België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

4 / Een paradoxaal driespan

Het Duits militair bestuur in België is doordrenkt met paradoxen. Zij worden weerspiegeld in het driespan dat het hoogste gezag in het land vertegenwoordigt: von Falkenhausen, de Militärbefehlshaber, von Harbou, chef van de Kommandostab, Reeder, de Militärverwaltungschef. Von Falkenhausen is een aristocraat die het mondain leven en de vrouwelijke charmes ten zeerste op prijs stelt. Hij houdt van een niet te omvangrijke, maar uitgelezen Franse keuken, van een goeie ouwe bourgogne, een fles champagne, een echte cognac, ‘les valeurs éternelles françaises’, zoals hij ze pleegt te noemen. Zijn weekends brengt hij door te Seneffe in een somptueus kasteel uit de achttiende eeuw, gelegen te midden van de bossen en omringd door een prachtig park. In dit feeëriek decor ontvangt hij zijn Duitse vrienden en vooraanstaande Belgische personaliteiten uit de industriële en adellijke wereld. Tot zijn gasten behoren prins de Ligne, prins de Croÿ, prinses Marie-José, de zuster van Leopold III en kroonprinses van Italië, met wie von Falkenhausen zeer goed kan opschieten. Eén van de trouwste bezoeksters is zijn

[p. 19]

vriendin, prinses Ruspoli di Poggio Suasa, geboren gravin Elisabeth van der Noot d'Assche, een Belgische dame, weduwe van een Italiaanse piloot en afstammelinge van de Brusselse advokaat Van der Noot, leider van de Brabantse Omwenteling in 1789.

Het is een publiek geheim dat von Falkenhausen het Nazi-regime geen warm hart toedraagt. In de kring van vrienden en kennissen neemt hij geen blad voor de mond en geeft hij openlijk lucht aan zijn anti-partijgevoelens. Zijn vertrouwelingen weten dat hij talrijke bevelen die hij uit Berlijn ontvangt, omzeilt en tegenwerkt of tenminste tracht ze op humane wijze uit te voeren.

Het is evenmin een geheim dat Hitler hem wantrouwt. Hoe dan uit te leggen dat von Falkenhausen in België en Noord-Frankrijk tot de hoogste functie benoemd wordt en deze tot juli 1944 blijft waarnemen? De verklaring ligt in de machtspositie die het landleger in 1940 nog inneemt. Wanneer opperbevelhebber von Brauchitsch de 62-jarige Pruisische generaal tot Militärbefehlshaber aanstelt, is hij zich niet alleen bewust van de bekwaamheid van von Falkenhausen, maar weet hij bovendien dat het landleger voldoende macht heeft om bepaalde maatregelen op te dringen. In deze periode deinst Hitler er voor terug drastisch op te treden tegen de legerleiding die hij voor de oorlogvoering broodnodig heeft. Dat von Falkenhausen het tenslotte vier jaar volgehouden heeft, dankt hij hoofdzakelijk aan het handig en realistisch optreden van zijn Militärverwaltungschef Reeder en aan het feit dat, na de inval in Rusland, Hitler andere katten te geselen heeft.

Nog meer dan von Falkenhausen heeft von Harbou een grondige afkeer van het nationaal-socialisme. Ondanks zijn gevorderde leeftijd vertoeft hij graag in vrouwelijk gezelschap, waardeert hij een goed glas wijn, een borrel. Evenals zijn chef koestert hij een bijzondere sympathie voor wat hij ‘la Belgique cultivée’ noemt, dit is de adel en de rijke bourgeoisie. Op mondaine recepties geraakt hij meer dan eens onder invloed van de drank en gaat hij, in aanwezigheid van landgenoten en Belgische notabelen, heftig te keer tegen het Nazi-regime. Einde 1943 wordt zijn onvoorzichtigheid hem fataal. De Duitse politie verwijt hem diensten te hebben bewezen aan bepaalde categorieën van Belgen en beschuldigt hem van deviezensmokkel. Hij wordt naar Berlijn ontboden en opgesloten in de gevangenis. Kort nadien pleegt hij er zelfmoord.

