Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288

[p. LXXI]

Slag van Woeringen in twee boeken.

[p. 1]

Slag van Woeringen. Eerste boek.

Vrouwe Margriete van Inghelant,
Die seker hevet van Brabant²
Tshertoghen Jans sone Jan,
Want si dietsche tale niet en can⁴
Daer bi willic haer ene gichte,⁵
Sinden van dietschen gedichte,
Daer si dietsch in leeren moghe;
Van haren sweer, der hertoghe,⁸

2 Seker, verzekerd, getrouwd. In Vlaenderen gebruikt men nog zekeren, voor ondertrouw doen. Hertog Jan de tweede, zoon van Jan den eerate, is met Margaretha van Engeland gehuwd ten jare 1295. De huwelyksonderhandelingen vindt men gedrukt by Rymer, Acta publica Anglia, tom. I, part II, pag. 165-169 en 177.

4 Dietsche tale, de duitsche tale.

5 Daer bi, daerom; gelyk doorgaens in het handschrift. Gichte, gift.

8 Sweer, schoonvader, hetzelfde als zwager, van zwagen, verbinden, en dus evenzeer toepasselyk aen schoonvaders, als aen schoonbroeders. In Vlaenderen wordt een vollen neef nu nog rechtsweer genoemd. Naer het gevoelen van Schriverius (in zynen Toetsteen op het Oude goudsche kronycxken, bladz. 266) zouden eertyds alle min of meer verwantschapte vorsten elkanderen zweer genoemd hebben. Vergelyk J. Grimm's Deutsche Grammatik, II, bladz. 53, n^o 558.

[p. 2]

 

Sindic haer daer bi beschreven;

10

Want en mach niet scoenres geven¹⁰

 

Van ridderscape groote dade.

 

Nu biddic hare op ghenade,

 

Der edelre vrouwen Margrieten,

 

Dat ic hare dogeden moet ghenieten,¹⁴

15

Dat sijt met ootmoede wille ontfaen;¹⁵

 

Want om hare hebbict bestaen.

 

God latet my alsoe volbringen,

 

Na die waerheit van den dingen;

 

Want ic wille op die waerheit bliven,

20

Ende bescedenlike bescriven

 

Die yeesten, die ghesciet sijn²¹

 

Tusschen der Mase ende den Rijn,

 

Tusschen den hertoge van Brabant,

 

Ende die heeren, die hem dlant

25

Van Limborch ontcrichten wouden,²⁵

 

Datsi diere hebben ontgouden;²⁶

 

Want si bleven daer om ghevaen,

 

Oft doot, oft scandelike ontgaen,²⁸

 

Alsic hier na wel sal segghen:

30

Maer ic sal al ute legghen

10 Want. Door geheel het handschrift heeft men (als zeer gewoon was by de ouden) de scherpe t dikwyls als een dubbele t willen doen uitspreken. Dus hier: want 't.

14 Dogeden, deugden. Iemands deugden genieten is zyne weldaden ontvangen.

15 Ootmoede, zachtmoedigheid, genade. Van moed (gemoed) en ode, eade, zacht, licht. Zie Kremsier's Urteutsche Sprache, bladz. 254, en Melis Stoke, volgens de uitgave van Huydecoper, II d., bl. 289. De negatie van ode is node, onzacht, ongemaklyk.

21 Yeesten of jesten, geschiedenissen (gesta).

25 Onterichten. F. Van Lelyveld, in het eerste deel van Huydecoper's Proeve, bl. 497, verklaert dit woord door ontkrachtigen, ontweldigen; doch zou het niet veeleer ontkrygen, ontnemen, ontmaken, of ontkrygen, ontoorlogen (afwinnen) zyn? 't Is echter waer, dat ontcrachten, ontcrechten, onterichten, geen buitengewoone vokaelverwisselingen opleveren.

26 Ontgouden, ontgolden, dat hun duer te staen kwam.

28 Ontgaen, gevlucht.

[p. 3]

 

Des hertoghen ghescienesse te voren,

 

Van dire stont dat hi wert gheboren

 

Tote dat hi dlant van Limborch cochte,

 

Ende hoe dat hi doen sochte

35

Die heeren, die den coep weerden,³⁵

 

Ende daer na hoe dat si hanteerden

 

Dat orloghe doen, in elke side,³⁷

 

Ende na die waerheit vanden stride,

 

Ende al die dade, die men bedreef,

40

Eer dien hertoghe bleef

 

Limborch, dal hi nochtan

 

Met crachte in dinde ghewan,⁴²

 

Met orlogen, ende met grooter eeren,

 

Ondancs vele grooter heeren,

45

Diel hem wouden ontcrichten,

 

Ghelijc alsic hier na sal dichten,

 

Vanden beghinne al toten inde,

 

Recht alsoe alsic vinde⁴⁸

 

Die yeeste; ter waerheit ende tbediet;

50

Daer en doe ic af noch toe niet;

 

Want God es mijn ghetuge dies,

 

Dat ic om niemans verlies,

 

Noch om niemans ghewin,

 

Daer toe en legghe, meer noch min,⁵⁴

55

Dan daventueren sijn vergaen;

 

Want ik hadde, sonder waen,

 

Hier af des dichtens nu ontboren;⁵⁷

 

Maer dese yeeste was te voren,

35 Weerden, wilden weren.

37 Doen, toen, waervoor men elders ook doe leest.

42 In dinde ghewan, in't einde won. De ouden schreven nooit 't, maer koppelden deze letter met het voorgaende of volgende woord.

48 Alsic vinde. Dit ziet op hetgene vóór den slag van Woeringen geschied is, zynde Van Heelu by al de gebeurtenissen, in zyn eerste boek vermeld, niet tegenwoordig geweest.

54 Daer toe en legghe, daer iets bydoe; wat reeds in vs. 50 gezeid was.

57 Ontboren, nagelaten; van ontberen, derven.

[p. 4]

 

(Beide in dietsch ende oec in walsch)⁵⁹

60

Van vele lieden gedicht valsch,⁶⁰

 

Die der waerheit daer misten,

 

Want si dystorie niet en wisten.

 

Dat dochte my wesen groote scade;

 

Want daer sijn in die scoenste dade,

65

Die men van ridderscape mach vinden!

 

Dat doet mi des gheninden,⁶⁶

 

Dat ic die waerheit wille bescriven,

 

Die ic hadde achter laten bliven,

 

En hadde gedaen van Inghelant⁶⁹

70

Vrouwe Margriete, alsic thant⁷⁰

 

Int begin sprac overluut;

 

Want ic ben van sinne te ruut⁷²

 

Te dichtene alsoe hoge saken;

 

Want dese ystorie willic maken

75

Op den troest voort nochtan,⁷⁵

 

Dat ic die yeeste daer af can,

 

Alse wale als mense te rechte mach kinnen:⁷⁷

 

Nu hulpe my God, ic saels beginnen;⁷⁸

 

Want op sijn hulpe hopic seere,

80

Want altoes hulpt God, onse heere,

59 Beide, gezamenlyk; zeer gemeen by de ouden (be-ede, verbonden, in verband met elkander, en dus meer dan ons beide).

60 Gedicht valsch. Waerschynlyk zal de dichter hier het oog gehad hebben op de verhalen, door Sprekers en Trouveres van dien tyd in omloop gebracht.

66 Gheninden, verstouten; doch hier ondernemen.

69 En hadde gedaen, enz. Versta: ware ik daertoe niet uitgelokt geweest uit genegenheid voor Margaretha.

70 Thant, aenstonds, zoo even (mox), namelyk int beghin; welke laetste woorden aentoonen dat Van Heelu niet de schryver van het voorwerk, hetwelk later volgen zal, geweest is.

72 Ruut, ruid, ruidig, ruw; van ruiën, ruw worden of zyn. Zie Kiliaen, op Ruyd. Van sinne te runt zyn, is bot zyn, het tegenovergestelde van geslepen. Ik ben te bot, zegt Heelu, om zulke hooge dingen in rym te brengen.

75 Troest, vertrouwen, hoop, moed; van troen, trouwen. Zie Bilderlyk's Geschlachtlijst, op het woord Troost.

77 Alse wale, als wel, alzoowel.

78 Nu helpe my God, ik zal des (ic saels) beginnen. De volgende vier regels zyn blykbaer door den lateren afschryver ingevoegd. Meest al zyne invlechtingen beginnen met het woord want. Dit zy eens voor al aengemerkt.

[p. 5]

 

Den ghenen, die de waerheit leeren:

 

Hier met willic ter yeesten keeren.

 

Die Hertoge Heinric van Brabant,⁸³

 

Die der Stadincheren lant,⁸⁴

85

(Om dat hire bi woude sterken⁸⁵

 

Die gheloeve der heyleger kerken,)

 

Onder brachte metten cruce,

 

Ende na voor Coelne, ende vore Nuse,⁸⁸

 

Met hercrachte den bisscop

90

Van Coelne sochte, daer hi op

 

Diere Limborcheren ande wrac;⁹¹

 

Daer hi bonne doen omme brac,

 

Ende een deel van dien lande

 

Stoerde, met roeve ende met brande;⁹⁴

83 Heinric van Brabant, namelyk Hendrik de II^de, gestorven den 1^sten februarij 1247 (1248).

84 Stadincheren, d.i. Stadingeren, Stadingers, de inwooners van de stad en het gebied van Staden, bisdom van Breme, tegen welken paus Gregorius, in 1234, een' kruistocht beroepen had. Fleury, Hist. Ecolés., t. XVII, p. 99. Schoevaerdts noemt ze in zyne onwetendheid de Standinceheeren. Over de deelneming der Nederlanders in dezen kruistocht zie Wiarda, Osifriesische Geschichte, I, bl. 198.

85 Hire bi, hy er by.

88 Ende na, en daerna, Coelne, keulen; Nuse, Nuys.

91 Het kwaed der Limburgers wreekte. Men is het over de beteekenis van and en anden niet eens Vergel. Maerlant's Spiegel Historiael, III deel, aant. bl. 49-54; Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 451, en Clignett's Bijdragen, bl. 385. Ik houde het woord ande voor kwaed, kwaedheid, gramschap, soms wraekzuchtigheid. Zoo leze ik in myn afschrift van Maerlant's Wapen Martyn, III^de boek, coupl, 29:

Ay ml, God, Breec onse bende
Ende vergef ons dione ande
Ende dinen evelen moet.

Vermoedelijk is het woord afgeleid van het oude onde, kwaed, boosheid, in het deensch nog ondt. Zie Bilderdyk's Spraakleer, bl. 246. Ik twyfel of wond, (yslandsch und) en zonde daer ook niet van daen komen. Men weet dat de voorletters w en z of s tot den wortel of het grondwoord niet altyd behooren. Het noordelyke Syn (peccatum) schynt wegens zonde niet in aenmerking te moeten komen, en veeleer op zinnelykheid te duiden; want het angelsaksisch noemt zelfs den echtelyken byslaep een wettig zingenot, riht sinscipe. Dagelyks hooren wy zeggen: foei! dat is onnuttig! in den zin van: dat is kwaed, slecht, vuil! Voor vast is dat geen inutilis, maer wel ondtig, welk laetste woord nog heden in de Betuwe alzoo gebruikt wordt, volgens N.C. Kist, over de Betuwsche idiotismen, in de Nieuwe werken der Maetschappy van Leyden, III, bl. 289, waer men (coup. 46 van Maerlant's Wapen Martyn) ook leest:

Tvolc is worden honde.

Dat is, de wereld is verslecht.

94 Stoerde. Sommige latere afschriften hebben scoerde, d.i. scheurde: kwalyk. Een land stooren is een land verwoesten, vernielen. Zie Weiland op Storen, en Bild. op Storm.

[p. 6]

95

Ende daer toe, eer hi keerde weder,

 

Bandenrode brac ter neder,⁹⁶

 

Daer hi Loen den grave Jan,⁹⁷

 

Grave Arnouts sone, ute gewan,⁹⁸

 

Die daer gheleget te gisele waert⁹⁹

100

(Hi was coene ende onvervaert);

 

Herle brac, ende Daelheem wan:¹⁰¹

 

Dese hertoge, dese edele man,

 

Die aldus, over hoge daet,

 

Jeghen den bisscop Coenraet,¹⁰⁴

105

Tusschen Mase enten Rijn, wrachte,

 

Ende nochtan weder brachte

 

Onbestreden al sijn heer,

 

Hi sterf, men groeffene te Vileer:¹⁰⁸

 

Sire sielen geve God genade!¹⁰⁹

110

Hier met swigic sire dade.

 

Doen hi van der werelt sciet,

 

Ende sijn sone, die Heinric hiet,¹¹²

 

Bleef Hertoge na hem, ende heere

 

Van Brabant, die oec seere

115

Trecht na sijns vader aert,¹¹⁵

96 Bandenrode, lees Randenrode, een kasteel. Butkens, Trophées, I, p.194, 225; ii, 329. Lodewyk, heer van Randenrode, verklaert by eenen brief des jaers 1289 dit kasteel van onzen hertog in leen te houden (Reiffenberg, Supplément à l'Art de vérifier les dates, pag. 202).

97 Van Loen, namelyk van Borchloon (Loz). Hiervan wordt echter geen melding gemaekt in Mantelii Historia Lossensis, lib. VII. Vergel. Divaei Rerum Brabant., lib. XI, p. 118.

98 Gewan, won, verloste.

99 Die daer als gyzelaer lag (was geleid). Waert, van waren, wezen; waervan wareld, zegt Bilderdyk.

101 Herle, Daelhem. Herle is een klein plaetsjen van het Limburgsche, tusschen Valkenburg en Geilekerke; Daelhem een stedeke by Luik, op de Berwyne, ook Dalem geschreven wordende.

104 Coenraet, aertsbisschop van Keulen. Butkens, I, p. 232.

108 Groeffene te Vileer, begroef hem te Vilers, in de abtdy. Zie zyn graf by Butkens, Trophées, I, bl. 239. Ne of en, achter aen een woord vast, is hem. Onze boeren spreken nog zoo.

109 Sire sielen, zyner ziele. Later schreef men sijnre. Men leze daerover Grimm's aenteekening in Reinhart Fuchs, Berlin, 1834, bl. 268.

112 Ende. Dit woord is overbodig. Wellicht behoort de regel onmiddelyk na vs. 110 te volgen:

Ende sin sone, die Heinric hiet,
Doen hi van der werelt sciet,
Bleef hertoge.

115 Trecht, voor tracht, of trac, van het oude trechten, tre-en trekken: hy trok op zyns vaders aerd, hy geleek hem. Over sijns vader, in plaets van sijns vaders, zie Huydecoper, in zyne proeve van tael-en dichtkunde.

[p. 7]

 

In allen dogheden, want hi wart

 

Coene ende hovesch, melde ende wert,¹¹⁷

 

Ende in allen lande seere vermeert,¹¹⁸

 

Vromich van tornire spele,

120

Dies hi hanteerde herde vele,¹²⁰

 

Van lande te lande, met grooter eeren:

 

Maer owi, hi moeste keeren¹²²

 

Jonc in die ghemeine vaert¹²³

 

Daer die doot af en spaert,¹²⁴

125

Noch die arme, noch die rike.

 

God moete sijn siele ewelike,

 

Om sine ghenade, leiden daer¹²⁷

 

Daer die bliscap es ghewaer;¹²⁸

 

Want hier es men onlange blide.

130

Daer bi, te dien tide

 

Moeste hi dese werelt begeven,

 

Dat hem soude hebben sijn leven

 

Ter bliscap best ghedogen.¹³³

 

Van Borgonsen tsertogen

135

Dochter hadde hi te wive;¹³⁵

117 Hovesch, hoofsch, heusch; wert, waerd, zuinig: wirthschaftlich zouden de Duitschers zeggen. Hy was namelyk mildadig, en toch zuinig.

118 Vermeert, vermaerd, als meermalen voorkomt in het vervolg.

120 Herde, zeer, valdè.

122 Owi, oi / oei / (de overgang van o tot i doet de uitspraek de w van zelfs hooren). Zie over deze uitroeping Grimm's Deutsche Graamatik, III, bl. 293, 296.

123 Vaert, gang; gelyk varen, gaen.

124 Af, voor van; zeer gemeen by onze vroegste schryvers.

127 Leiden, by Van Velthem voeren.

128 Ghewaer, waer, wezenlyk. Of misschien van gewarigen, verzekeren (warandisare. In een anderen zin zeggen wy Brabanders gewarig (gewaerwordelyk, attentus zyn, in 't engelsch aware; door Huydecoper niet begrepen (Melis Stoke, III, bl. 91 en 92).

133 Ghedogen, gedeugd hebben. Daerom stierf de hertog, om dat zyn leven hem toen best geschikt maekte tot blydschap. Anders is dogen verdragen of lyden; gelyk mededogen en medelyden volstrekt hetzelfde zyn. In een oud refrein:

 

Die niet en wil horen en dooch geen gabbaert.

135 Dochter, de dochter van Hugo, graef van Bourgonje, met name Aleid, of, gelyk men toen schreef, Alijs. Zy was eene vriendin van den heiligen Thomas van Aquinen, die haer zyn werk De regimine principum opdroeg.

[p. 8]

 

Die liet hi weduwe, na sinen live,¹³⁶

 

Met viere iongen weesen,

 

Daer Brabant bi in vreesen

 

Bleef, ende in verdriete groot;

140

Want het geviel, na sine doot,

 

Dat her Heinric (sijn broeder

 

Van vader ende niet van moeder),

 

Die lantgrave van Doringen,¹⁴³

 

Niet en conste toe bringen

145

Dat hi montbore ware bleven¹⁴⁵

 

Van Brabant. Doe hijt begeven

 

Moeste, ende uten lande keerde,

 

Alsoe alse lantrecht leerde

 

Woude op rechten sine gebreke¹⁴⁹

150

Her Heinric van Gaesbeke,¹⁵⁰

 

Ende montbore sijn metten rechte;

 

Want van geborte ende van geslechte

 

Was hi, te dien tide,

 

Die naeste vander swert siden,¹⁵⁴

136 Live, leven. Na zyn dood zouden wy nu zeggen, hetwelk nogthans minder goed te keuren is, daer men voor eens en voor altyd dood blyft.

143 Doringen, Duringen, Thuringen. Butkens, Troph., I, p. 591.

145 Montbore, momboor, voogd; van monden, beschermen, en bor, bar, heer of man; en dus manlyke beschermer (soms ook Muntherro geschreven). Over de verschillende opvattingen van dit woord kan men nazien J. Grimm's Deutsche Rechts Alterthümer, bl. 410, 447, 465 en Phillips Deutsche Geschichte, I, bl. 614 en 615.

149 Woude, lees doen woude, gelyk by Velthem, Spieg. histor., Iste b., c. 40, vs. 26. De zin is: Alsoe alse lantrecht leerde wou toen heer Heinric van Gaesbeke sijn ontbreken oprechten (herstellen).

150 Heinric Van Gaesbeke, d.i. Hendrik van Leuven, heer van Gaesbeke. Butkens, Troph. I, p. 610; II, p. 48, en Van Gestel, Hist. archiep. Mechlin., II, p. 121. De brusselsche afschryver der Brabandsche yeesten van N. de Klerk, met name Hein Vanden Damme, heeft hier Heinric van Seghebeke voor geschreven: kwalyk.

154 Swert siden, zwaerdzyde, de vaderlyke zyde; gelyk de moederlyke zyde de spillezyde werd genoemd. De mannen dragen het zwaerd, de vrouwen de spil (tot het spinnen). Men had alzoo zweerdmagen (of speermagen), en spillemagen, waerover zie Grimm's Rechts Alterthümer, bl. 470. De landgraef van Thuringen als vreemdeling van de voogdyschap afgezien hebbende, zoo was nu Henrik van Gaesbeek de oudste zweerdmaeg; en deze moest dus, naer rechte, voogd wezen. Swar de sone binnen iren iaren sin (zegt de Sassenspiegel, I^ste boek, art. 23) ir eldeste evenburdige swertmach nimt dat herwede alene, unde is der kindere vormunde dar an. Van den Damme stelt sayter side, wat ik niet versta.

