de Linkelestraot, (boe noe et Muzeum vaan et Histories Genootsjap is)¹⁾ e vondelingehoes woort opgeriech, dat in 1812 door et stadsbestuur boete de Toongersepoort e terrein woort aongekoch veur e kèrrekhof en dat in etzellefde jaor de groete weeg vaan Mestreech op Vinlo woort aongelag. De steinweeg nao Toongere waor al in 1804 gemaak.

Et zal mesjiens sommige lezers intressere, te vernumme, wie de rechterlikke mach in deen tied waor samegestèld. Daorum wèlle veer die heij laote vollege mèt de naome vaan de persoene debij, boe-oonder veer nog versjèllende bekinde zölle trökvinde.

In 1805 waor de samestèlling aldus:

Tribunal Criminel.

Prizzedent: A.C. Membrede,

Rechters: J.C. de Limpens, Hiac. Fabry,

Plaotsvervengers: Ph. Fermin. Droixhe,

Keizerlikke Prokurör-Ginneraol: Michiels,

Griffeer: R. Thoelen,

Substituut-Griffeer: De Fooz.

1) Allewijl: Jan v. Eijck Akademie.

[p. 105]

Tribunal Civil.

Prizzedent: H.W. Crahay,

Rechters: J.B. Claessens, Esbrard, J.J.F. Meyer.

Plaotsvervengers: A. Lipkens, vaan Heylerhoff, J.F. Pierssens,

Keizerlik Prokurör: La Gravière,

Substituut-Prokurör: Babut Dumarès,

Griffeer: Longré,

Substituut-Griffeer: W. Mockel.

Avoués: F.B. Visschers, J.H. Rooth. J.H.S. Mockel. C. Destouvelles, W.F. van Panhuys.

Vrede-Gerecht Maastricht.

Vrede-Rechter vaan de ‘Sectie van het Noorden’: P. Jessé.

Griffeer: J.G.J. Paulissen.

Vrede-Rechter vaan de ‘Sectie van het Zuiden’: H. Heckelers,

Griffeer: M. Bauduin.

Notarisse: A. Hagemans, E.J. Lefébure, H. Nierstrasz, J.Th. van Gulpen, J.M. Ross, P.D. Jessé.

Um 'n dinkbeeld te geve vaan de touwstande in deen tied en vaan de hajding vaan et Frans bestuur tegeneuver de bevolleking wèlle veer heij e stäölke laote vollege vaan de maneer, boe-op informasies woorte genome euver en kontrol woort oetgeoefend op de geis vaan de mie oontwikkelde klasse in Mestreech. Meh minstens even eigenaordig zien de antwoorde, die op de gestèlde vraoge gegeve zien door d'n offisjele persoon, aon wee ze gedoon waore en dee de mentaliteit vaan de Mestreechteneers neet begreep of neet wouw begriepe, in alle geval hun gaaroet gei good hart touwdroog.

In 1803 naomelik stèlde de ‘Conseiller du deuxième Arrondissement de la Police Générale’ aon de prefek vaan et ‘Département de la Meuse Inférieure’ 'n aontal vraoge, die veer mèt de antwoorde zoewel in et Frans es in et Mestreechs heij wèlle laote vollege:

1. Quelle est, en général, l'opinion publique de cette classe d'hommes (notaires, avocats, hommes de loi, médecins, gens de lettres)?	1. Wie is in et algemein De publieke opinie vaan die klas vaan lui (notarisse, avvekaote, lui vaan de wèt, dokters, lètterkundige)?
Elle n'a guère pu être remarquée. Elle ne s'est pas manifestée par des actions ou des écrits assez frapans. On peut dire qu'elle est passivement attachée à l'ordre des choses établi, mais son grand attachement a les intérêts pécuniaires pour object.	Daovaan heet me niks kinne mèrreke. Ze heet ziech neet geuut door frapante handelinge of gesjrifte. Me kin bewere, dat ze ziech lijdelik aonpas aon de bestaonde orde vaan zake; meh et mieste is die klas vaan lui gehech aon häör geldelikke belange.

[p. 106]

2. Jouit-elle de beaucoup de considération?	2. Genut die klas 'n groete achting?
Les médecins jouissent de la considération publique. Elle n'est pas aussi étendue pour les notaires etc.; quant aux hommes de loi, elle se réduit à peu de chose.	De dokters zien algemein geach. De notarisse neet zoeväöl; meh tegeneuver de lui vaan de wèt blijf vaan die achting wienig euver.
3. Quel est le nom des personnes les plus marquantes qui s'y trouvent comprises?	3. Wie is de naom vaan de et meiste op de veurgroond trejjende persoene, die dao-oonder valle?
Parmi les notaires M. Lefébure et Nierstrasz à Maestricht, parmi les avocats, aucun; ceux qui ont le plus de réputation seroient allieurs regardés comme faibles.	Oonder de notarisse de hiere Lefébure en Nierstrasz in Mestreech, oonder de avvekaote geinen eine; degene, die de bèste rippetasie höbbe zouwen örreges aanders veur zwaak weure gehawwe.
Il n'y a pas de gens de lettres.	Létterkundige zien d'r gaar neet.
4. Dans les plaidoyers, dans les défences publiques et publiées par les avocats, quel esprit a-t-on observé?	4. Welke geis is gekonstateerd in de pleidooie, de openbaar verdiediginge en de publikasies vaan de avvekaote?
Chacun a cherché à persuader moins pour briller par les talens que pour obtenir le plus d'avantages pécuniaires.	Eder vaan hun heet z'n bès gedoon um te euvertuige, neet zoezier um door z'n talente oet te blinke es wel um zoeväöl meugelik te verdene.

Dat meisterwerrek vaan beantwoording waor oonderteikend: P. Loysel.