Eggert Reeder, de derde man in het driespan, vervult in het bezettingsbestuur de belangrijkste rol. Dit bestuur wordt gekenmerkt door drie strekkingen: de strekking tegen het regime, de radikale strekking pro en de gematigde strekking. Tot deze laatste groep behoort Reeder. Hij is lid van de nationaal-socialistische partij en heeft op de koop toe bij de SS de graad van Ehrenführer. Het doctrinair partijfanatisme is hem nochtans vreemd. Hij is een bekwaam, vlijtig, onkreukbaar ambtenaar en een realist. In tegenstelling met von Falkenhausen die van 1934 tot 1938 in China verbleef en de triomfantelijke opmars van het Nazisme slechts gedeeltelijk heeft beleefd, kent hij het partij- en staatsapparaat door en door. Hij heeft de evolutie van de openbare opinie en mentaliteit in Duitsland meegemaakt. Hij is zich bewust van de macht van de Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij, hij kent haar raderwerk en vertakkingen, hij weet waar de kernen en zenuwknopen liggen. Op handige wijze past hij de juiste tactiek toe om de slagen af te weren die voor von Falkenhausen bestemd zijn. Zijn oordeelkundig en realistisch optreden vermijdt al te ernstige conflicten met Berlijn.

Reeder en von Falkenhausen kunnen goed met mekaar opschieten en werken in de beste onderlinge verstandhouding. Maar in een paar aangelegenheden lopen hun zienswijzen uiteen. Volgens Reeder beweegt de generaal zich te veel in de hoogste Belgische kringen, in de milieus van het Hof en de adel, die alles bij mekaar een zeer gering gedeelte van de bevolking vertegenwoordigen. Reeder is van oordeel dat zijn chef in het society-leven al te loslippig is en zich te veel bloot geeft in zijn gesprekken, waardoor hij zelf zijn positie ondermijnt. Een ander punt van onenigheid is de hooghartige onverschilligheid waarmee von Falkenhausen de Vlamingen behandelt. De Militärbefehlshaber voelt zich niet allleen tot het Verre Oosten aangetrokken, hij heeft ook een uitgesproken voorliefde voor de Latijnse, inzonderheid voor de Franse cultuur. Hij kijkt met bewondering op naar Frankrijk, hij houdt van Parijs. Zoals hij zelf verklaart, kan niets hem zo verkwikken als een lange nacht in de Parijse kabaretten en nachtclubs.

Reeder daarentegen voert een bewuste Flamen-

[p. 20]

1

2

3
(1) Het kasteel te Seneffe, waar von Falkenhausen eigenlijk leefde. (2) Von Falkenhausen en zijn vriendin prinses Ruspoli te Seneffe. Uitgelezen keuken... (3) ... en een goeie ouwe Bourgogne.

[p. 21]

4

5

6

7
(4) Ook von Harbou (met pet) was een trouw bezoeker aan Seneffe. (5) Het begin van het einde voor de Militärbefehlshaber. Op 18 juli 1944 wordt uiteindelijk toch een Zivilverwaltung ingesteld. Op de voorgrond von Falkenhausen, die zijn politieke macht aan Grohé, gouwleider van Keulen (in het midden), en zijn militaire macht aan generaal Grase (rechts) moet overdragen. Grase zelf wordt na korte tijd als Wehrmachtbefehlshaber vervangen door Jungclaus, de Höherer SS- und Polizeiführer in België. (6) Het einde voor von Falkenhausen. Na de oorlog krijgt hij een proces in België. Hier woont hij, als getuige, het proces over de oorlogsmisdaden te Breendonk bij. (7) Eggert Reeder, hoewel geboren in Holstein, had wat men het typische uitzicht van een Pruisisch ambtenaar zou kunnen noemen. Gedurende de gehele bezetting had hij de praktische leiding van het bezettingsapparaat.

[p. 22]

politik en volgt aldus de instructies van Hitler: de Vlamingen zoveel mogelijk helpen, geen gunsten voor de Walen. Maar ook in deze politiek blijft de Militärverwaltungschef het middenpad bewandelen. Hij steunt alleen het V.N.V., vaak tegen de extremisten van de Devlag in. Von Falkenhausen laat Reeder de vrije hand in zijn Flamenpolitik. Zijn interesse gaat naar de problemen van orde en veiligheid, de bevoorrading, de tewerkstelling. Volgens de generaal heeft hij geen tijd voor de Vlaamse kwestie die hem overigens koud laat.