[p. 9]

155

Doet die lantgrave begaf,

 

Diere montbore soude sijn af.¹⁵⁶

 

Grave Otte van Gelre, ende sijn broeder

 

Bisscop Heinric, van hare moeder¹⁵⁸

 

Waren si alse na belanc^159-161

160

Den weesen doe van Brabant

 

Alse van Gaesbeke was haer neve;

 

Die rieden hem beide, dat hi bleve

 

Van Brabant montbore;

 

Want hi ware gerechte ore.

165

Doen si hem dat hadden gheraden

 

Stonden si daer na met daden,

 

Datsi selve wouden bliven

 

Montbore, ende verdriven

 

Haren neve daer af met crachte.

170

Diere weesen moeder dachte

 

(Die hertoghinne Alijs,

 

Die bedachtich was ende wijs)¹⁷²

 

Dat en gheen van alle desen

 

Des lants orboer en soude wesen;

175

Daer bi ginc si doen viseren,¹⁷⁵

 

Dat si elken met anderen soude weren,¹⁷⁶

 

Van al dien heeren die doen wouden

 

Die montborscap van Brabant houden.

156 Diere, die er. Eens voor al zy aengemerkt, dat, geheel dit gedicht door, dier veelal voor der, dies voor des of die des, en diere voor die er, gelden moeten.

158 Bisscop Heinric, namelyk Henrik van Montfort, bisschop van Luik, berucht om zyn buitensporig leven (hy liet 65 bastaerdkinderen na). Men leze over hem Meerman, Geschiedenis van koning Willem, I, bl. 258, en vooral de nog onuitgegevene Kronyk van Jean D'Oultremeuse.

159-161 Van moederszyde waren graef Otto, en de bisschop van Luik de weezen evenzeer belangende, nabestaende, als Hendrik van Gaesbeke dit was. Butkens, I, p. 560; Sligtenhorst, Geldersche geschiedenissen, II, bl. 437. Iemand belanc zyn is met hem vermaegschapt wezen; want langen is reiken, bereiken, aenraken.

172 Bedachtig, by Velthem: behindich.

175 Viseren, inzien, overleggen.

176 Versta: hoe dat zy door de eene de anderen zoude weren.

[p. 10]

 

Nu hoort wat die hertoginne,

180

Die vorsienich was van sinne,

 

Met desen heeren doen dede.

 

Int begin maecte si vrede

 

Metten grave Otten van Gelre

 

Met bisscop Heinrike, ende oec elre¹⁸⁴

185

Met andren heeren, na ende bi;¹⁸⁵

 

Daer nae thoenese, dat si¹⁸⁶

 

Heeren Heinrike was verbolgen¹⁸⁷

 

Van Gaesbeke, ende dede haer volgen

 

Den grave van Gelre ende dien bisscop

190

Van Ludeke, sinen broeder, op¹⁹⁰

 

Dlant van Gaesbeke, datsi storden.

 

Ende daer na, cortelinghe, worden

 

Die bisscop ende die grave beide

 

Uut Brabant, met behindicheide,

195

Van diere montborescap gedaen;

 

Want selve woude sijt onderstaen,

 

Die hertoginne vrouwe Aleys.

 

Heeren Godevaerde van Parweys,¹⁹⁸

 

Ende heeren Wouter Berthoude¹⁹⁹

200

Riep si te rade, ende woude

 

Met hare hulpen Brabant

 

Selve behouden in hare hant,

 

Tote dat haer kinder daer toe dochten,

 

Dat sijt selve berechten mochten.²⁰⁴

205

Her Godevaert van Parweis starf

 

Daer na sciere, ende doe warf²⁰⁶

 

Die montborscap van dien lande

184 Elre, elders, anderzyds.

185 Na ende bi. Men vindt hiervan geenbrieven.

186 Thoenese, toonde zy. V.d. Damme: toende si. Velthem: Maer so tonetse.

187 Heeren Heinrike, op heer Hendrik.

190 Ludeke, Luik.

198 Parweys, by V.d. Damme: nam her Godevarde van Parweys; beter. Butkens, I. bl. 634.

199 Wouter Berthoude, van Mechelen: genoeg bekend. Butkens, II, bl. 59., enz.

204 Berechten, bestieren.

206 Sciere, spoedig, aldra; doe warf, toen keerde; want werven is draeien, keeren, waervan wervel.

[p. 11]

 

In heern Wouter Berthouts hande,

 

Ende in heeren Heinric, sijns neven,

210

Van Boutersheem: si twee bleven²¹⁰

 

Van Brabant doe al heeren,

 

Ende holpen, met grooter eeren,

 

Der weesen moeder, diere vrouwen,

 

Brabant vermontboren met trouwen.

215

Doent alsoe verre quam,

 

Dat van Brabant ane nam

 

Die montborscap her Berthout,

 

Worden hem thant onhout²¹⁸

 

Selke heeren, die oec wouden²¹⁹

220

Die montborscap hebben behouden,

 

Ende vanden rade sijn alsoo wale.

 

Diere was her Aernout van Wesemale,²²²

 

Die maerscalc van Brabant, een;

 

Want van rechte, na sijn leen,

225

Dat hi hilt, woude hi plichten²²⁵

 

Metten ghenen, die berichten

 

Die weesen van Brabant soude:

 

Des en woude men hem niet houden,

 

Noch vore recht oec bekinnen.

230

Daer bi trecte hi binnen

 

Die beste stat ene van Brabant,

 

Te Lovene, daer hi doen vant

 

Een felle veede ende een harde²³³

 

Die stont tusschen die Blanckarde^234-235

235

Ende die Coelneren, twee geslechten

210 Boutersheem. Butkens, II, bl. 208, Van Gestel, I. bl. 277.

218 Thant onhout, aldra vyandig. Gelyk hulde gunst, vriendschap, eerbetoon is, zoo is onhold of onhoud, ongunstig, vyandig.

219 Selke, sommige.

222 Diere was, van dezelve was, of (op zyn brabandsch) van de die was, enz., te verbinden met het woord een van den volgenden regel: diere was een, een van dezelve was. Over Wesemale zie Butkens, II, bl. 25, 102, 123, enz.

225 Plichten, plgen, meêdoen (waervan plichteg zyn). Donghelberge: Praetendens sic jura sui deposcere feudi. Ook verbinden.

233 Veede of veete, haet, wrok, vyandschap.

234-235 Die Coelneren. Over deze veete handelt P. Divaeus, Rerum Lovan., lib. II, 5, III, 4, en Rerum Brab., lib I, p. 50. De naem moet Colveren gespeld worden; familia patricia Clavariorum, zegt Divaeus. Eenige van dezelven waren schepenen van Leuven in de jaren 1234-1257, blykens het boekjen Meyers, borgemeesteren, schepenen, enz., van Loven, door Mr. Guilielmus Willems, professeur van de eloquentie, gedrukt in 1667. De stad Leuven verzoende met de hertogin en hare kinderen, by overeenkomst van den 14 mei 1267. Zie dezelve hier achter in het Codex diplomaticus.

[p. 12]

 

Die ieghen een wouden vechten,

 

Ende hen dicke ondersloeghen.²³⁷

 

Die Coelneren die droeghen

 

Hen van maechscape altemale

240

Aen heeren Arnoude van Wesemale.

 

Dat was wille ende ghevoech

 

Heeren Aernouts van Wesemale genoech;

 

Want hi toech hem doe, ende bleef

 

Aen die Coelneren, ende verdreef

245

Die Blanckarde alle uter stat;

 

Want si droegen vele bat²⁴⁶

 

(Die Blanckarde) metter hertoginnen,

 

Dan metter stat van binnen;

 

Daer bi was al ghemeyne

250

Te Lovene binnen, groot ende cleyne,

 

Dien Blanckarden onhout.

 

Alsoe wert her Arnout

 

van Wesemale te Loyene heere,

 

Ende orlogede, lange ende seere,

255

Jeghen die Berthoude, sonder sparen,

 

Om datsi sonder hem waren

 

Montboren van Brabant,

 

Ende ieghen alle die hi vant

 

Hulperen der hertoghinnen.

260

Bi deser grooter omminnen²⁶⁰

 

Stont Brabant in swaren tweste;

237 Dicke ondersloeghen, dikwyls onder elkander tot vechten kwamen. Het woord is verklaerd by Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 511.

246 Want zy(de Blanckaerden) waren de zyde der hertoginne veel meer (bat) toegedaen, dan der stad.

260 Omminnen, onmin, haet. De n en m verwisselden dikmaels, om de gelykluidenheid.

[p. 13]

 

Want vanden lande die beste,

 

Beide van heeren ende van staden,²⁶³

 

Woude doen elc anderen scaden,

265

Waer sijt toe bringen mochten.

 

Ende want dese ieghen een vochten,

 

Woudemen doen ane striden

 

Brabant, in allen siden.

 

Daer bi moesten die iongen weesen

270

Van Brabant tileec reesen²⁷⁰

 

Ghewapent achter lande riden,

 

Ghelijc oft si souden striden,

 

Om dat beide riken ende armen

 

Te voorder soude ontfarmen²⁷⁴

275

Dat mense soude des lants verdriven,

 

Maer hen hulpen in haer erve bliven.

 

Die bisscop Heinric, ende van Gelre

 

Die grave, sijn broeder, waren felre

 

Jeghen Brabant altoes,²⁷⁹

280

Om dat mense montbore niet en coes;

 

Daer bi die bisscop Heinric

 

Hilt over al weder bic²⁸²

 

Op die van Brabant, waer hi conste.

263 Velthem: beide van dorpe ende van staden. Stad en stede, 't zelfde.

270 Tileec reesen, vroeg opkomen, te velde trekken. Ik daecht eerst, dat er telleke reisen moest door verstaen worden, en dat de weezen van Braband, wanneer zy wilden uitryden voor hunne veiligheid zich telkens moesten wapenen; doch tileec is tydelyk, vroeg (even als tidlig in het deensch), terwyl reesen, optrekken (surgere ad bellum), ja zelfs oorlogvoeren beduidt. Scherzius-Oberlin verklaert dit laetste woord in zyn Glossarium Germanicum medii aevi, bl. 1289, door expeditionem militaren suscipere. Vergel. Grimm's Deutsche Grammatik, II, bl. 16, n^o 171; Kremster's Ursprache, verbo Reysen en Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 572. Het woord komt ook voor by Velthem, I^ste b., c. 43, vs. 68 Vanden Damme, bl. 81, recto, heeft hier:

Daer omme moesten die ionghe weesen
Van Brabant tyleee varen reesen.

Zie hierachter vs. 662, 663.

274 Te voorder, des te meer.

279 V.d. Damme:ieghen Brabant daerna altoos.

282 Bic, eigenlyk steek. Op iemand een bik hebben is een bekende zegswyze, in Braband; van bien of pien, d.i. steken, stooten, waervan piek, het oudduitsche Bikel (pyl), enz. In Wachter's Glossarium vindt men bicken, pungere, punctim ferire.

[p. 14]

 

Nu hoort, wie hijs ierst begonste²⁸⁴

285

Op ben te wrekene sijn vernoy.²⁸⁵

 

Falais, tusschen Hanuut encle Hoy,²⁸⁶

 

Behoort ten leene van Brabant:

 

Dat hadde hi te siere hant

 

Vercregen gherne, hadde hi gemogen.

290

Daer quam hi vore ghetogen,

 

Ende belaeght met herecrachte.²⁹¹

 

Dat casteel hadde mure ende grachte,

 

Dat een stucke mochte verbeiden.²⁹³

 

Her Wouter Bertbout dede bereiden²⁹⁴

295

Al Brabant hier en binnen,²⁹⁵

 

Bi rade der hertoghinnen,

 

Ende deedse alle trekken uut,

 

Torsse ende te voet. Eer si te Hanuut^298298-302

 

Quamen, met haren here,

300

Was gherumet, sonder ghewere

 

Ende sonder vrede, ende sonder pays,

 

Die bisscop weder Tan Falays;

 

Want hine dorste niet langer letten,³⁰³

 

Doen bi wiste datten ontsetten³⁰⁴

284 Wie, hoe, gelyk by de hoogduitschers, schoon eigenlyk hetzelfde woord (in het engelsch who, in het deensch hui). Vgl. Bilderdyk's Spraakleer, bl. 225, en Grimm's Grammatik, III, bl. 5.
Hijs, voor hy des.

285 Vernoy, verdriet. Grimm, Reinhart Fuchs, bl. 274.

286 Falais, V.d. Damme: tpalais. Falais, een dorp by de stad Hoy, niet verre van Hanuit (Hannut).

291 Belaegt, belag het.

293 Dat een stucke, by Velthem-Lelong: dat een scilt (belachelyk genoeg!). Een stuk is een afgestoken deel: versta dus: dat 't een stuk tyds (een tyd lang), enz.

294 Bereiden, V.d. Damme: ghereiden, in gereedheid brengen.

295 Hier en binnen, intusschen.

298 Torsse, t'orsse, te paerd (t'engelsch horse, by ons nu ros). Wegens de verwantschap des woords kan men onder andere nazien de note op Rabelais, in de Edition variorum van dien schryver (Paris, 1823), tome II, p. 15l.

298-302 Eer zy met hun heir te Hannuit kwamen had de bisschop, zonder tegenweer (ghewere), het land al geruimd (van Falais gerumet).

303 Hine, hy en; letten, laten, uitslellen; by Velthem: vertoeven. Zie Bilderdyk's Verscheid IV, bl. 114-115.

304 Dallen ontsetten, dat hem ontnemen.

[p. 15]

305

Her Berthout woude, metten lande

 

Van Brabant. Die groote scande,

 

Die daer beginc die bisscop,

 

Die woude hi wreken weder op

 

Heeren Wouter Berthoude,

310

Dien hi weder doen woude

 

Scande, ende sware scade doen,

 

Daer hi meneghen baroen,

 

Ende daer toe meneghen hoegen man,

 

In siere hulpen om ghewan,

315

Van over Rijn, verre ende wide,

 

Ende oec van in dese side,

 

Beide graven ende hertogen,

 

Ende alle die wapenen geplogen

 

Hadden, beide aerm ende rike,

320

Sonder heeren Diederike³²⁰

 

Van Valkenborch, ende die sine,

 

Tusschen der Mase enten Rine,

 

Hadde die bisscop alle ieghen

 

Heeren Berthoude doe vercreghen,

325

Ocht om bede, ocht om gichte.³²⁵

 

Daer toe van sinen gheslechte,

 

Beide staden ende papen,³²⁷

 

Daer toe ridder ende cnapen

 

Clagede hi, dat, met ghewout,³²⁹

330

Te Mechelen her Berthout

 

Van Ludeke sinte Lambrechte³³¹

 

Sijn erve ontcrichte tonrechte,

 

Ende bat hen allen, dat sijt wraken.

 

Si antworden hem ende spraken,

320 Sonder, uitgezonderd, behalve. Over Dirk van Valkenborch zie Butkens, Trophées, ii, 511, 524.

325 Ocht, oft. Wy Brabanders zeggen nog alzoo gewoonelyk: het een ocht ander.

327 Staden, steden.

329 Ghewout, geweld, macht.

331 Lambrechte sijn erve, St.Lambrechts erfgoed, Mechelen, als zynde eene onderhoorigheid des bisdoms van Luik. Ontcrichte, ontnam.

[p. 16]

335

Dat is ghereet waren daer toe.

 

Alsoe vercreech die bisscop doe

 

Een sterc here ende een groot

 

Torsse ende te voet; want hi ontboet

 

Te Ludeke, te Hoye ent te Denant,³³⁹

340

Ende ghemeinlike al sijn lant,³⁴⁰

 

Aerme ende rike, alle die dochten³⁴¹

 

Daer toe, datsi striden mochten,

 

Dat mense achter niet en liete

 

Die gravinne Margriete

345

Van Vlaenderen was te hulpen coment

 

Den bisscop, met menegen vromen

 

Man; die lagen, te dire wilen,

 

Mechelen na in drie milen,

 

Tusschen Borcheem ende Rupelmonde.³⁴⁹

350

Al woudic seggen nu en conde³⁵⁰

 

Vanden heeren niet tgetal,

 

Die de bisscop met hem al

 

Voor Mechelen doen brachte³⁵³

 

Daer hi vore mure ende grachte³⁵⁴

355

Noch ander porte en ghene en vant,

 

Sonder die van Brabant,

 

Ende heeren Berthouts mage;³⁵⁶

 

Die hadden soe stercken laghe

 

Voor Mechelen soe gheleegt,

360

Dat dicwile wert gheseegt,³⁶⁰

 

Dat men en wiste van stenen

339 Denant, Dinant.

340 Ghemeinlike, in 't algemeen.

341 Al die dochte, al die deugden, die er bekwaem toe waren.

349 Borcheem, het dorp Bornhem, by Rupelmonde. Vanden Damme heeft Borrem, en Lelong leest Boreuin.

350 Beter by Vanden Damme: al woudict seggen ic ne conde.

353 Volgens Jean D'Outremeuse 60,000 man Zie de aenteekening op vs. 429, hier achter.

354 Vande Damme: Daer hi omme muer no grachte. Mechelen had toen noch muren noch grachten.

356 Sonde, behalve. Mechelen had geen ander verdediging dan de arm der Brabanders, enz.

360 Gheseegt, gezeid: het was als een spreekwoord geworden dat, enz.

[p. 17]

 

In al dlant muer en ghenen,

 

Soe seker ende soe vasten,

 

Alse Mechelen hadde metten gasten,³⁶⁴

365

Die hen te hulpen comen waren,

 

Ende bereet met haren scaren

 

Hilden, torsse ende te voete,

 

Den bisscop Heinric te ghemoete;

 

Soe dat hire door moeste liden,³⁶⁹

370

Sonde hi te Mechelen in riden.

 

Die bisscop was vermoghen

 

Van sterken here, ende quam ghetogen

 

Der stat yan Mechelen soe bi,

 

Dat sine viande ende hi

375

Elc anderen mochten sien.

 

Doen en woude hi niet voort tien;³⁷⁶

 

Maer hi dede sijn volc logeren,

 

Ende lietse hen verposeren,

 

Ende ghereet maken ten stride.

380

Dus lagen si, in elke side,

 

Ghebattaelgiert drie dage;

 

Want her Berthout, ende sine mage,

 

Ende sijn hulpe, die en wouden niet

 

Den bisscop sueken, dat ment liet;³⁸⁴

385

Om dat die bisscop was sijn heere.³⁸⁵

 

Daer dede her Berthout aen sijn eere;³⁸⁶

 

Want hi was des bisscops man.

 

Die bisscop hadde gherne nochtan

 

Ghesien, datmen hadde ghestreden;

364 Gasten (ge-aesden), dienaren. Zie Bilderdyk's Geslachtlyst, op Gast.

369 Zoo dat hy er zou hebben moeten doorlyden (doortrekken). Van lyden komt het nog gebruikelyke overlyden (tot de eeuwigheid overqaen), kleed (d.i. geleed, overtrek), enz.

376 Tien, tyen, trekken. Laet me betyen, voor laet me begaen, nog zeer gebruikelyk.

384 Sueken, zoeken, petere.

385 Sijn heere, zyn leenheer.

386 Daer deed Berthout aen als een eerlyk man; want Berthout was des bisschops leenman, Vanden Damme heeft hier:

Her Berthout ende sijn mage
En wilde den bisscop soeken niet
Datti sijn here ware, wats ghesciet.

[p. 18]

390

Maer die heeren woudent vreden,³⁹⁰

 

Die daer metten bisscop quamen.

 

Doen si die Brabantsone vernamen,³⁹²

 

Ieghen hen soe starc ghescart,

 

Ende soe willich ten stride wart:

395

(Want die brabantre waren

 

Soe willich met haren scaren,³⁹⁶

 

Datsi ginghen onderlinghe

 

Om dat vore striden dingen;³⁹⁸

 

Want doet ten stride soude ghevallen

400

Doen wonde elc van hen allen,

 

Beide torsse ende te voete,

 

Te vorst sijn te ghemoete.⁴⁰²

 

Dat hadden haestelike vernomen

 

Die metten bisscop waren comen

405

Beide heeren ende baroene);

 

Daer beiageden si die soene,⁴⁰⁶

 

Want si vreesden van verdriete.

 

Die gravinne Margriete

 

Van Vlaenderen was daer mede;

410

⁺Die verwarf doen enen vrede

 

Ende bracht te soenen, in dier manieren,

 

Dat die bisscop met hen vieren⁴¹²

 

Riden soude met gheleide,

390 Vreden (ver-eden, verbinden), tot vrede brengen.

392 Brabantsone, Brabançons: zoo noemde men de Brabanders reeds lang te voren, blykens myn artikel over Reinaert den Vos, in den Messager des sciences et des arts de la Belgique, I, p. 341. Zie ook Muller, Algem. Geschiedenis, vertaeld door Van Kampen, II, bl. 260.

396 Onder deze scharen bevonden zich de Bosschenaers, die zich zoo wel kweten, dat de Mechelenaers hun het lichaem van den heiligen Rombout schenken wilden. Van Heurn, Hist. der Stad en Meyerye van's Hertogenbosch, I, bl. 131.

398 Vore striden, voorstryden, vooraenstryden, aen de spits van het heir.

402 Te vorst, te voorst, het voorst.

406 Beiageden, bejaegden, betrachtten. Zy betrachtten den zoen, want zy vreesden voor leed (si vreesden van verdriete).
Vrede. Volgens Van Spaen, Historie van Gelderland, I, bl. 240, werd deze vrede gesloten op den 6 january 1266 (N.S. 1267).

+ anno 1267

412 Met hen vieren, met hun vier, of, gelyk wy in Brahand zeggen, met hun gevieren.

[p. 19]

 

Te Mechelen in, aen die ameide;⁴¹⁴

415

Want die bisscop hadde gesworen

 

Bi sinte Lambrechte, te voren,

 

Dat hi te Mechelen toe soude,⁴¹⁷

 

Eer hi weder keeren woude,

 

Al waert dien van Brabant leet:

420

Om te volbringhene sinen eet

 

Ghestaede men hem doen, dat⁴²¹

 

Hi riden mochte voor die stat,

 

Ende aen die ameide slaen sijn hant

 

(Want ander borge noch anderen pant

425

En vercreech hi van sire soenen).

 

Alsoe wert hem ende dien baroenen,

 

Die hi daer toe hadde verre gehaelt,

 

Voor Mechelen doen betaelt.

 

Daer met moesten si wederkeeren.⁴²⁹

430

Alsoe bleef in grooter eeren

 

Her Wouter Berthout van dier reesen,

 

Bi hulpe van den iongen weesen

 

Van Brabant, die met haren roten⁴³³

 

Den bisscop Mechelen vore sloten,

435

Sonder veste met hercrachte,

414 Aen die ameide, Vanden Damme: totter hameide. Mechelen had nog geen poorten, en slechts hameiden, sluithekken, slagboomen, barrieres. Zie over het woord Huydec., Proeve, III, bl. 299.

417 By Vanden Damme: Dat hi die stat winnen soude.

421 Ghestaede, vergunde: het hoogduitsche verstatte.

429 Wederkeeren. Jean D'Outremeuse (H.S. n^o 75 van den catalogus der boeken van wylen de gravinne d'Oultremont, fol. 78 recto), zegt van dezen mislukten tocht: En l'an desseurdit le jour de St. Denis s'en alla l'evesque Henry envers Braibant, avenc luy Otton son frere, conte de Gheldres; le conte de Juley, son seroige, Henry le conte de Mont, le conte de Nassou et de Lotz avenc ses hesbingnons. Et estoient bien ensambles soixante mil hommes armés, et destruisirent Hanu, Landres, Thirlemont et Wilvorde; et assiegat Maslines, et là demaurarent bien XX jours. Mais par forche de faulte de wictailles ils leurs encovint de partir. Zie ook Fisen, Historia ecclesiae Leod., pars II, p. 17, en Description du Brabant, Brux., 1756, p. 316.

433 Roten, Rotten, benden, hoopen. Hetgeen de dichters een voglenheir noemen vind ik in myn H.S. van den Roman de la Rose, vs. 64, aldus:

Beide nachtegale ende calandren,
Die papegay oec metten andren,
Die singen menegerande noten
Daer si sitten met haren roten.

[p. 20]

 

Dat al die ghene, die hi daer brachte,

 

Den bisscop, niet en consten gheanden⁴³⁷

 

Diere scade: ende diere grooter scanden,

 

Die de bisscop daer af leet,

440

Was hi wel weert, want hi ane street,⁴⁴⁰

 

Waer hi mochte, sijn ionge neven,

 

Sint datsi verweest bleven,⁴⁴²

 

Met scalke treeken ende met fellen.

 

Te Tricht dede hi haer galge vellen⁴⁴⁴

445

Met crachte, ieghen haren danc,⁴⁴⁵

 

Ende daer toe hare dingebanc⁴⁴⁶

 

Dede hi daer worpen over rugge.

 

Te Wijc stont bi die brugge⁴⁴⁸

 

Enen torre, om dier bruggen hoede,⁴⁴⁹

450

Daer trac hi vore, met overmoede,⁴⁵⁰

 

Die bisscop, stormen met sinen heere.

 

Op dien torre was ghewere^452-453

 

Starc, eer men hem opgaf;

 

Nochtan wan hi hen dien af.

455

Daer waren drie hondert man

 

Van Brabant comen, eer hine wan,

 

Te hulpen heeren Diederike⁴⁵⁷

 

Van Valkenborch: hi ware tote Wike

 

Ghereden gherne met ghewout,

437 Den bisscop, lees: de bisscop. Zoo dat al degene, die hy (de bisschop) daer bracht, hun geen kwaed konden doen. Over gheanden, vergel. vs. 91.

440 Ane street, bestreed.

442 Zoo lang zy weezen bleven.

444 Tricht, Maes-tricht. Haer voor hun.

445 Met crachte, met geweld, met verkrachting van hun recht.

446 Dingebanc, dingbank, rechtbank. De bischop vernietigde de rechtspleging, welke in naem der Brabandsche weezen, crimineel en civiel, aldaer plaets had.

448 Te Wijc, te Wyk, aen de overzyde van Maestricht, en met die stad thans vereenigd.

449 Torre, toren.

450 Overmoede, trotschheid; gelyk doorgaens by Van Heelu.

452-453 Ghewere starc, sterke tegenweer. Men leze in Bilderdyk's Taal- en dichtk. Verscheidenheden zyne verhandelingen over de byvoeglyke naamwoorden, waer men over dit achteraenplaetsen van het adjectivum zich kan laten te recht wyzen.

457 Heeren, versta: ter hulpe van heer.

[p. 21]

460

Want hi was dien van Brabant hout,⁴⁶⁰

 

Ende hadde den toren ontset;

 

Maer dat wert alsoe verlet,

 

Dat des hertogen liede onder

 

Bleven: dat was meer dan wonder;

465

Want dat daer si bleven achter,

 

Dat was die ierste lachter,⁴⁶⁶

 

Ende daer toe oec die leste,

 

Dat van orloge of van tweste

 

Dlant van Brabant ye ghewan,⁴⁶⁹

470

Die wile dat die edele man⁴⁷⁰

 

Her Berthout hilt die montborscap.

 

Maer, al was hi daer soe slap,

 

Dat hi den bisscop Wijc liet winnen,

 

Met hulpe dire hertoghinnen

475

Hilt hi soe eerlijc ende soe wale

 

Den lande van Brabant sine pale,

 

Tallen staden ende tallen inden,

 

Datmen niet en can vinden

 

Dat si stoc ochte steen verlooren,

480

Sonder te Wijc allene den torre,

 

Dien die bisscop breken dede.⁴⁸¹

 

Aldus stont met onvreden

 

Brabant, ende met ongemake,⁴⁸³

460 Houtt, vriendelyk, genegen, afgeleid van houden, met iemand houden) en niet van heelen (celare), zoo als Philips wil doen gelooven in zyne Deutsche Geschichte, I, bl. 149. Eene glosse by Graff, Diutiska, I, bl. 222, heeft: familiaris, holdlih. Zie boven, op vs. 218. Van daer het spreekwoord houw en getrouw.

466 Lachter, laster, lasterlykheid, ongelyk, misslag, feil. Schoevaerdts herleidde het woord tot schade: ook goed.

469 Ye, je, ooit: by de hoogduitschers nog in gebruik. Ie heeft voor ontkenning nie; gelyk ooit, nooit. Zie Grimm's Gramm., II, bl. 225.

470 Die wile, terwyl.

481 Met de steenen van dezen toren bouwde hy aen zyn kasteel te Montfort. Slichtenhorst, Geldersche Geschied., I, bl. 65; II, bl. 98. Zie hier de woorden van Jean D'Outremeuse: Et adoncq l'evesques s'en allat à Treit, et fist deffaire le pont des arches, que le duc avoit fait faire. Et en despit, du duc fist emmener les pieres en la duchet de Gheldres, et en fist rensforchier le chesteil de Monsfort; et fist tant que tous ceulx de Treit renonchoient du tout au duc.

483 Ongemake, ongemak, misnoegdheid, droefheid, wat iemand ontmaekt.

[p. 22]

 

Van dien heeren, sonder sake,⁴⁸⁴

485

Die al om waren gheseten,

 

Ende Brabant ane beten⁴⁸⁶

 

Met orlogen, ende met reesen,

 

Tallen staden, eer die weesen

 

Van Brabant quamen te haren dagen.

490

Soudic voort nu ghewaghen

 

Sonderlinghe alder stucken,

 

Hoe men Brabant woude verdrucken,

 

Dies was soe vele meer daer toe,

 

Dan ic nu ghewach doe,

495

Dat verlinghen soude die tale:

 

Daer bi latict altemale,

 

Ende wille voort scriven hoe Johan

 

Van Brabant thertogerike ghewan.

 

Al hebbic vore gemaket cont

500

Een deel, hoe dat met Brabant stont,

 

Na tshertogen Heinrics doot,

 

Tote dat sine kinder worden groot,

 

Ic ben nu ierst ter yeesten comen,

 

Daer ic nu hebbe aen ghenomen

505

Dat icse in dietsche dichten wille:

 

Elc doe my een ghestille,⁵⁰⁶

 

Die dese ystorie voort begeert.

 

Heinric, Jan, Godevert,

 

Ende daer toe ioncfrouwe Marie,

510

Dit sijn sonderlinghe die

 

Kinder alle viere bi namen,

 

Die van den hertoge Heinrike quamen,

 

Ende na sine doot verweeset bleven.

 

God, die alle dinc mach geven

515

Na sinen wille, want hi daer af

484 Sonder saken, zonder oorzaek, zonder reden.

486 Ane beten, bevochten. Het oude byten gold voor hakken, kappen, waervan bytel, hakmes.

506 Elk zy aendachtig.

[p. 23]

 

Gheweldich heere es, hi gaf⁵¹⁶

 

Den oudsten broeder van desen,

 

Die hertoge te recht soude wesen,

 

Heinrike, selke mesquame,⁵¹⁹

520

Beide aen sin ende ane lichame,

 

Dat hi daer toe niet en dochte,

 

Dat hi hertoghe wesen mochte.

 

Dat mercte wel die hertoginne,

 

Der kinder moeder, dat van sinne

525

Heinric niet en was soe vroet,

 

Dat orbor ware ochte goet

 

Den lande, dat hi bleve heere;

 

Daer bi, om dies lants eere,

 

Viseerde si om gerechte trouwe,

530

(Der kinder moeder, die edel vrouwe,)

 

Dat Heinric soude des lants vertien,⁵³¹

 

Ende openbare dies lyen,⁵³²

 

Voor die stade ende vor die manne,⁵³³

 

Dat hi op droege Janne

535

Sinen broeder erve ende leen.

 

Des raets droech oec in een,⁵³⁶

 

Met hare, her Wouter Berthout;

 

Want hi was den lande hout:

 

Daer bi vorderde hi die sake,

540

Dat men Janne soude hertoge maken;

 

Want hi geraecter was ende vroeder⁵⁴¹

 

Dan Heinric, sijn outste broeder.

 

Ic corte beide redene ende woort.

 

Die raet hier af hi ginc voort;

516 Gheweldig, vrymachtig, afgeleid van welden, walden, d.i. beheeren. Bild., Spr., bl. 204.

519 Mesquame, miskwaemheid, gebrek, ongeluk.

531 Des lants vertien, het land afstaen.

532 En openbaerlyk des belyden (zulks erkennen).

533 Voor die stade, voor de steden.

536 Met dezen raed vereenigde zich ook, enz.

541 Geraecter, welgemaekter; van raken, lukken, en dus beter gelukt. Welgedane had dezelfde beteekenis.

[p. 24]

545

Want doen die kinder waren

 

Soe verre comen te hare iaren,

 

Datsi selve van rechte souden

 

Haer lant berechten, ende houden,⁵⁴⁸

 

Wert een parlement genomen:⁵⁴⁹

550

Te Cortenberge dede men comen⁵⁵⁰

 

Die stade van Brabant, clein ende groote,⁵⁵¹

 

Ende daer toe ridderen ende genote,⁵⁵²

 

Ende al die ghene daer macht aen lach.

 

Op den voorgenoemden dach⁵⁵⁴

548 Berechten, richten, bestieren.

549 Parlement, spreekvergadering, mondgesprek, byeenkomst.

550 Cortenberge, tusschen Brussel en Leuven.

551 Die stade van Brabant, clein ende groote.
Men heeft niet weinig getwist ter zake of deze byeenkomst, al dan met, als eene vergadering der staten van Brabant moet worden beschouwd, en zich daerby, meermalen, op deze plaets van Heelu beroepen. ‘Cette réunion, zegt de heer Dewez (Hist. part. des prov. belgiques, II, p. 321), était une véritable assemblée des États, et c'est la dénomination que lui donne en effet un historien contemporain, Van Heelu.’ Men ziet, dat Dewez de woorden die stade, op het voorbeeld van Ernst (Hist. abr. du tiers-état de Brab., p. 71), voor die staten heeft genomen. Staden is echter ontegenzeggelyk steden, hier namelyk de kleinem en de groote steden. Men leze over dit punt Heylen en Ernst in hunne Prysverhandelingen by de Brusselsche Akademie, van 1783, bl. 8, 157; Raepsaet, Histoire des États-Généraux dans les Gaules, p. 82; J.-C. De Jonge, Over den invloed des derden staats, in de Nieauwe werken der Maatsch. van nederl. letterkunde, I, bl. 15; J. Thys Hist. verhand. over den staet van het Nederland, I, bl. 81. Wat my betreft, ik denk niet dat hier aen eene vergadering van Staten kan worden gedacht, hoewel het waer is dat, reeds vroeger, onze hertogen gewoon, zyn geweest gewichtige zaken aftedoen de consilio bonorum et religiosorum virorum, gelyk, onder andere, in het testament staet van Hendrik den III. De hierachtergevoegde charter over het verhandelde te Cortenberg, van den 14 mei 1267, doet zien dat zelfs niet al de steden van Brabant daer vertegenwoordigd waren. Ook niet de geestelyke stand. Het stuk spreekt slechts van de verzoening der hertogin met de stad Leuven. Van Velthem stelt:

Men ontboet dorp ende poort
Ende die heren vanden lande
Dat si alle quamen te hande
Te Cortenberge, heb ik vernomen.

552 Genote, genoten, familiares (pairs), waerover zie Raepsaet, Analyse historique, II, p. 125, enz.

554 Voor genoemden dag, vooraf bepaelden dag. Dewez stelt dit (Hist. part., II, p. 321) op den 25 mei 1267, dat is, den avond voor de dagteekening van het diploma van Kameryk, waervan wy in de volgende aenteekening zullen handelen. Hoe zal men nu de staten op denzelfden tyd te Cortenberg en te Kameryk doen byeenkomen? Butkens, die van le mardy avant l'Ascension spreekt, qu'estoit le 17 de mai de lan 1267 (Trophées, I, p. 283), heeft acht dagen misgerekend; want O.H. Hemelvaert viel dat jaer op donderdag 26 mei.

[p. 25]

555

Vergaderden dese alle daer.

 

Daer gaf Heinric openbaer⁵⁵⁶

 

Voor hen op sinen broeder

 

Janne, met rade sijnre moeder,

 

Thertogherike van Brabant,

560

Ende woude, dat al dlant

 

Janne voor rechten heere kinde.

 

Van niemanne, die hem versinde,⁵⁶²

 

En wert scoenre gichte nie

 

Ghegeven tenen male, dan die

565

Heinric sinen broeder gaf,

 

Doen hi des hertogerijcs ginc af.

 

Nochtan vercoes hi dat beste

 

Na die tale Heinrics, in 't leste;⁵⁶⁸

 

Want doen hi hadde opgegeven

570

Brabant, leide hi sijn leven

 

In Borgongen, daer menne sinde⁵⁷¹

 

In ene abdye, daer hi inde

 

Alse een monec metten abite:⁵⁷³

 

Maer hine leidde niet die vite,⁵⁷⁴

556 Daer gaf Heinric. Zoo ook by Van Velthem:

Doen si alle daer waren comen
Ende vergadert waren, clein ende groet,
Daer gaf Heinrik, enz.

De afstand van Henrik kan te Cortenberg af gesproken zyn geweest, doch het is zeker dat de akte daervan eerst acht dagen later, niet te Cortenberg maer te Karneryk, is opgemaekt. Het stuk wordt gevonden by Miraeus, Diplom. belg., I, p. 433, midsgaders by Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 101, en eindigt met de woorden: actum et datum (niet enkel datum) apud Cameracum, anno 1267; feria tertia ante ascensionem domini. Slechts van ter zyde wordt daer in teruggedacht aen de vergadering van Cortenberg: Nicolaus Dei gratia Cameracensis episcopus...Noverunt universitas vestra quod Henricus.....in nostra propter hoc et plurium militum et burgensium et aliorum hominum terrae Brabantiae constitutus praesentia, jus quod habebat...liberè et spontaneè donavit. Divaeus alleen heeft goed opgegeven wat er te Cortenberg verricht is.

562 Die hem versinde, die hem (wel-) bedacht.

568 Na die tale, lees: na die siele; gelyk by Vanden Damme gevonden wordt.

571 Daer menne sinde, daer men hem zond: in de abtdy van Dijon.

573 Abite, habyt, in Braband nog altyd voor kloosterkleed geldende.

574 Vite, leven. Des Roches heeft leidde voor belydde genomen, en dien ten gevolge (Epit. histor. belg., p. 155) geschreven: Monachorum vitae institutum tamən non est professus; doch het tegendeel blykt uit een stuk, te vinden by Miraeus, tom. I, p. 436. Hel Magnum chronicon belgicum by Pistorius voegt er zelfs by, dat hy abt van dit klooster werd: ubi...monachus et deinde abbas factus (pag. 256, édit. Francfurt, 1654). en hy een' anderen schryver van dien tyd vindt men: Factus est canonicus regularis (Geneal. Balduini de Avennis, apud d'Achery, Spicil., III, p. 294, of, naer de uitgave van Le Roy, p. 27).

[p. 26]

575

Die de moneke hebben te rechte;

 

Want hi hilt seriante ende knechte,⁵⁷⁶

 

Ende hadde allene een scoene sale,

 

Alse hem betaemde wale,

 

Daer men hem diende in, eerlike,

580

Tote dat hi voer in hemelrike,

 

Dat hem God, van rechter scout,⁵⁸¹

 

Hadde bereet. Dus wert hem gout,⁵⁸²

 

Na sine doot, vore dat caf

 

Van eerterike, dat hi hier begaf.

585

Al scheent ter werelt ramspoet,

 

Die wissel was hem goet,

 

Daer hi met dat mochte vercrigen.⁵⁸⁷

 

Hier willic Heinric voort geswigen;

 

Want hem wert gheloent:

590

Hi es coninc ewelijc ghecroent.

 

Nu, hebdi wel verstaen,

 

Dat parlement es soe vergaen,

 

Dat van Brabant Jan

 

Thertogerike daer ghewan,

595

Daer hi niet en was toe gheboren.

 

Doen hi daer toe was vercoren

 

Verhoget, na der werelt eere;⁵⁹⁷

 

Want doen hi quam te diere eeren,

576 Seriante, hier geen soldaten, gelyk in later tyd, noch juist ook geen schildknapen, maer adelyke huisverplegers, waeromtrent kan geraedpleegd worden Raepsaet, Analyse historique, III, bl. 110.