Ruim vier jaar zullen von Falkenhausen en zijn medewerkers in moeilijke omstandigheden in België werkzaam zijn. Naarmate de bezetting aansleept, stapelen de problemen zich op: permanente conflicten met de Belgische administratie, groeiend verzet van de bevolking, toenemende inmenging van de Duitse centrale diensten te Berlijn. Meer en meer komen afdelingen van de centrale rijks- of partijdiensten zich, met het akkoord van Hitler, in het bezet gebied vestigen. Zij voeren er een eigen beleid, negeren de Militärbefehlshaber, of werken hem tegen. Tegen deze diensten die als paddestoelen uit de grond rijzen en zich gedekt voelen door een sterkere autoriteit dan von Falkenhausen, kan hij zich niet verweren. De ene dienst houdt geen rekening met de andere en iedereen beweert te handelen in opdracht van Berlijn. Het systeem groeit uit tot de verticale versplintering van het bestuur, de methode van het hineinregieren: naast mekaar, door mekaar, tegen mekaar.

Toch zal het militair bestuur vier jaar aan het bewind blijven. Meer dan eens hangt zijn lot aan een zijden draadje. Hitlers voorliefde voor een Zivilverwaltung, waarin de partij en de SS het voor het zeggen hebben, is geen geheim. Ook Himmler blijft ageren en zijn invloed aanwenden om de militairen in de bezette gebieden uit het zadel te lichten. In Nederland en het groothertogdom Luxemburg haalt hij vlug zijn slag thuis. In België stuit hij op het taai verzet van von Falkenhausen en Reeder. Met alle middelen waarover zij beschikken, vechten beiden voor het behoud van de Militärverwaltung.

Het steekspel tussen de militairen te Brussel en de partijbonzen te Berlijn duurt vier jaar lang. Tot 18 juli 1944 kunnen de militairen het hoofd bieden aan de pogingen van de partij om hun positie te ondermijnen en hen uit het bestuur in België te verwijderen.

Aan de vooravond van de ineenstorting van het Duits leger wordt het militair bestuur vervangen door een burgerlijk bestuur met een Reichskommissar voor civiele zaken, bijgestaan door een Wehrmachtsbefehlshaber voor de bezettingstroepen en een Höherer SS- und Polizeiführer voor de politiediensten. De schone tijd van von Falkenhausen is voorbij. Enkele dagen na zijn ontslag wordt hij aangehouden, beschuldigd van medeplichtigheid in de samenzwering tegen Hitler. Gebrek aan bewijzen spaart hem het leven, maar bij blijft opgesloten. In zijn kerker kan hij met heimwee terugdenken aan de idyllische dagen van Seneffe en de verkwikkende nachten van Parijs.

De capitulatie van Duitsland maakt geen einde aan zijn lijdensweg. Gedurende vijf jaar wordt hij van het ene geallieerd gevangenkamp naar het andere gesleept. Tot hij van 25 september 1950 tot 27 januari 1951 voor de krijgsraad te Brussel terechtstaat. De akte van beschuldiging luidt: terechtstelling van gijzelaars, wegvoering van joden en uitvoering van decreten betreffende de verplichte tewerkstelling in Duitsland. Hij wordt veroordeeld tot twaalf jaar dwangarbeid. Twee dagen na de uitspraak komt hij vrij. Wanneer hij bij zijn vrijlating naar de Duitse grens wordt gevoerd, wendt hij zich in perfect Frans tot de journalisten met de woorden: ‘Ingrate Belgique, tu n'auras pas mes os.’ En om hen te overtuigen van zijn kennis van het Latijn, laat hij in het notitieboekje van één onder hen schrijven: ‘Belga ingrata, non possedibis ossa mea.’ Eggert Reeder van zijn kant aanvaardt onder de Zivilverwaltung in dienst te blijven als plaatsvervanger van rijkscommissaris Grohé. In april 1945 wordt hij in Duitsland door de geallieerden aangehouden. Na jarenlang voorarrest verschijnt hij samen met von Falkenhausen voor de krijgsraad te Brussel. Evenals zijn vroegere chef wordt hij tot twaalf jaar dwangarbeid veroordeeld en enkele dagen na de uitspraak in vrijheid gesteld.