581 Scout, schuld; doch hier loon. Van is wegens.

582 Gout, vergolden. Zie op vs. 26. Gout is ook vergelding, waerover Bilderdyk's Geslachtlyst, in voce.

587 Met, verkorting van mede. Versta: daer hi dat (hemelryk) door verkreeg.

597 Want, lees: wart, werd. Tileec, hier in den zin van terstond.

[p. 27]

600

Hilden hem steden ende heeren,⁶⁰⁰

 

Ende ghemeinlike al dlant.

 

En was heere, riddere, noch seriant,⁶⁰²

 

Verre ende na, en geen soe wilt,

 

Die van Brabant goet hilt,

605

Hine versochte doen sijn leen.⁺⁶⁰⁵

 

Doen en bleef orloge oec en geen,

 

In Brabant staende, noch oec clage,

 

En worde versoent te dien dage,⁶⁰⁸

 

Beide van steden ende van baroenen.

610

Daer quam doen te soenen

 

Die marscalc her Aernout

 

Van Wesemale, dien onthout⁶¹²

 

Hadde gheweest die hertoginne.

 

Dus wert alle omminne

615

In Brabant af ghedaen.

 

Doen Johan hadde ontfaen

 

Thertogerike van sinen broeder,

 

Die ghene oec die sire moeder

 

Ende heeren Berthoude te voren

620

Hadden gedaen leet ende toren,⁶²⁰

 

Die moesten hen ghematen.

 

Die heeren, die alomme saten,

 

Ende ieghen Brabant waren hart:

 

Doen Jan hertoge wart

625

Hilden si hen met ghemake;⁶²⁵

 

Want Janne ginc sine sake

 

Ter eeren wert, in allen dingen;⁶²⁷

600 Hilden hem, huldden, huldigden hem.

602 En was, voor daer en was; zeer gemeen by de ouden.

+ Anno 1268

605 Hine, of hy. Goed by Schoevaerdts: alle de heeren van den lande quamen haer leen van hem verheffen. De hertog zelf werd in het bezit der landsregeering bevestigd, door een diploma van koning Richard, van den 20 september 1268, gedrukt by Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 102 en 103.

608 En worde, of het werd.

612 Onthout, voor onhout, vyandig.

620 Toren, verdriet.

625 Met ghemake, vergenoegd, te vrede.

627 Ter eeren wert, ter eere waert; in het spoor der eer.

[p. 28]

 

Want hi ghewan, cortelinghe

 

Daer na, te wive des rijes

630

⁺Conincs dochter Lodewijcs

 

Van Vranckerike, des groots heeren.

 

Daer quam hi te hoger eeren,

 

Doen hem verre die hoechste man,

 

Die men ter werelt vinden can,

635

Sijnre dochter te wive gaf.

 

Hoe hogelike dat men daer af

 

Die brulocht dreef, entie feeste,

 

Dat soude verlingen die yeeste,⁶³⁸

 

Woudic dat al tellen voort:⁶³⁹

640

⁺Maer owi, sonder gheboort⁶⁴⁰

 

Sterf si daer na cortelinghe!

 

Haer siele moe te God bringen

 

In sine ewelike ghenade;

 

Want Brabant was si groote scade

645

Ter doot, die edele vrouwe.

 

Beide van scaden ende van rouwen

 

Die groot daer ane gelach

 

Gheswigic, ende doe voort gewach

 

Hoe dat die hertoge doen wies,

650

Ende woude hem wreken dies^650-652

 

Dat Brabant was gevreest,

 

Die wile dat hi was verweest.

 

Sint dat horen ende mamme^653-655

 

Die hertoge liet, daer ne sijn amme

655

Met op voesterde ende hilt,

+ Anno 269.

638 Verlingen, verlengen.

639 Tellen, vertellen.

+ Anno 1271.

640 Sonder gheboort, zonder kinderen na te laten. Het Chronicum ducum Brabantiae, afgedrukt in de Bibliothèque des antiquités belgiques, Anvers, 1833, I, p. 284, zegt daervan: Anno domini 1269 dux iste Johannes Margaretam filiam Philippi primo geniti sancti Ludovici regis Francorum sibi conjugem sociavit, quae post annum duos infantes simul parens, una cum ipsi prae angustia et dolores partus Parisiis ab hac vita decessit.

650-652 Versta: hy wou zich op hen wreken wegens de vrees, de achterdocht, waer Brabant was in geweest, toen hy nog minderjarig was.

653-655 Sedert dat de hertog de zuig-horen (tuit) en mammen (borsten) verliet, waer hem zyn amme (voedster, minne,) mede opvoedde. Wegens sint, sedert, leze men Bilderdyk's Spraakleer, bl. 248, enz.

[p. 29]

 

Wert beide helm ende scilt

 

Sinen bal ende sinen dop,⁶⁵⁷

 

Daer met die kinder, alsi op

 

Wassen, hare spel driven.

660

Dat spel liet hi achter bliven,

 

Die hertoge, in sinen kintschen dagen;

 

Want hi moeste ionc wapen dragen,

 

Om dat hi was verweest bleven:⁶⁶³

 

Daerbi wert hi, al sijn leven,

665

Ten wapenen bereeder vele

 

Ende beter, dan teneghen spele.

 

Dat dede hi in scine wale;⁶⁶⁷

 

Want doen hi Brabant altemale^668-669

 

Ghemeinlike ute brachte,

670

Torsse ende te voet, met hercrachte,

 

Was hi noch doen ionc van iaren.

 

Nochtan woude hi wreken varen

 

Met overmoede sinen voren,

 

Op die ghene, die hen te voren

675

Jeghen hem hadden gekeert.

 

Hi ontboot den grave Robbeert,

 

Sire moyen sone van Aertoys,

 

Die met meneghen fransoys

 

Hem doen te hulpen quam.

680

Doen bisscop Heinric vernam

 

(Die dicke te voren hadde verdient

 

Dat hem die hertoge was onvrient,)

 

Dat die hertoge met here

 

Ute quam, te ghewere

685

En bereidder hem iegen niet

657 Dop, by de Hollanders tol.

663 Bereeder, gereeder, geschikter.

667 Scine, schyn. In schyn doen was by de ouden doen blyken.

668-669 Want toen hy geheel Braban opkomen (ute brachte).

[p. 30]

 

Die bisscop doen; want hi gheliet,

 

Dat hi ten stride niet en woude comen:

 

Nochtan voer hi, met menegen vromen

 

Man, doen te Sentruden inne.⁶⁸⁹

690

Die hertoge was toten vinne,⁶⁹⁰

 

(Tusschen Leeuwe ende Sentruden steet),⁶⁹¹

 

Comen doen, alsoe bereet,

 

Dat hi ints bisscops lant woude tien:

 

Maer doen quam die bisscop, binnen dien,⁶⁹⁴

695

Dat die doot hadde gehaelt,

 

(Daer al die werelt met betaelt)

 

Sijnre moeder der hertoghinnen,

 

Daer af die siele moete ghewinnen

 

Vroude, in deewelike leven:⁶⁹⁹

700

Van hare willic die tale begeven.

 

Tien selven tide quam oec tAken

 

Die coninc Rodolf. Bi desen saken

 

Liet die hertoge opbreken,

 

Sijn here; want hi voer spreken,⁷⁰⁴

705

Taken binnen, den coninc,⁷⁰⁵

 

Daer hi doen af ontfinc

 

Sijn leen, met grooter eeren.⁷⁰⁷

 

Des swigic voort ende sal keeren

 

Op die yeeste, daer icse liet.

710

Eer tshertogen here sciet,

689 Sentruden, de stad Sint-Truyen (Saint-Trond).

690 Vinne, Vanden Damme: winne (hoef). Het moet vinne of venne wezen. In het Chronicon MS. Abbatiae Sti. Trudonis (bl. 460, van eene aen my behoorende kopy), vinde ik aengetekend: ‘Eodem anno (1275) Johannes, dux Brabantioe cum multitudine armatorum ad invadendum Leodiensem episcopatum usque oppidum Leewis progressus, super vadum, vulgariter tvenne nuncupatum, tentoria, fixit.’

691 Steet, Stael't.

694 Bisscop. Zoo staet in het handschrift en in alle de kopyen; doch het moet boetscap (tyding) wezen.

699 Vroude, vreugd.

704 Voer, ging. Zie vs. 125.

705 TAken binnen, binnen Aken. Zoo overal.

707 De charter, datum Aquisgrani XXVII die octobris, indictione secunda, anno Domini MCCLXXIII, vindt men by Butkens, I, Preuves, pag. 105.

[p. 31]

 

(Dat voor Leeuwe gelogeert lach,

 

Alsic vore dede ghewach),

 

Die ghene, die ute om voeder reden,

 

Berneden soe al ombestreden⁷¹⁴

715

Vrihoutheem, in sbisscops lant,⁷¹⁵

 

Alsoe dat men beide roec ende brant

 

Openbare te Sentruden sach,

 

Daer die bisscop binnen lach.

 

Nochtan bleeft ongewroken:

720

Daer en wert oec af gesproken⁷²⁰

 

Nie sint soene noch vrede;

 

Want die paeus van Roeme dede,

 

Alse men wel heeft hooren seggen,

 

Daer na cortelinge, leggen

725

Eene consilie te Lyoen,⁷²⁵

 

Daer toe quam menich baroen,

 

Van leeken ende van papen beide;

 

Want van al kerstenheide⁷²⁸

 

Quamen daer al die prelate.

730

Daer wert, om sine onmate,⁷³⁰

714 Berneden, brandden, than uit het gebruik, behalve by de dichters, die nog van 't barnen der gevaren spreken.

715 Vrihoutheem, Vry-Houthem, tusschen Sint-Truyen en Hanuit gelegen.

720 Gesproken, besproken. Daer werd sints nimmer zoen of vrede over aengegaen.

725 Lyoen, Lious.

728 Kerstenheide, christenheid.

730 Onmate, onmatigheid, buitensporigheid (lascivia morum by Donghelberge). Wil men weten, waerin die onmatigheid bestond? Zie er hier een staeltjen van, uit de kronyk van Jean n'outremeuse. Le dixemes jour de may l'evesques Henry viola la fille d'un frison, laquelle fille portoit les armes de Preit et de Jupille, dont ceulx des Prez icy avoient tousjours esteit amys al evesques Henry; mais depuis ilz deviendrent ses mortelz ennemys, et le lendemain s'en plaindisrent en chappitre, chou que Thibau de Plaisantes luy blasmat. Be quoy l'evesques le pittat de son piet; mais, se neuisses esté l'archidiack, ceulx de Preit euissent tué l'evesques Henry. Adoncq quatres jours apres l'archidiack s'en partit pour aller informer le pappe des exces de l'evesques, Adoncq l'evesques s'en partit de Liege et se voulut faire alliances avec le duc de Brabant; mais il ne le veult mie aidier. Et aussi ne fist le conte de Flandre ne de Haynau. Men leze ook den brief door paus Gregorius, vóór het concilie, aen den bisschop geschreven: ‘Accepimus namque, nou sine multa mentis amaritudine, quod tu, episcopali gravitate prorsus objecta, simoniae, incontinentiae, aliisque variis et diversis criminibus irretitus, voluptatibus et desideriis carnis te totaliter deputas: ita quod, lam ante promotionem tuam, quam etiam post, quamplures filios et filias procreasti. Qui etiam in operibus mortis gloriam tuam ponens, et quondam abbatissam ordinis sancti Benedicti tibi publice constituens concubinam: dum sederes in quodam convivio, coram omnibus, qui tunc aderant, impudenter confessus fuisti, te intra viginti duos menses quatuordecim filios suscepisse,’ etc. De geheele brief wordt gevonden in de Concilien van Labbe, tom. XI, pars I, pag. 950, by Hocsemius, apud Chapeav. De gesta ponctificum Leod., II, p. 299, en by Fisen, Hist. ecclesioe Leod., II, 24. Vergel. Slichtenhorst, II, bl. 102

[p. 32]

 

Die bisscop Heinric ontset

 

Van sinen bisdome, dat belet

 

Met aventuren lichten waer bleven,⁷³³

 

Hadde hi hulde gehadt sijns neven

735

Van Brabant des hertogen;

 

Maer die droech hi hem onmogen.⁷³⁶

 

Alsoe wert hi des bisdoms quite,

 

Ende voer woenen, als een ermite,

 

Op ene borch, te Montfoort:⁷³⁹

740

Hoe hi sijn leven leidde voort,

 

Sint dat hi dat bisdom liet,

 

Dan hoort te deser yeesten niet;⁷⁴²

 

Daer bi swigic nu dies.

 

Nu hoort, hoe dat hi opwies,

745

Die hertoge Jan, ende toe nam

 

In grooter eeren, waer hi quam.

 

Doen die hertoge hadde verlooren

 

Sijn wijf, die hi hadde te voren,

 

Van Vranckerike die edele vrouwe,

750

Doen gaf hem na ondertrouwe

 

Sire suster die grave Ghi⁷⁵¹

 

Van Vlaenderen. Noch verre noch bi

 

En wiste men, noch en vant

 

Orberleker Brabant⁷⁵⁴

733 Iets dat wellicht (met aventure) ware belet goworden, ware achtergebleven.

736 Onmogen, afkeer, walg. Daer was hy afkeerig van. In Braband zegt men nog een spys mogen, of niet mogen.

739 Borch, Velthem: berch. Over de burcht van Montfort, zie boven op vs. 481, en Slichtenhorst, I, bl. 65.

742 Dan, dat'n.

751 Ghi, Guido.

754 Orberleker, oorbaerlyker.

[p. 33]

755

En ghenen huweleec dan dien;

 

Daer bi liet ment gescien,

 

Want daer met soe en sciet

 

Die vrientschap nochtan niet

 

Tusschen Vranckerike ende Brabant;

760

Want daer quam tusschen na een bant,⁷⁶⁰

 

Die vrientscap moeste toe bringhen;

 

Want daer na nam cortelinghe

 

Jonc Van Brabant ioncfrouwe Marie,⁷⁶³

 

Tshertogen suster, den hoegen vrie⁷⁶⁴

765

Den coninc Philips van Vranckerike:

 

Dese maecte hi, eerlike,⁺

 

Ghetroude coninghinne

 

Van Vranckerike: dus wert die minne

 

Van Vranckerike ende van Brabant

770

Vernuwet weder; want

 

Die coninc Philips ghewan

 

Sonderlike lief den hertoge Jan,

 

Om wijsheit ende om vromicheide,

 

Die met hem op wiesen beide;

775

Want, eer die hertoge ridder waert,

 

Voer met here te Spaengen waert

 

Van Vranckerike die coninc.

 

In die vaert oec ontfinc

 

Die hertoge Jan oec groote eere;⁷⁷⁹

780

Want hi brachte den grooten heere

 

Van Vrankerike een conroet⁷⁸¹

 

Te hulpen, soe goet, dat even groot

760 Want daerna kwam er een vereeniging tusschen.

763 Jonc van Brabant; als of men zeggen zou: de infante van Brabant.

764 Den hoegen vrie, den verheven, den edelen, vrymachtigen. Over vrie zie Bild., Nieuwe Versch., I, bl. 158, en IV, bl. 170; en Grimm's Rechtsaltert., bl. 281; waerby nog behoort dat Frie in het gothisch een huisheer, en aganfrie een huisvader, was.

+ Anno 1274.

779 Oec. Dit tweede oec staet er te veel.

781 Conroet, conroot, bende, in 't fransch conroy: zie Borel, Dict. des termes du vieux français, in voce.

[p. 34]

 

En geen en was diesghelike,

 

In al there van Vranckerike.

785

Aldus wert in Saveterne,⁷⁸⁵

 

Int conincrike van Spaengen verre,

 

Die hertoge Jan vroech bekint.⁷⁸⁷

 

Nu hoort, hoe hi noch meer, sint

 

Doen hi ridders leven leidde,

790

Sine eere ende sinen name bereidde.

 

Doe die coninc Philips sciet⁷⁹¹

 

Ute Spaengen, dat en behoort niet

 

Nu te deser yeesten voort;

 

Daer bi latic hier die woort

795

Bliven vander spaenscher vaert,

 

Ende tellen voort, hoe dat ridder waert

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Dien ridder maecte metter hant

 

Te Parijs eerlike

800

Die coninc Philips van Vranckerike,

 

Die hem groote eere dede.

 

Daer wert doen oec ridder mede

 

Godevaert, tsertogen broeder

 

Beide van vader ende van moeder:

805

Dese twee worden alle beide

 

Vermeert van vromicheiden

 

Daer na, in corten tide,

 

In allen lande, verre ende wide,

 

Want, na die waerheit van dien dingen,

810

Eer si ridders name ontfingen,

 

In Vranckerike ende in Almaengen,

785 Saveterne, sauveterre, Salva-Terra. Volgens den schryver der Description du Brabant, pag. 125, zou de hertog uit Frankryk de reliquien van de H. Juliana medegebracht hebben, die men in de kerk van den Zavel, binnen Brussel, bewaert. Een onuitgegeven diploma over dezen tocht, van den 16 january 1278 (nieuwe styl 1279), deelen wy hierachter in het Codex diplomaticus mede.

787 Vroech bekint, Velthem: vroet bekent.

791 Doe. Een verzinning van den Rubricator, die de letter D er byschreef: 't moet wezen Hoe.

[p. 35]

 

In Ingelant ende in Bartaengen,^812-814

 

In Poitau ende in Gasscoengen,

 

In Janpaengen ende in Borgoengen,

815

Ende in allen lande, was worden slap

 

Ten wapenen alt ridderscap;

 

Soe dat men van wapenen vierde⁸¹⁷

 

Daer men wilen meest tornierde.⁸¹⁸

 

Maer doen die hertoge Jan

820

Van Brabant ridders name gewan,

 

Voer hi tornieren ende iosteren,⁸²¹

 

Ende die wapene hanteren

 

Eerlike, van lande te lande,

 

Ende quite dire ridder pande,⁸²⁴

825

Die van vremden lande waren,

 

(Want hi en conste niet sparen,)

 

Groote orsse, die hi gaf,

 

Ende etentide, soe datter af⁸²⁸

 

Verwackerden ende ontsprongen

830

Riddere van allen tonghen,

 

Die te voren laghen stille,

 

Ende om tshertoghen wille

 

Ten wapenen mede quamen,

 

Doen si die vromicheit vernamen

835

Want te voren, over al,

 

Nam hi dat meeste getal

 

Altoes van ridderen op sine side;

 

Nochtan verweerde hi hem met stride,

 

Dat hi al dickest boven bleef.

840

Gheviel oec, dat men onder dreef,⁸⁴⁰

 

Soe Wert hi nochtan toten inde

812-814 Bartaengen, Bretagne; Poitau, Poitou; Gasscoengen, Gascogne; Janpaengen, Champagne.

817 Vierde, rustte, stil zat. Vergel. vs. 2018.

818 Wilen, eertyds, voorheen.

821 Iosteren, 't fransch jourter.

824 En schonk den vreemden ridders hun afgewonnen pand. Quiten, kwytschelden.

828 Etentide, maeltyden, eetpartyen.

840 Men, voor men ne, d.i. men hem.

[p. 36]

 

Altoes, met gheninde,⁸⁴²

 

Iewerinc op tfelt vonden.

 

Hi woude oec ter tafelronden

845

Altoes sonder vermiden,⁸⁴⁵

 

Ende sonder al verdrach, riden,

 

Jegben die vroemste, die men vant;

 

Want hi was selve metter hant

 

Die coenste, die doen levede, een;

850

Dat wel openbare sceen

 

Bi deser selver aventueren,

 

Die nu dese yeeste sal voort rueren.

 

Her Karle, die coninc

 

Van Cicilien, hi ontfinc

855

Jeghen Pirse van Arragoen⁸⁵⁵

 

Enen camp; maer, dien okesoen⁸⁵⁶

 

Daer dat af quam, latic bliven,

 

Ende sal den camp voort bescriven,

 

Alsoe verre alst aen den hertoge leget;

860

Want om hem es dit geseget.

 

Die camp wert alsoe genomen,

 

Datsi ten crite souden comen⁸⁶²

 

Jeghen een, op elke side,

 

Met hondert ridderen, ten stride,

865

Bi Borgeaes op die Geronde,⁸⁶⁵

 

Ende wie dat daer anderen conde⁸⁶⁶

 

Met crachte onder bringen,

 

Dat hi soude, sonder dingen,

842 Gheninde, stoutmoedigheid. Zie op vs. 66.

845 Iewerinc, ergens. Wy zeggen er in Braband iewers of ievers voor.

855 Pirse, Pieter

856 Okesoen, gelegenheid, in 't oud fransch ocoison of ochoison.

862 Crite, omperking, kring, strydperk ( circus ). By Velthem staen hier de volgende regels:

Jeghen C.M. op elke side
Met C. ridders ten stride.

Versta: jeghen C. man.

865 Borgeaes, Velthem: Borgaus; 't is Bordeaux. Velly, Hist. de France, VI, p. 579 En Devaddere Origine des ducs et du duchć de Brabant, p. 503 et 504.

866 Anderen, voor den anderen.

[p. 37]

 

Sire saken sijn te voren.⁸⁶⁹

870

Te desen campe wert ghecoren

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Ende tien ridders in sijn lant

 

In sconincs Karels side;

 

Want en was te dien tide

875

Ridder en geen van sinen dagen

 

In die werelt (daer men met slagen

 

Soude behouden lijf ende eer ),

 

Van vromicheit vermeert seere,

 

Alse die hertoge Jan was doe:

880

Daer bi eoes menne daer toe;

 

Dat hi blidelike ontfinc,

 

Ende voer metten coninc

 

Van Vranckerike toter Geronden,

 

Daer hi den camp soude hebben vonden;

885

Maer dien camp en ginc niet voort.

 

Daer bi latic nu die woort

 

Vanden campe bliven hier.

 

Daer toe was wijchgier⁸⁸⁸

 

Ende willich die hertoghe Jan;

890

Want, waer dat enich man

 

Met wapenen mochte eere winnen,

 

Daer warp hi hem altoes binnen.

 

Als hi daer toe comen mochte;

 

Want sint dat hi ten wapenen dochte,

895

En sochte hi nie niet el,⁸⁹⁵

 

Dan wijch, ochte tornier spel,

 

Van lande te lande, waer hijt vant.

 

Int conincrike van Ingelant

 

Sochte hi oec tornoy ende feeste,

900

(Daer men af mochte scoene yeeste

869 Sire saken sijn te voren; zyner zake te voor zyn, gewonnen zaek hebben.

888 Wijchgier, wychgierig, strydzuchtig, begeerig naer den wych (oorlog); van het oude wychen, stryden, indrigen.

895 Nie niet el, nooit niet anders.

[p. 38]

 

Van ridderscape toe bringhen;

 

Maer het soude te seere verlinghen,

 

Soude men dat algader tellen,)

 

Want een deel sijnre ghesellen,

905

Die met hem quamen ten tornoye,

 

(Her Waelraven van Monyoye,⁹⁰⁶

 

Ende van Lusselenborch sijn neve,)

 

Waren daer onthouden bleven,⁹⁰⁸

 

Metten riken grave van Clare.

910

Doen was tsertoghen scare

 

Daer bi ghecrenct seere.

 

Doen dede hi nochtan als een heere;

 

Want ieghen alle, die hi vant

 

Int conincrike van Ingelant,

915

Ende ieghen hare hulperen mede,

 

Daer ic thant gewach af dede,

 

Woude hi doen met crachte varen,

 

Met dien, die hem doen bleven waren

 

Van in desside der zee, tornieren.⁹¹⁹

920

Doen sinde men sesse banieren,

 

Die beste die dlant hadde inne

 

Van Ingelant die coninginne,

 

Den hertoge te hulpen daer.

 

Doen docht den anderen te swaer

925

Jeghen hen, ende te groot

 

Tsertoghen Jans Conroot:

 

Daer bi moeste men doen vermaken

906 Waelraven van Monyoye, aldus geheeten naer de heerlykheid van Monjoye, in het Limburgsche, waer hy ook Valkenburg (Fauquemont) bezat. De oude Luiksche kronyk, gezegd des chartreux, noemt hem le plus bel homme du monde. Hy speelt een groote rol in dit gedicht, gelyk mede zyn neef van Luxemburg, in den volgenden regel genoemd (en door Hocsemius by Chapeauville, II, p. 519, ook pulcherrimus hominum geheeten). Deze Walraef was getrouwd met Philippina, zuster van Reinoud van Gelder. Van Spaen, Inleiding tot de historie van Gelderland, II, bl. 227. Zyn zegel vindt men by Bondam, Charterboek van Gelderland, bl. 617. Vergel. Butkens, II, bl. 511, 512, 522, enz.

908 Onthouden, opgehouden; want onthouden is uithouden.

919 Desside, dezerzyds.

[p. 39]

 

Dien tornoy, soude hi geraken,

 

Ende deilen met getale;

930

Want si wisten wale,

 

Dat men den hertoge weder nieden⁹³¹

 

Niet en mochte, met even vele lieden,

 

Tallen marchen daer hi quam.⁹³³

 

Doen dien tornoy inde nam,

935

En sprac men anders niet

 

Van dien, dat daer was gesciet,

 

Van den hertoge van Brabant;

 

Want in alle Ingelant

 

Spraken die ionge ende die oude,

940

Daer toe riddere ende giroude,⁹⁴⁰

 

Vanden levene, dat hi leidde.

 

Dus verhogede ende bereidde.

 

Die hertoge sinen name, soe seere,

 

In Ingelant, ende oec sijn eere,

945

Dat die coninc Edewaert

 

Van Ingelant, inde vaert,⁹⁴⁶

 

Sire dochter gaf te wive,

 

(Waert dat si bleve te live,)

 

Tshertogen sone Janne

950

Van Brabant, als hi wiese te manne.⁹⁵⁰

 

Daer op gaf die coninc,

 

Dat die hertoge thant ontfinc

 

Van scatte een groot ghetal:

 

Dat bleef te diere feesten al:

955

Want die hertoge gout daer af

 

Dat hi verteerde ende henen gaf;

931 Nieden, niden, steken (by hettournoien).

933 Tallen marchen, t'allen marken, t'aller streken, Mark is eigenlyk grens. Het woord komt evenees in een algemeenen zin voor by Notker Ps. 75: Alle marchadero erdo. Vgl. Grimm's Rechtsaltert., bl. 496.

940 Giroude; verkeerd geschreven: er zal vast hiroude (herouten ) moeten gelezen worden.

946 In de vaert, zonder vertoeven.

950 Als hi wiese te manne, wanneer hy tot een man zou opgegroeid zyn. Velthem: Als hi gewassen waer te manne.

[p. 40]

 

Soe dat hem dies niet vele en bleef.

 

Van dire cost, die hi dreef

 

In allen lande, ende vanden gichten

960

Die hi gaf, soude men berichten,

 

Dat soude die yeeste te seere verlingen;

 

Want hi was, in allen dingen

 

Daer doegt aen lach, ochte eere,

 

Te dien tide die milste heere

965

Die men in die werelt vant.

 

Aldus sciet doen uut Ingelant

 

Die hertoge Jan, met grooter eeren,

 

Als menne altoes sach keeren,

 

Van al dien dat hi bestont.

970

Daer bi wert sijn name cont,

 

Sijn eere ende sijn gheval,⁹⁷¹

 

Daer hi quam over al,

 

Dat men sijn vromicheit ontsach,

 

Alse voort die yeeste sal doen gewach.

975

Van Vlaenderen die grave Ghi,

 

Des hertoghen sweer, hi

 

Hadde een orloge bestaen,⁹⁷⁷

 

Dat hem te scaden waer vergaen,

 

Jeghen dien bisscop Jan^979-980

980

Van Ludicke, diet bisdom gewan

 

Na den bisscop Heinric,

 

Die ontset wert, als ic

 

In die yeeste te voren sprac.

 

Dat orloge was alsoe strac

985

Ende soe swaer den grave Ghie,

 

Dat hi en dorste nie

971 Gheval, geluk, welk laetste ook niet anders is dan een goed geval. De ouden namen meest altyd deze en dergelyke woorden in een voordeeligen zin, en van daer dat wy nog ongeval zeggen, zoowel als ongeluk, in tegenoverstelling van geluk.

977 Een orloge beslaen; ob causam nescio quam, zegt Meyer (Annales Flandr., ad annum 1282). Zie ook Fisen, Hist. eccles. Leod., II, p. 21 et 22.

979-980 Jan van Ludieke, Jan, bisschop van Luik, namelyk Jan van Enghien.

[p. 41]

 

Riden in des bisscops lant,

 

Eer hem die hertoge van Brabant

 

Te hulpen quam, dine doe leide

990

Soe eerlike, dat sijns en verbeidde^990-991

 

Int bisdom nieman buten vesten.

 

Dus quam des orloges af, ten lesten,

 

Met eeren, die grave Ghi,

 

Doen hem stont die hertoge bi;

995

Want, na die waerheit, sonder blame,

 

Die vromichheit ende oec den name

 

Tsertogen ontsach men meere,

 

Dan den grave sinen swere⁹⁹⁸

 

Van Vlaendren, met al sinen here;

1000

Want sonder ghewere

 

En hadde hi niet ghemoghen,

 

Sonder hulpe des hertoghen,

 

Tbesdom van Ludeke ane striden.

 

Daer af latic die tale nu liden.

1005

Hier na dede een ander vaert

 

Die hertoge Jan te Hoesdinne waert,¹⁰⁰⁶

 

Met hercrachte, omme dinc

 

Die hem selve ane ginc:

 

Want het gheviel een onminne

1010

Tusschen den heere van Hoesdinne

 

Ende tSertogenbossche, soe dat

 

Jan van Hoesdinne dire stat

 

Vanden Bossche ommate

 

Dede, dat die drossate

1015

Van Brabant dat wreken woude,¹⁰¹⁵

 

Ende voer, als hi te rechte soude,

 

Voer Hoesdinne daer om logeren,

990-991 Dat niemand in het bisdom hem buiten eenige vest dierf verbeiden, afwachten.

998 Sinen swere, voor schoonvader. Vg1. vs. 8.

1006 Te Hoesdinne waert, naer de kanten van Heusden. Lelong, maekte er Hesdin van; doch men kent zyne onnaeuwkeurigheid.

1015 Ommate, onmate, overmoed, ongelyk. Vergel. vs. 750.

[p. 42]

 

Die die van binnen wouden weren;

 

Want die grave van Hollant

1020

Hadde hen selve metter hant

 

Met al sire macht hulpe ontheten;¹⁰²¹

 

Daer bi liet die drossate weten

 

Den hertoge, sinen heere,

 

Dat hi moeste liggen seere^1024.

1025

Int lant van Hoesdinne met vresen;

 

Want hi ontsach van resen,¹⁰²⁶

 

Die op hem souden ghescien,

 

Ochte hi moeste achter wert tyen.

 

Doen dien hertoge wert cont

1030

Dat sinen drossate alsoe stont,

 

Quam hi selve toe getogen,

 

Met selken here soe vermogen,

 

Eer hi ende die sine

 

Overleden die capiteine,¹⁰³⁴

1035

Dat die op die borch boven

 

Te Hoesdinne lagen ute stoven

 

Alse musschen voor den sparware,¹⁰³⁷

 

Doen si worden gheware

 

Dat die hertoge selve quam:

1040

Want waer dat men vernam

 

Den hertoge selve met wapenen comen,

 

Hi hadde van ridderscape soe vromen

 

Name, daer wert men versaget,

 

Alst dier es, dat die leeu jaget

1021 Ontketen, beloofd, geboodschapt. Kiliaen, op ontheyten.

1024. Seere, Dit woord slaet op met vresen, van den volgenden regel.

1026 Want hy duchtte den aenval. Rese, onderneming.

1034 Cupiteine. Dit zal een verzinning van den afschryver zyn: lees: Campine, Kempen. Eer de hertog met de zynen de Kempen was overgekomen (overleden), waren die van de burcht te Heusden al verstoven.

1037 Sparware, sperwer. In het XXI^ste kapittel, zesde boek der Brabandsche yeesten, ook ter gelegenheid van een' aenval op Heusden, vindt men schier dezelfde woorden:

Ende sign vander borsch gestoven
Als musschen voer den sparware.

[p. 43]

1045

Alse hi tornich es van sinne.

 

Dat sceen wel voor Hoesdinne,

 

Dat die kertoge doen vant

 

Sonder werringke borch ende lant,

 

Dat die ghene nochtan verloren

1050

Die ieghen hem, te voren,

 

Eer hi selve quam, waren stout.

 

Dit hilt vore met ghewout¹⁰⁵²

 

Die hertoge, met overmoede;

 

Maer dat quam sint te goede,

1055

Soe dat die hertoge weder gaf

 

Den heere van Hoesdinne, daer ic af¹⁰⁵⁶

 

Bliven late nu die woort.

 

Die hertoge Jan trecte voort

 

Die Mase doen op, met sinen here,

1060

Tote Kessele, daer op te ghewere

 

Nieman sijns en verbeidde.

 

Wat scoenste here, dat yeman leidde,

 

Volgede hem na even groot;

 

Daer bi, doen sijn conroot

1065

Te Tricht over die Mase toech,

 

Alsoe verre als die mere vloech,¹⁰⁶⁶

 

Vander Denouwen tote hier,⁶⁰⁶⁷

 

Doen die hertoghe wijchgier

 

Quam, waren si in vreesen,

1070

Alle die heeren, van der reesen,^1070-1071

 

Die ieghen hem hadden mesdaen,

 

Eer men hen dede verstaen

 

Waer die hertoge henen soude:

1052 Vore, lees voorem, voor hem, voor zichzelve; zynde de m weggelaten, misschien om dat het volgende woord met die letter aenvangt.

1056 Den heere van Hoesdinne. Over het gebeurde met dit leengoed na te zien de breede aenteekening van Huydecoper, op de Rymkronyk van Melis Stoke, II, bl. 558 en volgende.

1066 Mere, mare, faem.

6067 Denouwen, Donauw.

1070-1071 Alle die heeren, die tegen hem hadden misdaen, waren in vreeze, wegens het gene hy ondernemen zou.

[p. 44]

 

Maer die hertoge en woude

1075

Niet voorder dan tote int lant

 

Van Limborch trecken doen; want

 

Het es tsertoghen leen

 

Van Limborch dat hi en geen^1078-1081

 

Onrecht noch onmate

1080

En sal doeghen op die strate,

 

Tusschen der Mase enten Rine.

 

Daer leden nochtan scade ende pine

 

Tsertoghen liede van Brabant;

 

Daer bi toech hi int lant

1085

Van Limborch, ende woude dat wreken,

 

Ende dede Rincberge neder breken,¹⁰⁸⁶

 

Een ridders borch, hiet Mulrepas,¹⁰⁸⁷

 

Die van den lande van Limborch was

 

Gheweldich drossate te dien tide.¹⁰⁸⁹

1090

Vanden pongise ende van den stride,¹⁰⁹⁰

 

Daer men met die borch wan,

 

Swigic. Doen die hertoge Jan

 

Int lant logeerde, met ghewout,

 

En was daer niemen soe stout,

1095

Daer die hertoge op woude keeren,¹⁰⁹⁵

 

Noch grave van Cleve, noch ander heeren,¹⁰⁹⁶

1078-1081 Zie, onder andere, een charter van 1191, by Butkens, I, Preuves, p. 4S.

1086 Rincberge, Velthem: Reinsberge; Butkens: Ringelberge. Waerschynlyk Rinberg, Renborch, tusschen Aken en Geilekerke.

1087 Hiet Mulrepas, namelyk de ridder. Hy was van het geslacht van Geilekerke (vergel. vs. 1508, 1509) en heer van Rincberge. Zie Hemricourt, Miroir des nobles de Hasbaye, bl. 62, 104, 164, 250, enz. De naem werd Molrebeys geschreven in een charter by Butkens, I, Preuves, bl. 96.

1089 Gheweldich drossate, machthebbendedrossaert. Indien dit laetste woord, gelyk Bilderdyk wil, van drost (geweld, macht) moest worden afgeleid, dan ware het bygevoegde gheweldich gansch overbodig.

1090 Pongise, gevecht; 't zelfde als het oude fransch poignies, combat.

1095 Int lant logeerde. Op drie-koningen-dag 1277 (N.S. 1278) vinden wy onzen hertog op een tornooi te s'Hertogenbosch, waer de graef van Holland ridder geslagen werd. Melis Stoke, II, bl. 200; Oudenhoven, Beschryving van s'Hertogenbosch, uitgave van 1670, bl. 169.

1096 Grave van Cleve. De graef van Kleef, namelyk, was zwager van Reinoud van Gelder. Zie over hem Tesschenmacher, Annal. Clivioe, p. 227, enz.

[p. 45]

 

Sine quamen alle te ghenaden,¹⁰⁹⁷

 

Ende moesten van haren maesdaden

 

Borgen setten, ochte pande;¹⁰⁹⁹

1100

Want en dorsten, daer te lande,

 

Gheen heere weder staen,

 

Die ieghen hem hadden mesdaen.

 

Soe waest al van hem verveert;

 

Want die eertsbisscop Ziveert⁺¹¹⁰⁴

1105

Van Coelne, hi vernam¹¹⁰⁵

 

Een parlement, daer hi quam

 

Ieghen den hertoge, op die Rore,

 

Daer men sach hoege voere^1108-1109

 

Den hertoge van Brabant hanteren;

1110

Want en haddene niet geweren

 

Mogen alle die heren, die sijn

 

Tusschen die Mase enten Rijn;

 

Soe eerlike ende soe vermoghen

 

Quam hi ten parlemente getogen,

1115

Daer seere wert gheeert

 

Sijn neve die grave Robeert,

 

Sire moyen sone van Artoys,

 

Die, met menegen Fransoys,

 

Ten parlemente met hem reet:

1120

Want, doen men die Roere leet,¹¹²⁰

 

Daert parlement genomen waert,

 

Quam iegen menich man gescaert,

 

Die daer anders niet en sochte

 

Dan hi den grave van Artoys mochte¹¹²⁴

1097 Sine, of zy. Zie op vs. 505.

1099 Borgen setten. Zoo bleef Reinoud van Gelder, te dier gelegenheid, borg voor den graef van Kleef, by akte van den 7 augustus 1279: zie het Codex diplomaticus.

+ Anno 1270.

1104 Ziveert, Siffert, Siffridus van Westerburg, in 1296 gestorven, volgens Sacra Belgii chronologia, pag. 189. Lelong leest, doch als naer gewoonte zeer verkeerdelyk, Suibert.

1105 Hi vernam, hy nam (zyn toevlucht tot, enz.)

1108-1109 Hoege voere hanteren, zich hoogmoedig gedragen; want voere is gedrag. Bild., Versch. III, bl. 149.

1120 Leet, van liden. Zie op vs. 569.

1124 Dan hi, dan dat hy.

[p. 46]

1125

Sien; want sine gelike

 

En was doen niet in Vranckerike;

 

Want hi was over al weert,¹¹²⁷

 

Ende van daden soe seere vermeert,

 

Dat al die werelt van hem sprac:

1130

Des swigic voort; maer eer opbrac

 

Dat parlement, dar ic af telle,

 

Wert die bisscop Ziveert geselle¹¹³²

 

Des hertogen van Brabant,

 

Soe datsi swoeren metter hant

1135

Op die heylegen, daer beide,

 

Datsi vrede ende vast gheleide¹¹³⁶

 

Voort ane met crachte souden

 

Tusschen Mase enten Rijn houden.

 

Hier met keerde te lande waert

1140

Die hertoge Jan; want die.vaert

 

Hadde hi bestaen om lantvrede,

 

Dien hi altoes houden dede,

 

Alsoe verre als hijt mochte volbringen.

 

Oec dede hi, na, van grooten dingen

1145

Daer te lande twist vellen,¹¹⁴⁵

 

Alse voort die yeeste nu sal tellen.

 

Een iaer, eer dese reyse gesciede,

 

Bleven vele goeder liede

 

Metten grave van Guulcke verslagen,¹¹⁴⁹

1127 Weert, waerd, bemind.

1132 Geselle, vriend. Gezellen is verbinden, als zynde iemand die aen dezelfde koorde (zeel oudtyds zele) medetrekt.

1136 Gheleide, bescherming, gelyk by Melis Stoke, II, bl. 295. Schoevaerdts: dat sy tsamen alle cracht ende gewelt souden weeren tusschen de Mase en den Rhyn; want daer groote rooverye gebeurde. Deze landvrede werd gesloten den 28 auguslus 1279. Zie de charter hier achter.

1145 vellen, slechten, slissen.

1149 Guulcke, Gulick, (Juliers). Hocsemius, apud Chapeav., II, p. 309. Donghelberge en Schoevaerts halen hier het volgende oude rymtjen by aen:

Enses Aquenses senserunt Juliacenses,
Gentes elatoe, Gertrudis nocle beatoe
Anno milleno C bis eptaque septuadeno.

In myn afschrift van de kronyk der abtdy van Sint-Truyen, bl. 464, vind ik deswege het volgende verhaeld: ‘Anno eodem (1277, N.S. 1278) Wilhelmus comes Juliacensis cum multitudine suorum Aquisgrani civitatem suae ditioni subjicere nitens, hostiliter impetiit, sed Aquensibus viriliter rebellantibus, comes, cum filiis Wilhelmo et Rolando, et multis nobilibus et validis hominibus, numero trecentis et quinquaginta occiditur.’ Vergel. Van Spaen, Hist. van Gelderland, I, bl 270.

[p. 47]

1150

Dat men wel te rechte sal clagen,

 

In die vrie stat van Aken,

 

Dat die Limborcheeren wraken,

 

Waer sise mochten ane vechten,

 

Ende daer toe vele ander geslechten,

1155

Verre die mogenste, die sijn

 

Tusschen der Masen enten Rijn,

 

Die oec haer vriende verloren daer.

 

Dat orloge was soe swaer

 

Der stat van Aken, ende soe hert,

1160

Dat sire om bedervet wert

 

Soe seere, dat si ware gegaen

 

Altemale in gront, en hadde gedaen

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Die hem doen onder want

1165

Des orloges metter stat;

 

Want si clagede hem, dat

 

Die stat van Aken onder ginc:

 

Ende want hi, naest den coninc,

 

Haer voget ware, ende haer heere,¹¹⁶⁹

1170

Dat hi dade aen hen sijn eere,

 

Baden si hem op ghenade,

 

Ende die stat bescermen dade.

 

Die hertoghe Jan dede doe

 

Alse hem van rechte hoorde toe;

1175

Want hi ende al sine vordre ye¹¹⁷⁵

 

Hilden tAken die voghedye

 

Vanden Roemschen rike te leene:

 

Daer bi en liet hi en ghene

1169 Voget, voogd (toegevoegde aen een minderjarige, aen een kerk, aen een stad, enz.) Als zoodanig was hertog Jan erkend by brief van den 26 november 1270 (Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 104).

1175 Vordre ye, voorouders ooit.

[p. 48]

 

Cracht der stat van Aken doen,¹¹⁷⁹

1180

Daer menich hoge baroen

 

Op stichte sware veede,¹¹⁸¹

 

Die hen allen dede leede,

 

Ende daer toe menich stout geslechte;

 

Maer nochtan hilt te rechte

1185

Die hertoge Jan die stat van Aken,

 

Ieghen dese wedersaken,¹¹⁸⁶

 

Soe stoutelike, dat hise met crachte

 

Eerlike ende wel te soenen brachte.¹¹⁸⁸

 

Daer met was tsertoghen eere

1190

Tusschen Mase enten Rijn, soe seere,

 

Dat voort ane, van diere tijt,

 

Op den hertoge droegen nijt

 

Die heeren tusschen Mase ende Rijn,

 

Ende boven al die ghene, die sijn

1195

Van Limborch uten geslechte,

 

Dat niemen en conste te rechte

 

Gehouden noch met crachte gedwingen.

 

Daer bi hadden si sonderlinge

 

Om die soene grooten toren,

1200

Want si van Limborch sijn geboren,

 

Van Lutsenborch die grave,

 

Ende sijn broeder her Waelrave,

 

Ende her Waelraven van Monyoyen,

 

Soe datsi hen, ten tornoyen

1205

Van diere tijt voort ane namen,

 

Over al daer si quamen,

1179 Cracht, geweld; by Vanden Damme: quaet.

1181 Groote vyandschap, haet, uit schiep. Voor op stichte heeft Vanden Damme op sette.

1186 Wedersaken, tegenstrevers, Gothisch Widersahho. Reeds in de Salische wet, tit. LII, c. 2, vindt men gasachio; en in de angelsalksische glossen, by Mone, Quellen und Forschungen, I, bl. 406, n^o 3672, widersaca (voor apostata). Vgl. Grimm's Gramm., II, bl. 736 en 737.

1188 Te soenen, Vanden Damme: te samen. De zoen werd gesloten mediantibus dominis, domino Syfrido Sanctoe Coloniensis ecclesioe archiepiscopo, et magnifico viro domino Johanne, duce Loth. et Brabantioe, gelyk in den brief staet by Bondam, Charterboek van Gelderland, I, bl. 652.

[p. 49]

 

Datsi ieghen den hertoge keeren.

 

Wouden, diese met grooter eeren

 

Hadde ghevoert te menegen stonden

1210

Te tornoyen ende te tafelronden,

 

Met paruren costelike,

 

Iegen die heeren van Vranckerike,

 

Daer si groote eere vercreghen:

 

Nochtan waren si ieghen

1215

Dien hertoge, in alle saken,

 

Sint dat hi soenen dede dien van Aken:

 

Dat sceen wel aen hare werken;

 

Want, tusschen Halen ende Herke¹²¹⁸

 

Wert een tornoy ghenomen:

1220

Te dien tornoye daden si comen

 

Alle die ghene, die si mochten

 

Vercrighen, ende ten wapenen dochten;

 

Niet die ridders alleene,

 

Maer die seriante al ghemeene,

1225

Met gaderinghen van gheslechten,¹²²⁵

 

Oft si volcwijch wouden vechten.¹²²⁶

 

Van over Rijn, al tote daer,

 

Quamen si soe openbaer,

 

Op tfelt soe ghescaert,

1230

Dat men wel gheware waert,

 

Dat haer gaderinge was fel.¹²³¹

 

Ende want die hertoge niet el

 

En begheerde dan tornieren,

 

Daer bi, doen hi haer manieren

1235

Ende haer gaderinge hoorde,

 

Brac hi dien tornoy ende stoorde:

 

Niet om dat hi ontsach

1218 Halen ende Herke, twee kleine stedeens tusschen Diest en Sint-Truyen.

1225 D.i. elk met zyn volk, met zyn mannen.

1226 Eveneens of zy eenen veldslag wouden vechten. Volcwijch een stryd van volk tegen volk: zie boven op vs. 888.

1231 Dat hunne vergadering een kwaed opzet had, of met overmoed bezield was.

[p. 50]

 

Dat hem selven daer ane gelach

 

Weder scade, ochte ongeval;¹²³⁹

1240

Maer want elc vorste sal

 

(Die vroet es van sinne,)

 

Twist breken ende onminne

 

Te feesten, waer hi can:

 

Daer bi dede die hertoge Jan

1245

Die gaderinge doen daer sceden;

 

Want daer waren vele veeden,

 

Daer vrese om was van stride;

 

Want daer was in elke side

 

Hoverde groot, ende overmoet.¹²⁴⁹

1250

Aldus moestemen, om goet,

 

Des tornoys daer ontberen.

 

Heeren Coenen Werneren^1252-1253

 

Van Overlant, enen vromen

 

Riddere, die daer was comen,

1255

Quite die hertoge sine pande,

 

Ende anderen, die van vremden lande

 

Quamen, ende thare hadden verteert.

 

Doemen daer sciet, wert ghecrieert¹²⁵⁸

 

Enen tornoy over Rijn,

1260

Daer die hertoge dede in scijn

 

Dat hi was sonder hoede,

 

Te Halen; want met hogen moede

 

Quam hi te dien tornoye ghereden,

 

Dien si te Siberge roepen deden,¹²⁶⁴

1265

Daer die yeeste sal af rueren:

 

Hoort nu die avontueren.

 

Die hertoge van Brabant bereidde

1239 Weder, hetzy. Onze Brabandsche notarissen gebruiken nog het woord, als tegenstelling: de comparant zal gehouden zyn (schryven zy) tot...weder niet, zoo zal hy, enz.

1249 Hoverde, hoovaerdigheid, trots.

1252-1253 Heeren Coenen Werneren van Overlant, aen heer Koenraed Werner van Overlant (Overlant is Germania superior, het land over Rhyn).

1258 Ghecrieert, uitgeroepen, crié, van kryten.

1264 Siberge, de sta Siegberge, by Bonn.

[p. 51]

 

Hem te dien tornoy, ende leidde

 

Met hem een deel Brabantsoene,

1270

Die vromich waren ende coene,

 

Ende die wel ten wapennen consten.

 

Doen dese te porne begonsten¹²⁷²

 

Te Siberge wert, over Rijn,

 

Daer dien tornoy doe soude sijn,

1275

Dochte dat menegen man wonder,

 

Dat die hertoge dorste onder

 

Die heeren, die hem scenen fel,

 

Soe verre soeken tornierspel;

 

Nochtan en achte hijs niet een twint.¹²⁷⁹

1280

Alsoe maecte hi hem bekint

 

Alt dietsche lant, daer ment vernam;

 

Want, doen hi ten tornoye quam,

 

Dede hi recht sinen dinghe

 

Ende onthilt Westvalinghe^1284-1285

1285

Ende Overlandere, ende woude keeren

 

Met hen iegen die heeren,

 

Die, tusschen Herke ende Halen,

 

Ten tornoye wouden betalen

 

Dat velt met ghewout.¹²⁹⁰

1290

Diere was een die grave Reynout

 

Van Gelre, ende her Waelrave

 

Van Monyoyen, entie grave

 

Van Lutsenborch, ende sijn broeder

 

Her Waelrave van vader ende van moeder,

1295

Ende daer toe die grave van Cleve,

 

Ende menich heere, daer ic begeve¹²⁹⁶

1272 Porne, porren, peuren, trekken, narcheren doch eigentlyk voortstoten. Zie op vs. 1528, 7964 en 8465.

1279 Niet een twint, niet een zier.

1284-1285 Hy kreeg de Westfalers en de verlanders op zyn hand.

1290 Reynout. Barlandus (Chronic. duc. Brab., p. 44) noemt hem Raymund: kwalyk. Hy droeg den toenam van de strydbare. Zie over hem Van Spaen, Inleid. tot de hist. van Gelderl., II, bl.229 Slichtenhorst, II, bl. 437, enz.

1296 Begeve, opgeve, nalate.

[p. 52]

 

Te vertellene af die namen,

 

Die al te dien tornoye quamen,

 

Die sterc waren ende goet;

1300

Want cracht ende overmoet

 

Was daer groot, in beiden siden.

 

Daer sach men, sonder vermiden,

 

Beide ridderen ende heeren

 

Tornieren, ende met grooter eeren

1305

Van ridderscape betalen.

 

Maer die Van Westvalen,

 

Ende oec die van Overlant,

 

Al waren si metter hant

 

Vromich, ende van herten stout,

1310

Si worden nochtan met gewout

 

Al sciere af gheset.

 

En hadt die hertoge niet belet¹³¹²

 

Van Brabant, ende die sine,

 

Die van in desside den Rine

1315

Haddense gedaen onder.

 

Dan sal men tellen niet voor wonder;¹³¹⁶

 

Want dien dietschen rike¹³¹⁷

 

Waren sonder ghelike

 

Die beste die Limborcheeren,

1320

Ende oec riddere ende heeren

 

Tusschen Mase ende Rijn ye.

 

Daer ieghen hilt die edele vrie

 

Van Brabant met ghewelt

 

Te Siberge ten tornoye dat velt,

1325

Dat hem soe eerlike stonden bi

 

Die Brabantre, soe dat si,

 

Op hare side, met gheninde

 

Die porsse droegen, toten inde¹³²⁸

1312 Hadt, had't, als doorgaens, waer hadt geschreven staet.

1316 Dan sal, dat en zal.

1317 Want dien, want van dien.

1328 Die porsse droegen, den aenstoot leden. Zy hielden het in het steek-spel vol, tot het einde toe. Por is stoot, steek. In Amsterdam heeft men porders, dat is, aenkloppers, aenstooters en wy Brabanders noemen de beestenafstekers, de vilders, prossers, zeggende van iemand, die iets mishandelt: hy prost er mede. Huydecoper. (op Melis Stoke, II, bl. 184), en Clignett (Bydragen, bl. 226), die beide het woord voor gedrang nemen (van perssen), hebben het, dunkt my, niet wel begrepen. Vergel. vs. 1272, 5676, 7964, en vooral onze breedere aenteekening op vs. 8465.

[p. 53]

 

Van dien tornoye bina al,

1330

Dies ic nu voort swigen sal;

 

Want men conste niet bedieden

 

Die vromege daden, die daer gescieden

 

Met wapenen in beiden siden;

 

Daer bi latic nu liden

1335

Van den tornoye: maer, doen hi sciet,

 

En sprac men anders niet,

 

Over al tdietsche lant,

 

Dan vanden hertoge van Brabant,

 

Ende vanden levene, dat hi leidde,

1340

Ende hoe dat hi bereidde¹³⁴⁰

 

Sinen name ende sijn eere

 

In allen conincriken seere;

 

Want allen heeren, verre ende wide,

 

Die doen, bi sinen tide,

1345

Tornierden ende te wapenen voeren,

 

Die wecte hi al, ende maecte in roeren,

 

Met sinen tornierspele.

 

Dies hanteerde hi soe vele,

 

Dat te seere soude verlinghen,

1350

Soude men dat al toe bringen,

 

Dat men die stonde soude bescriven¹³⁵¹

 

Daer bi latict nu bliven

 

Van dien tornoyen die woort,

 

Ende telle van den anderen yeesten voort.

1355

Die hertoge gaf, tallen tide,

1340 Bereidde, breidde, verbreidde, uitbreidde; zynde de scheva e, om den overgang van b tot r te maken, er by geschreven; zoo als ook het geval is met gelas, in plaets van glas, en met vele andere woorden.

1351 Stonde, stonden, tyden, overdrachtelyk gebeurtenissen.

[p. 54]

 

Beide cleder ende gesmide,¹³⁵⁶

 

Heeren Godevaerde (sinen broeder

 

Beide van vader ende van moeder,)

 

Ghelijc dat hi hem selven dede;¹³⁵⁹

1360

Want hi voer te wapenen mede.

 

Van lande te lande overal,

 

Daer hi oec selc gheval

 

Ende selc eere van vromicheiden

 

Vercreech, dat alle die werelt seide,

1365

Dat men in geen lant

 

Twee gebroeder nye en vant

 

Van vromicheiden haer gelike.

 

Dat sceen wel in Vranckerike,

 

Dat si vromich ende weert

1370

Waren, ende soe vermeert,

 

Dat een dat vremste wonder,

 

Dat ye mochte geyallen onder

 

Die sonne, brachte die hertoge toe,

 

In Vranckerike, nu hoort hoe.

1375

Diere aventuren raet liet¹³⁷⁵

 

Ghescien, dat een, die Pirs hiet¹³⁷⁶

 

Vander Brochen, soe hoge clam,¹³⁷⁷

 

Dat die coninc Philips nam¹³⁷⁸

 

Aen hem sinen hogesten raet:

1356 Gesmide, wapenen, toerusting, het hoogduitsche geschmeide, of liever, alle soort van sieraed. Van smiten, smyten, smeden; en dus het gesmeedde.

1359 Gelyk hy er zelf droeg.

1375 Diere aventuren raet, de beschikking van het lot; en niet het rad van avonture. Rad heeft in het deensch nog de beteekenis van orde, schikking.

1376 Ghescien. Butkens stelt dit voorval in 1276, doch de schryvers van l'Art de vérifier les dates, met meer recht, in 1278.

1377 Vander Brochen, De la Brosse, Vanden Damme: Van der Broetsen, en zoo ook Die excellente chronike van Brabant, bl. yyy verso. Divaeus (Rerum Brab., p. 124), en Haraeus (Annales ducum Brab., p. 280,) stellen den naem in het latyn Breschius. Het feit wordt in 't breede verhaeld in het zevende deel van Marchangy's Gaule poétique, en is door den franschen dichter Angelot bezongen in een gedicht van zes zangen, Marie de Brabant, Paris, 1825. Eene andere beryming van de XVI^e eeuw deelen wy hier achter mede, in de Bylagen. Zie ook Van Velthem, II, B., c. 40, 41 en 42.

1378 philippe-le-Hardi.

[p. 55]

1380

Dese Pirs hadde ondaet¹³⁸⁰

 

Ghetracht op die conincginne,

 

Daer hi met mecte onminne¹³⁸²

 

Tusschen hare ende haren man;

 

Dat torende den hertoge Jan¹³⁸⁴

1385

(Der coninghinnen broeder

 

Van vader ende van moeder,)

 

Op Pirse alsoe seere,

 

Dat hi aenden grooten heere

 

Van Vranckerike, den coninc,

1390

Vercreech, dat men Pirse hinc

 

Aen die galge te Parijs.

 

Hoe mochte men meeren prijs,

 

Ochte meer eeren ghedincken,

 

Hoe die hertoge woude crincken¹³⁹⁴

1395

Pirse, dat hi mochte verlangen

 

Dat hine doen dede verhangen

 

Te Parijs te wederlone,

 

Te dier tijt, dat die crone

 

Aen hem stont van Vranckerike?

1400

Wie sack ye des ghelike?

 

Want, doen men Pirse hinc,

 

Was hi metten coninc

 

Noch doen vele bat, dan enich man;

 

Nochtan quam die hertoge Jan

1405

Dies toe met sinen magen,

 

Daert alle die ghene toe sagen,¹⁴⁰⁶

 

Die wouden, ende te Parijs waren,

1380 Ondaet, wandaed, wangedrag; doch hier aeuslag op de eerbaerheid. De versterkte uitspraek van on is won, wan; ten zy men wan van wanden (frequent., wandelen), veranderen, wenden, wille afleiden, wanneer dan wanhoop, vangeloof, enz., de veranderde (het omgekeerde van) hoop, geloof, enz., zonde te kennen geven. Op die wyze heeft men wan voor valsch gehouden. Ten Kate, Aenleiding, II, bl. 501; Bruining, Synonymen, I, bl. 228.

1382 Mecte, maekte, berokkende, veroorzaekte.

1384 Torende, vertorende, vergramde; van tarren

1394 Crincken, verkrenken, kwaed doen.

1406 Toe sagen, Vanden Damme: aensagen.

[p. 56]

 

Dat hi Pirse dede varen

 

Op ene kerre tote Monfacon,

1410

Daer hem menich hoge baron,

 

Hertogen ende graven beide,

 

Tote der galgen daden gheleide,¹⁴¹²

 

Daer hi op verhangen waert.

 

Pirs hadde, in die uutvaert,¹⁴¹⁴

1415

Sinen caproen over sijn ogen:¹⁴¹⁵

 

Doen en woude men niet geloven

 

Dat Pirs selve ware dat,

 

Maer een ander, in sijn stat;¹⁴¹⁸

 

Dies wert tsertogen knape een erre,¹⁴¹⁹

1420

Ende sprac tote Pirse op die kerre,¹⁴²⁰

 

Ende toech hem den caproen af,

 

Soe dat hi sekerheide gaf,

 

Alder werelt openbare,

 

Dat Pirs vander Brochen ware,

1425

Die men ter galgen wert dede vueren.¹⁴²⁵

 

Aldus vergingen die aventueren

 

Den hertoge eerlike hier mede,

 

Alst van allen dingen dede,

 

Daer men eere aen mochte vercrigen;

1430

Maer dies willic voort al swigen;

 

Want dat en es algader niet

 

legen dat, na, hem es gesciet,¹⁴³²

 

Doen hi dat lant van Limborch cochte,

 

Dat hi met orlogen sochte,¹⁴³⁴

1435

Ende eerlike met stride wan.

1412 Daden gheleide. In de Chronique de Flandre, uitgegeven door Sauvage, bl. 70 leest men: Le comte ďArtoys chevauchoit ďun costé et le duc de Brabant à l'autre costé, et le menerent chantant à Montfaucon, et là fust pendu.

1414 In die uutvaert, Vanden Damme: in sine uutvaert, by het uitryden.

1415 Caproen, Kapruin muts.

1418 Stat, stede, plaets.

1419 Toen werd een knaep van den hertog gram (erre).

1420 Sprac. Misstelling: less spranc, sprong.

1425 Dede vueren, Vanden Damme: dede tier uren.

1432 Na hem, daerna hem of aen hem.

1434 Sochte, bezocht.

[p. 57]

 

Hoe dat dorloghe began,

 

Ende hoe dat ten inde es vergaen,

 

Dat sal nu die yeeste doen verstaen.

 

Scadelijc, fel ende swaer,

1440

Gheduerde bina vijf jaer

 

Dat orloge, sonder soene,

 

Tusschen den hertoge ende die baroene,

 

Die hem met crachte Limborch namen,

 

Tote datsi voor Woeronc quamen,¹⁴⁴⁴

1445

Datsi met swerden ende met kniven¹⁴⁴⁵

 

Becorten, wient voort soude bliven.¹⁴⁴⁶

 

Hoet daer verginc salic hier na

 

Vertellen, alsoe als ict versta,

 

Na die waerheit die ic sach

1450

Maer ic sal vore doen gewach

 

Hoet daer toequam, van beginne.

 

Van Gelre die gravinne

 

Was eneghe dochter tsertoghen

 

Van Limborch: God, die vermogen^1454-1456

1455

Es wel van allen dingen,

 

Hi woude dies van haer gehingen,

 

Datsi vander werelt sciet,¹⁴⁵⁷

 

Ende na haer geen kint en liet;

 

Daer bi na hare doot thant,

1460

Was Limborch, ende daer toe dlant

 

Gheheellike, met rechte gevallen

 

Den naesten erve van allen,

 

Diere geboren waren ave:¹⁴⁶³

1444 Woeronc, Woeringen, een dorp omtrent 4 mylen van Keulen, op den linken oever van den rhyn, noordwaerts; quod veteres Buruncum dixerunt (Gelenius, De Colonioe Agrippinensis magnitudine, p. 578).

1445 Kniven, Knyven, krygsmessen, coutelassen; waervan 't engelsche knife, en 't fransche canif.

1446 Becorten, verkortten, onrecht deden; of liever versta: zy bekortten met het zwaerd het geschil wegens de vraeg wien, enz.

1454-1456 God, die macht heeft over alle zaken, wilde dit van haer laten gebeuren. Gehengen, toelaten.

1457 Vander werelt sciet. Zie de Inleiding.

1463 Ave, af, van, daervan. Van dit ave hebben wy nog avend of avond, dat is het afgaen van den dag.

[p. 58]

 

Dat was vanden Berge die grare¹⁴⁶⁴

1465

Adolf; op hem moestet comen:

 

Daer bi hadde hijt gherne genomen.

 

Die grave van Gelre was daer binnen,

 

Ende en wouts hem niet bekinnen.¹⁴⁶⁸

 

Vanden Berge, die edele man,

1470

Die noode orloge began,

 

Bat doen al sinen geslechte,

 

Datsi hem holpen te rechte,

 

Dat In sijn erve mochte behouden:

 

Si antwerden, datsi en wouden;¹⁴⁷⁴

1475

Die grave van Gelre ware te rike.

 

Maer woude hi van hen yegeliken

 

Deilinghe daer aen bekinnen,^1477-1478

 

Si soudent hem hulpen winnen.

 

Doen die grave Adolf sach

1480

Dat sine mage daden ghewach

 

Datsi deilinge hebben wouden,

 

Die hem te rechte hulpen souden

 

Te sinen rechte, sonder goet,

 

Doen dochte hem al ieghert spoet,¹⁴⁸⁴

1464 Vanden Berge. Zie Miraei Dipl., I, p. 211; Slichtenhorst, II, bl. 221. Deze Adolf van den Berge werd, ten jare 1295, door bisschop Siffried gevangen genomen, in een yzere kevie gesloten, en alzoo, naekt en met honig besmeerd zynde, door vliegend ongedierte doodgestoken. Dat hem met vollen recht het land van Limburg toekwam, getuigen alle gelyktydige schryvers, als met name Hocsemius, apud Chapeav., II, p.3l8; Ottocar horneck, apud H. Pezii Script. rer. Austriac., III, p. 504 (doch deze noemt der von Perigen und Luczelburkch te gelyk), Lewold Northoff, apud Meibomii Rerum Germ., tom. I, p. 511 en 592; de schryvers der Gesta Trevirensium archiepiscoporum, apud Martene Ampliss. collect., IV p. 347, 380, enz. Vergelyk Kremer genealogische geschichte des alten Ardennischen geslechts, Tab. geneal. I. (Francf., 1785, 4^o.)

1468 En wilde hem des niet bekennen (voor erfgenaem erkennen). Et terram ducatus cum castris per violentiam detinehal, voegt Hocsemius er by.

1474 Zy antwoordden dat ze niet en wilden, niet en konden.

1477-1478 Maer wilde hy elk hunner in de verdeeling van dat land toelaten, zy zouden, enz. Intusschen waren zy-zelven het met elkander niet wel eens omtrent de erfopvolging, blykens den brief van 8 september 1283, hierachter in het Codex diplomaticus.

1484 Ieghen spoed, tegenspoed, tydverlies (van spoeden).

[p. 59]

1485

Dat hi hem op hen verliet;

 

Ende hine was selye soe mechtig niet,

 

Dat hijt winnen mochte met crachte;

 

Doen sochte hi wege, daer hi mochte,

 

Ane den hertoge van Brabant,

1490

Dien hi willich daer toe vant:

 

Hem droech hi doen op sijn recht

 

Vanden lande van Limborch slecht,¹⁴⁹²

 

Met alden rechte, dat hem was bleven.

 

Dit wert ghevorwaert ende bescreven¹⁴⁹⁴

1495

Ende soe vaste onder cnocht,^1495-1500

 

Soe met huwelike soe gecocht,¹⁴⁹⁶

 

Dat niemen en mochte af quiten,

 

Hine woude den hertoge onrecht witen,

 

Noch van maechscape daer toe spreken,

1500

Daer die vorwaerde bi mochte breken.

 

Doen dese vorwaerde was verbonden,

 

Gheviel, ten selven stonden,

 

Dat dlant van Limborch was gesceden

1492 Slecht, slecht weg (fransch purement et simplement), gelyk slechts en eenvoudelyk eenerlei is. Ottocar Horneck:

So daz er im slecht
Gab auf alle dew recht.

1494 Ghevorwaert; gevoorwaerd, verwaerdigd (fr. garanti), vastgesteld. Vanden Berge stond zyn recht af simpliciter et de plano, donationis titulo: zie Butkens, I, Preuves, bl. 114, 115; ofschoon hef waer is dat de hertog den graefrykelyk beloonde. Butkens, I, bl. 296, stelt den prys op six mille ei vingt-cinq livres de Louvain, dix sols, et quatre mille trois cent quatre-vingt et un marcs; doch de schryvers der Gesta Trevir. archiep., apud Martene, IV, pp. 341 en 347, zeggen daerentegen: vendidit ducatum duci Brabantioe pro triginta et duobus millibus marcis. Zoo ook de Gesta Trevirorum, cap. CXIV in Hontheim's Prodromus histor., Treu., pars altera, p. 809. Vergelyk Bondam, Charterboek van Gelderland, bl. 688.

1495-1500 Versta: het was derwyze verkregen geworden dat het niemand zou hebben kunnen vernietigen (af quiten), het zy men den hertog van onrecht wilde betichten (witen), het zy men van geboortewege aenspraek zou willen maken ter verbreking der akte.

1496 Huwelike. Hoewel men huwelik hier in zyne oorspronglyke heteekenis van verbindtenis (eeuwen, verbinden) zou kunnen nemen, is het nogthans waer, dat graef Adolf Vanden Berge verklaerde den afstand van het hertogdom Limburg te doen ‘ ratione matrimonii inter filium ducis Brabantioe, Godefridum videlicet et Margaretam filiam Henrici nostri fratris. ’ Butkens, I, Preuves, p. 115, en het Codex dipl. hierachter. Dit huwelyk kwam echter niet tot stand, mids het afsterven van den jongen prins.

[p. 60]

 

In tween partyen van veeden;

1505

Want daer waren in geslechten,

 

Die ieghen een wouden vechten,

 

Die Scavedriesche ende Molrepas¹⁵⁰⁷

 

(Een ridder die geboren was

 

Vanden geslechte van Geilekerken).

1510

Wanneer soe deene partye sterken

 

Ende ophouden wouden die heeren,¹⁵¹¹

 

Dat torende den anderen seere.

 

Ende want, te dien tide, in hare hant

 

Hadden beide eere ende lant

1515

Die Scavedriesche, ende haer mage,

 

Daer af quam doen die plage;

 

Want doen was haer Molrepas,¹⁵¹⁷

 

Die drossate te voren was,

 

Vanden ambachte ghedaen;¹⁵¹⁹

1520

Want dat hadde her Coene ontfaen

 

Snabbe, sijn wedersake,¹⁵²¹

 

Dat, na, seere tongemake

 

Al den Scavedrieschen quam;

 

Want hare mage van Witham¹⁵²⁴

1525

Ginghen hen daer met ave:

 

Want van Gelre die grave

 

Hadde hen gedaen onmate;

1507 Die Schavedriesche. Pontanus(Hist Gelrioe, p. 165) noemt ze Stavendriscanos, Van Spaen (Historie van Gelderland, bl. 286) Schaapdries van Julermont, en andere enkelyk Driske. Men vergelyke hiermede Hemricourt, p. 303, 321. Wegens Molrepas zie. op vs. 1087.

1511 Ophouden, verheffen.

1517 Haer, lees:daer, of her.

1519 Ambacht, dienst, officium.

1521 Snabbe, Velthem: Swabble, Koenraed de Lonsies, bygenaemd Snabbe: hy behoorde tot de familie Schaefdriesch. Slichtenhorst (II, bl. 102) noemt hem Cuno Swabbe, de edelste doen ter tyd onder de Limburgers. Zie over hem de charters van 7 maert 1287, 25 september 1288 en 29 juny 1289 in ons Codex diplomaticus hierachter. Een andere Conrard de Loncin, seigneur de Flemal, was schepen van Luik ten jare 1337, volgens het Recueil héraldique des bourguemestres de la cité de Liége, 1720, in-fol., p. 69.

1524 Witham, Withem, een plaets tusschen Valkenburg en Aken. Over de familie kan men nazien Hemricourt, p. 321; Butkens, I, bl. 569, 658. Zy noemde zich ook als afkomstig van Julermont (Recueil hérald, des bourguem. de Liég, p. 49).

[p. 61]

 

Want hare een was oec drossate¹⁵²⁸

 

Van Limborch, die grave scout¹⁵²⁹

1530

Schuldich bleef, die hi hem niet en gout,

 

Noch gelden en woude; daer bi

 

Wert her Molrepas ende si

 

Met vrienscapen vergadert soe,

 

Datsi beide worden vroe,¹⁵³⁴

1535

Dat die hertoge Jan cochte

 

Dlant van Limborch, dat hem dochte,¹⁵³⁶

 

Ware hen die hertoge hout,

 

Datsi mochten met gewout

 

Den grave van Gelre wederstaen,

1540

Ende hare viande onder slaen.

 

Ende om dat hen dat soude mogen

 

Gescien, worden si tsertoghen

 

Hulperen doen, ende rieden

 

Den hertoge, dat hi met lieden

1545

Int lant van Limborch quame,

 

Ende hem des ane name;

 

En soude niemen weren mogen.

 

Doen quam die hertoge getogen.

 

Met haren rade, tote int lant¹⁵⁴⁹

1550

Van Limborch, ende stichte brant,¹⁵⁵⁰

 

Alse richtere ende alse heere.

 

Dien overmoet beneden seere¹⁵⁵²

 

Alle die heeren, die daer sijn

 

Tusschen der Mase enten Rijn;

1555

Want alle den heeren dochte,

 

Waert dat die hertoge hebben mochte

 

Limborch, hi soudse verdrucken,

1528 Hare een, een van haer, van hen.

1529 Die grave scout, less: die den grave scout (schuld). Voor dit laetste woord verstond Schoevaerdts schouw.

1534 Vroe, verheugd, vrolyk.

1536 Dat hem dochte, zoo dat hun docht.

1549 Met haren rade, volgens hunnen raed.

1550 Stichte brant, hier te verstaen in den zin van: eischte brandschatting.

1552 Beneden, benydeden.

[p. 62]

 

Ende onder doen van allen stucken;

 

Dies waren si alle te vernoye,¹⁵⁵⁹

1560

Ende sonderlinge van Monyoye

 

Her Walraven, ende sijn neven

 

Van Luthsenborch, die doen toe dreven

 

Dat metten grave van Gelre keeren

 

Souden gemeinlike alle die heeren,

1565

Tusschen Mase ende Rijn, ende sweren

 

Datsi den hertoge souden weren,

 

Ende vore helpen houden ewelike¹⁵⁶⁷

 

Van Limborch dat hertogerike.¹⁵⁶⁸

 

Daer toe oec brachten si

1570

Den bisscop van Coelne, dat hi

 

Dat selve oec ghelovede mede,

 

Daer hi groot ongevoech aen dede;¹⁵⁷²

 

Want hi hadde, openbare te voren,

 

Metten hertoge Janne gesworen,

1575

Dat hi soude sijn hulpere sijn,¹⁵⁷⁵

 

Ende hulpen, tusschen Mase ende Rijn,

 

Onrecht ende roef weren.¹⁵⁷⁷

 

Daer bi en hoedde hem, voor sijn deren,¹⁵⁷⁸

 

Doen die coep was ghesciet,

1580

Die hertoge van Brabant niet.

 

Nochtan ginc hem die bisscop af

 

Om Wassenberge, dat men hem gaf¹⁵⁸²

 

Over acht dusent mare te pande.

 

Doen dochte den heeren vanden lande,

1559 Te vernoye, in verdriet. Zie vs. 285.

1567 Vore, lees voorem, voor hem, voor den graef van Gelder; of versta door vore, voort.

1568 Dat hertogerike. Zie de charters van den 22 september en 13 october 1283 in het codex diplomaticus.

1572 Ongevoeg, onvoegzaemheid; anders ook ramp, onheil.

1575 Openbare te voren. Men leze de overeenkomsten van den 28 augustus 1279 en 17 december 1282, in het Codex diplomaticus, hierachter.

1577 Zie de charter van 28 augustus 1279 hierachter.

1578 Voor sign deren, ter zake van zyn schadelyk gedrag.

1582 Wassenberghe, een stad op de Roer, tusschen Gulick en Roermond

[p. 63]

1585

Alse hen die bisscop hulpen woude,

 

Dat die hertoge voort en soude

 

Daer nemmermeer dorren liden¹⁵⁸⁷

 

Ieghen hen over Mase, om striden.

 

Dan quam niet na haer viseren;

1590

Want die hertoge woude doen weren

 

Sine ondervenesse, met crachte:¹⁵⁹¹

 

Nu hoort hoe hi dat toe brachte.

 

Van Gelre die grave Reinout,

 

Die Limborch doen hilt met ghewout,

1595

Daer dat orloge om began,

 

Hi was maech ende man

 

Des hertoghen van Brabant;

 

Daer bi, doen die hertoge vant

 

Sinen neve den grave in dien,¹⁵⁹⁹

1600

Dat hi hem Limborch woude ontien,¹⁶⁰⁰

 

Riet die hertoge sinen neve

 

Den graye, op trouwe, dat hi bleve

 

Ter goeder waerheit sire saken,¹⁶⁰³

 

Ende liete enen dach maken,¹⁶⁰⁴

1605

Ende dade sine vorwaerde daer vertrecken,¹⁶⁰⁵

 

Van sinen huweleke, sonder decken;¹⁶⁰⁶

1587 Dorren liden, durven trekken. Van dorren (eigenlyk droog zyn) komt dorst, nood druft enz. En zoo is dan durven eigenlyk naer iets dorsten, gelyk droog de contractie van dorrig schynt te wezen.

1591 Ondervenesse, onterfenis, ontgoeding, afzetting.

1599 In dien, daer in, daer op (hy betrapte hem daer op, namelyk, dat hi, enz.).

1600 Ontien, onttyen, onttrekken.

1603 Sire saken, by zyn zaek.

1604 Maken, stellen, bepalen.

1605 Vertrecken (voortrekken), voordragen. Hetgeen wy een vertreksel, een vertelsel noemen, is dus een voordragt, een voorgetrokken geschiedverhael.

1606 Van sinen huweleke. Reinoud van Gelder was in 1276 met Ermgard getrouwd. Het schynt wel dat hy buiten staet is geweest door zyne huwelyksche voorwaerden te bewyzen, dat hem het vruchtgebruik van den lande van Limburg toekwam, zoo dat hy zyne aenspraek ten dezen alleen grondde op den leenbrief van koning Rudolf van den 18 juny 1282, aengehaeld by Van Spaen, Inleiding, II, bl. 236. Indien er toch eene huwelyksche voorwaerde bestaen badde, blykens welke dit vruchtgebruik op hem moest overgaen, dan zou waerschynlyk daervan in zyne compromissen, in den brief van den roomschen koning, of in de verschillende uitspraken der scheidsmannen, eenige melding te vinden zyn geweest.

[p. 64]

 

Want hi in satheren hadde beschreven,¹⁶⁰⁷

 

Dat woude die hertoge al hem geven

 

Sonder alle onghevoech.¹⁶⁰⁹

1610

Ende en dochte hem dat niet genoech,

 

Soe boet die hertoge dat gelof,

 

Dat hi quame in sconincs hof:

 

Wat daer voor vonnesse worde gesproken,

 

Dat soude die hertoge ongebroken

1615

Den grave van Gelre laten volgen.

 

Maer die grave was verbolgen

 

Op den hertoge van Brabant,

 

Om dat hi hadde gecocht dat lant,

 

Daer die grave in was te voren.

1620

Doen bleef, om desen toren,¹⁶²⁰

 

Tusschen hen tween die soene.

 

Die grave hilt hem aen die baroene,

 

Die hem met crachte souden

 

Dlant van Limborch hulpen houden,

1625

Dat hem, ende sinen lieden,

 

Ende hen allen doet verbieden,¹⁶²⁶

 

Dat, na, te grooter scaden quam;

 

Want doen die hertoge vernam

 

Dat hi, met doegde noch met minnen,

1630

Aen die heeren niet en mochte winnen,

 

Datsi hem lieten sijn goet,

 

Doen hadde hi des leeus moet;

 

Want hi dede doen, sonder beiden,

 

Torsse ende te voet bereiden

1635

Al sijn volc, ende quam gevaren

 

Over Mase, sonder sparen,

1607 Want hi in satheren, lees: wat hi in satheren (in charters).

1609 Onghevoech: zie vs. 1572; doch hier beduidt het kommer. Vry van alle bekommering.

1620 Bleef, onderbleef.

1626 Doet verbieden, versta: zoo dat het land hem, hertog Jan, en den zynen, zou verbieden, afweren.

[p. 65]

 

Rechte als een leeu die dovet,¹⁶³⁷

 

Ende sochte die heeren, die gelovet

 

Hadden dat si weren souden,

1640

Ende Limborch met crachte houden.

 

Die ierste viande, die hi vant,

 

Over Mase, dat was int lant

 

Van Valkenborch, want daer stont binnen¹⁶⁴³

 

Enen torre, dien dede hi winnen;

1645

Want daer waren binnen liede

 

Daer sinen here af messciede:^1646.

 

Dat woude die hertoge wreken,

 

Ende dede dien torre af breken.

 

Dit casteel wert, met crachte,

1650

Door broec ende door diepe grachte,

 

Aen stormet, ende toe gheronnen,¹⁶⁵¹

 

Alse eerlike alse ye wart ghewonnen

 

Casteel, met scilde ende met spere;

 

Want si daden sterc ghewere

1655

Die van binnen op dien toren;

 

Nochtan bleef hi thant verloren:

 

Dese casteel hiet Limale.¹⁶⁵⁷

 

Daer af latic nu die tale,

 

Ende telle hoe dat die dinc

1660

Met deser reysen voort verginc.

 

Doen die hertoge van Brabant

 

Ghelogeert lach int lant

 

Van Limborch, met sinen here,

 

Bereidden hen te ghewere

1637 Die dovet, die woedend is. Hy dooft, zeggen Avy nog van iemand die kwaed geworden is. Doven, doffen, douwen, zyn genoegzaem eenerlei. Dovenisse wordt in eene oud-nederrhynsche glosse, door professor Mone medegedeeld in den Anzeiger zur kunde des deutschen Mittelalters, 1834, bl. 49, vertaeld door furia.

1643 Valkenborch, by Velthem - Lelong: Wassenborch.

1646. Daer zyn heir kwaed van geleden had. Misscien, misscieden, Kiliaen, male evenire. Clignett houdt het woord voor mislukken. Bydragen, bl. 367.

1651 Bestormd en beloopen.

1657 Slichtenhorst, II, bl. 102, § 51.

[p. 66]

1665

Ghemeinlike al sine wedersaken:

 

Tusschen Tricht ende Aken

 

Brachten si alle doe

 

Hare heer algader toe,

 

Dat sterc was ende vermogen;

1670

Want daer quam toe ghetogen

 

Uut vremden lande menich heere,

 

Ende menich riddere, die om eere

 

Ende om gewin quam ten stride,

 

Ende over Rijn, verre ende wide.

1675

Ende oec quam met hen ghemeinlike,

 

Beide aerm ende rike,

 

Dat tusschen Mase ende Rijn was,

 

Sonder allene her Molrepas,

 

Ende oec die heere van Witham.

1680

Doen die hertoge Jan vernam

 

Dat al dese groote heeren quamen,

 

Ende hen des ane namen,

 

Dat sine met overmoede

 

Wouden verdriven vanden goede,

1685

Dat hi te rechte hadde vercreghen,

 

Brac hi op, ende voer hen ieghen,

 

Int lant van Limborch, tote Gulpen.¹⁶⁸⁷

 

Daer quam sijn swager hem te hulpen,

 

van Ludeke die bisscop Jan.¹⁶⁸⁹

1690

Tsertoghen oem, die edele man,

 

Die lantgrave Heinric van Hessen¹⁶⁹¹

 

Was daer; maer, hoven hen sessen,

 

En hadde hi niet vele liede, bi dien

1687 Gulpen, by Maestricht, aen de Geule gelegen, een riviertjen dat, Valkenburg doorsnydende, zich in de Maes verliest.

1689 Er bestaen twee verbondsakten tusschen dezen bisschop en onzen hertog, van den 21 october 1283, en van den 15 april 1287; terwyl hertog Jan reeds vroeger, en wel op den 5 augustus 1286, eene overeenkomst van denzelfden aerd met de stad Luik had aengegaen. Zie het Codex dipl. hierachter, en Hocsemius, apud Chapeav., ii, p. 318.

1691 Heinric van Hessen. Butkens, I, p. 584.

[p. 67]

 

Dat hi was comen. onversien.

1695

Ander hulpe en hadde en ghene

 

Die hertoge, dan sijn lant allene,¹⁶⁹⁶

 

Daer hi doen met grooter eeren¹⁶⁹⁷

 

Mede verbeidde alle dire heeren,

 

Die ieghen hem vergadert waren:

1700

Nu hoort hoe dat si hen scaren,

 

Ende hen, in elke side,

 

Saten ieghen een ten stride.

 

Dies hertoghen viande

 

Waren binnen haren lande,

1705

Ende daer toe hadde si

 

Soe vele liede, daer bi

 

Hen allen sekerlike dochte,

 

Dat hen verweren niet en mochte

 

Die hertoge, ende die sine:

1710

Dat daden si wel in scine,¹⁷¹⁰

 

Eer si die Brabantre sagen;

 

Want over die Gule, daer si op lagen,

 

Trecten si doen al ghescaert

 

Dapperlike ten hertoge waert,

1715

Bi een bosch met hoegen moede,

 

Ghelijc als liede, die sonder hoede

 

Ende sonder vreese varen striden;

 

Want si waenden wel dorriden^1718-1719

 

Hare viande, sonder wederstaen;

1720

Maer dan ginc niet na haren waen;

 

Want, doen die hertoge hadde vernomen,

 

Dat die vianden souden comen,

 

Doen hadde hi al sijn here ghescart,

 

Soe vaste in een, ende soe hart,

1696 Dan sign lant, versta: dan die van zyn land.

1697 Daer hi doen, Vanden Damme: daer hi nochtan.

1710 In scine. Hievan gaven zy blyk. Zie boven op vs. 667.

1718-1719 Want zy dachten hunne vyanden te overryden, te overrompelen.

[p. 68]

1725

Den vianden te ghemoete,

 

Dat men, torsse ende te voete,

 

Noyt en sach liede ghelaten

 

Soe coenlike, noch hen bat saten,¹⁷²⁸

 

Dan si daden, te dien stride.

1730

Doen die heeren, in dander side,

 

Vernamen, hoe dat hen ghelieten

 

Die Brabantre metten spiete,¹⁷³²

 

Haesten si hen vele min,

 

Dan si daden int beghin,

1735

Ten stride wert; want hen dochte,

 

Dat die strijt niet en mochte

 

Sonder groote scade inden.

 

Bi dien ghingens hen onderwinden

 

Minderbroedere, die doen reden

1740

Tusschen beide, ende deden¹⁷⁴⁰

 

Dat men tusschen hen doen sprac

 

Een soene, daer den strijt met brac;¹⁷⁴²

 

Want sint dat elc anderen sach,

 

En was daer op dien dach

1745

Riddere ne gheen, noch heere,

 

Soe stout, dat hi hem seere

 

Vore haeste ten stride:

1728 Noch hen bat saten, noch zich beter zetten.

1732 Spiete, speren. Huydecoper, op Melis Stoke, iii, bl. 202.

1740 Ende deden, en maekten, en deden zoo veel.

1742 Dit gebeurde in of omtrent de maend september 1283, en niet in het voorjaer van 1284, gelyk by Van Spaen (Hist., bl. 287), of in de maend july 1284, gelyk by Butkens (I, p. 301), staet aengeteekend. Immers, het was de eerste Limburgsche tocht van onzen hertog (sine eerste reese, zegt Van Heelu, vs. 1785): en dat de vyandlykheden reeds op den 21 september 1283 waren aengevangen, bewyst ons de hierachter uit Bondan overgenomene charter van denzelfden dag (quia dux Brabantioe terram, Limburgensem invasit incendiis et rapinis, leest men aldaer). De tweede tocht had plaets in den zomer van het volgende jaer. Vergel. vs. 2359, 2426 en 2481. Myn afschrift van het Chron. Abb. S. Trudonis stelt ten onrechte het jaer 1281: ‘ Anno ipso, Joannes primus Brabantioe dux cum maximo exercitu transivit Mosam, cui Reinaldus comes Gheldrioe cum multis nobilibus juxta villam Ghulpen occurrit: quorum acies: cum ex utraque parte ordinatoe forent ad congrediendum, treugis interpositiS, ab invicem pacifice discesserunt. ’

[p. 69]

 

Soe hert sceent in elcke side.

 

Maer die ghemeinte van Brabant,

1750

(Die wile dat men den raet vant

 

Dat men die soene soude viseren)

 

Moeste men met ghewout weren.

 

Soe coenlike wouden si striden gaen,

 

Datse moeste weder slaen

1755

Die hertoge serve, met crachte,

 

Eer hise stille staende brachte,

 

Tote dat die soene was ghesproken.

 

Dat orloge was doen te broken.¹⁷⁵⁸

 

Metter soenen, die ghesciede,

1760

Keerde die hertoge ende sine liede

 

Te Brabant wert, met gemake.

 

Dat was ene die scoenste sake,

 

Die ye te voren wert vernomen,

 

Dat die hertoge dorste comen

1765

Int lant van Limborch, metten swerde

 

Soeken sijn recht doene werde.¹⁷⁶⁶

 

Van Coelne die eertsbisscop,

 

Die hem daer woude lopen op,

 

Met al dien Limborcheeren,

1770

Ende met al dien grooten heeren^1770-1774

 

Van Gelre, van Cleve, van Gutke, van Senne,

 

Ende Tybaude van Lorenne,

 

Ende Assowe, van Spaenhem, van Nuenaren,

 

Van Solmese, van Salmen: dese graven waren

1775

Met hen daer alle doe,

 

Ende menich hoge baroen daer toe,

1758 Te broken, verbroken. Deze te voor (problem) of ge-, is zeer gemeen by de ouden.

1766 Sijn recht doene werde, zyn recht waerde doen, beschermen, bewaeken. Vergel. vs. 1494.

1770-1774 De hier opgenoemde, in onze nederlandsche geschiedenis genoeg bekende, stamnamen heeft Donghelberge volgenderwyze in verbeterde spelling overgebracht:

...Cliviensis, Juliacensis
Adsunt et comites cum Loreyno Theobaldo;
Germani: de Zeyne, Spanhem, Nassun, Nuwenaren.
Solms et Salms, varique frequens cognomine miles.

[p. 70]

 

Daer ic nu af gheswige,

 

Die alle quamen daer, ten wige,¹⁷⁷⁸

 

Jeghen den. hertoge van Brabant.

1780

Nochtan.hilt hi, ende sijn lant,

 

Ghebattaelgeert, met grooter eeren,

 

Ieghen alle die groote heeren.

 

Dit was sine ierste reese

 

Om Limborch, daer menege weese

1785

Ende meneghe weduwe na om wert;¹⁷⁸⁵

 

Want dat orloge bleef alsoe hert,

 

Ende soe fel, ende alsoe swaer,^1787-1790

 

Doen si scieden van daer,

 

Alst ye was te voren,

1790

Die riddere daer af moegdi horen.

 

Doen die soene wert gedaen,¹⁷⁹¹

 

En conste my niemen doen verstaen,

 

Maer op den grave waren si bleven

 

Van Vlaenderen, dat bi soude geven¹⁷⁹⁴

1778 Ten wige, ten oorlog. Zie vs. 888.

1785 Na, daerna.

1787-1790 Omzetting: soe swaer alst ye was te voren, doen si, die riddere, scieden van daer, enz.

1791 Doen, vermoedelyk voor Hoe gesteld: Vanden Damme heeft althans:

Ende hoe die pays was ghedaen
Coste daer luttel yemen verstaen.

1794 Volgens Butkens (I, p. 501), Bertholet (Histoire de Luxembourg, V, p. 247) en Van Spaen (Hist. van Gelder., I, bl. 288), zou ook de graef van Henegouwen tot zegsman zyn gekozen geweest. De twee eerst genoemden voegen er zelfs by, dat de uitspraek tegen Paesschen 1285 was besproken; doch zy hebben blykbaer het compromis van 17 july 1284 op den eersten tocht, die in september van het vorige jaer plaets had, toegepast. Vergel. onze aenteekening op vs. 1742. Indien, naer hunne rekening, de eerste vyandlykheden werkelyk met dat compromis eindigden, dan kan de zomer van het andere jaer, waervan onze dichter spreekt, vs. 2359 en 2481, onmogelyk een andere dan die van l285 geweest zyn. Intusschen gaet het zeker, dat hertog Jan in den voorzomer van 1285 met den koning van Frankryk naer Aragon trok, welk land zy met hunne heirmacht bereikten circa festum S. Joannis Baptistoe, of 24 juny (Chron. Guillielmi de nangis, apud d'Archery, Spicil., III, p. 46). Zie ook hieronder op vs. 2585. Waer Butkens en Bertholet gehaeld hebben, dat de uitspraek tegen Paesschen moest geschieden, verklaer ik niet te weten. In beide de compromissen van 17 july 1284 staet het niet. Zie Bondam, bl. 694, en ons Codex dipl. Intusschen kan het waer zyn, dat de overeenkomst van 1285 die bepaling inhield. Vermoedelyk kwam er van deze eerste uitspraek niets, vermids wy van dezelve nergens iets geboekt vinden. Ook komt het my eer onwaerschynlyk voor, dat onze Brabandsche (problem)ertog, na reeds eenmael door den graef van Vlaenderen veroordeeld te zyn geweest, later(problem}ogmaels denzelven tot scheidsman zou hebben verkozen Lodewyk Van Velthem (Spiegel hist., ap. XLV, vs. 65), zegt:

Dit secgen werd also versmort
Dat die grave niet en bracht voort.

En dezelfde woorden tref ik aen in het Tongeroosche H.S. der Brabantsche yeesten.

[p. 71]

1795

Elker partyen, sonder striden,

 

Met vrienscape in beide siden,

 

Dat hare behoorde metten rechte;

 

Maer die grave was dien geslechte

 

Van Limborch houder meer,¹⁷⁹⁹

1800

Al was hi tsertoghen sweer,

 

Dan den hertoge in dien saken;

 

Daer bi, doen hi soude maken

 

Die soene, eer hijt woude inden,¹⁸⁰³

 

Dede hi van sinen wege sinden

1805

Viere ridderen te Limborch binnen.

 

Die sake en canic niet bekinnen¹⁸⁰⁶

 

Waer bi dat wert ghedaen;

 

Maer si bleven daer gevaen

 

Vore gisele; die moeste hi¹⁸⁰⁹

1810

Alst wel recht was (die grave Ghi

 

Van Vlaenderen) weder ute quiten;¹⁸¹¹

 

Maer dat en conste hi niet ghewiten

 

Den hertoge van Brabant,

 

Want doen die hertoge sciet te hant

1815

Van Gulpen, waende hi gewinnen

 

Sijn recht van Limborch, al met minnen;

 

Maer dat en mochte hem niet gescien.

 

Alsoe bleef dat orloghe bi dien

 

Voort staende, sonder soene.

1799 Houder meer, meer toegedaen.

1803 Eer hijt woude inden, eer hy beslissen wilde. Dit bewyst wederom dat de graef van Vlaenderen niet reeds den anderen dag van het compromis uitspraek deed; maer veeleer mag men uit dezen regel, en de daeropvolgenden, afleiden, dat de zaek ditmael hangen bleef.

1806 Bekinnen, te weten komen: ten zy men dit woord van kinnen, listig zyn, wil afleiden, wanneer het uitvorschen zou beteekenen.

1809 Gisele, gyzelaren.

1811 Ute quiten, aflossen.

[p. 72]

1820

Drossate van Limborch was her Coene

 

Snabbe doen, die hart

 

Ende fel was ten hertoge wart;

 

Daer bi reet hi int lant

 

Van Dalheem, ende woude brant

1825

Ende roef doen openbare.

 

Doen dies wert gheware

 

Van Wegeseten her Reynier,¹⁸²⁷

 

Een stout riddere ende een fier.

 

Die doen was castelleen¹⁸²⁹

1830

Vander borch te Dalheem,

 

Reet hine coenlike bestaen,¹⁸³¹

 

Dat her Coene bleef daer gevaen,

 

Ende daer toe sire mage vele.

 

Dat was dat ierste vanden spele

1835

Daer dat orloge met began;

 

Want en was en geen man,

 

Te Limborch in al dlant,

 

Daer men aen hadde soe goeden pant;

 

Want aen heeren Coenen stont

1840

Longi, Herle ende Spremont,¹⁸⁴⁰

 

Ende Lybois huus; dat waren viere¹⁸⁴¹

 

Goede borge ende diere,

 

Ende ter core alle vaste:¹⁸⁴³

1827 Van Wegeseten her Reynier. By Lelong - Van Velthem: Wesgeseten; by Vanden Damme: Wegesaten. Noch Butkens, noch Bertholet hebben geweten dat dit Wegeseten de nederduitsche naem van Wiseit: Viset of Visé, is, in 't latyn Veosatum, en dat zy dus Regnier de Viset hadden behooren te schryven. Ten jare 1251 was François de Viseit schepen van Luik (Recueil héraldique des bourguemaÎtres de Liége, pag. 16). In eenen brief van den bisschop van Luik, van het jaer 1280 (S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 678), noemt deze prelaet: Renier de Vizeit, son maréchal.

1829 Castelleen, kastelein. Wegens het ambt van kastelein verdient gelezen te worden Raepsaet, Analyse, II, p. 365 en volgg.

1831 Bestaen, aenvallen.

1840 Longi, Lonsies of Lonzen, waer Koenraed Snabbe heer van was. Slichtenh., II, bl. 102, § 51. Herle, zie boven op vs. 101. Spremont, tusschen Hoey en Verviers.

1841 Lybois huus, het slot of kasteel van Lybois, niet verre van Hoey. Butkens (I, p. 307) zag ten onrechte in dit huus eene byzondere burcht.

1843 Tercore, ter keure. Huydecoper op Stoke, III, bl. 186, en Clignett, in zyne Bydragen, bl. 73, gaven verschillende voorbeelden van dit gezegde, doch lieten het onverklaerd: 'tis eenvoudelyk uitverkoren, keurig; zoo dat hier ter core vaste uitnemend sterk wil zeggen.

[p. 73]

 

Daer bi warent lieve gaste

1845

(Her Coene Snabbe met sinen magen,)

 

Te Genapie, daer si lagen¹⁸⁴⁶

 

Ghevaen, te haren onwille.

 

Hier af swigic voort al stille,

 

Tote dat die yeeste weder seget

1850

Dat aen heeren Coenen leget.

 

Nu hebdi wel verstaen,

 

Dat orloghe es op gegaen

 

Op dat lant van Limborch weder;

 

Want men const geleggen neder,¹⁸⁵⁴

1855

Noch om clene, noch om groot;

 

Want dat men den hertoge boot¹⁸⁵⁶

 

Men hadde hem Limborch gegeven,

 

Dat hem om sterven noch om leven¹⁸⁵⁸

 

Sine viande niet en wouden laten.

1860

Alsoe ginghen si hen saten

 

Ten orloge wert, in beiden siden:

 

Daer af hadde dat vore riden

 

Van Monyoye her Waelrave,

 

Daer hi ende sijn lant ave¹⁸⁶⁴

1865

Dicke hadden groot verlies.

 

Nochtan getroeste hi hem dies;

 

Want bi wilen waest ghewin;

 

Want hi reet int begin

 

Vore Tricht, daer hi dede

1870

Een huus onsteken, daer hi mede

 

Die ghemeinte ute brachte;

 

Want tfolc van ambachte,

 

Doen daer op ginc die brant.

1846 Genapie, Genappe.

1854 Const, const't, kon het.

1856 Want dat, versta: want wat.

1858 Dat, dat't.

1864 Ave, af, van.

[p. 74]

 

Liep hem wapenen al te hant,

1875

Ende ran, met spieten ende met staven,¹⁸⁷⁵

 

leghen heeren Waelraven,

 

Die buten hilt, wijchgier.

 

Die voget van Tricht, her Ogier

 

Van Haren, ende ander liede¹⁸⁷⁹

1880

Die torsse waren, doen dit ghesciede,

 

Hilden si voor die porte binnen,

 

Ende lieten die ghemeinte rinnen¹⁸⁸²

 

Buten, sonder leidsman;

 

Maer hen volgede na Jan

1885

Van Mille, des bisscops scouthede,¹⁸⁸⁵

 

Ende andere seriante mede,

 

Die die ghemeinte voort leidden.

 

Her Waelrave ende die sine bereiden,¹⁸⁸⁸

 

Want si kinden thant wale¹⁸⁸⁹

1890

Dat die stat altemale

 

Ieghen hen niet en was gescart.

 

Dat ontmoet wert nochtan hart;

 

Want Jan, ende sine ghesellen,

 

Reden ane, met soe fellen

1895

Joesten daer, den vianden,¹⁸⁹⁵

 

Datsi braken toten handen

 

Hare gelavien, datsi vlogen,¹⁸⁹⁷

 

Ende, na, worden swerde getogen,

 

Daer si met vochten, met eeren;

1900

Want sine wouden niet keeren.

1875 Staven, stokken.

1879 Haren, de heer van Haren, een dorp by Maestricht. Hy wordt genoemd in eenen brief van het jaer 1282, by S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 709. Ook by Reiffenberg, Suppl. à l'art de vérifier les dates, pag. 241 en 244.

1882 Rinnen, rennen, uitloopen. Zie Epkema's Woordenboek op Gysbrecht japix, bl. 379.

1885 Mille, de heer van mille, twee mylen van Maestricht. By Vanden Damme staet: Van Wilre. Schouthede, schoutet, schout.

1888 Bereiden, bereiden'n, bereiddeden zich, of bereden hem, reden hem te gemoet.

1889 Want zy bemerkten weldra.

1895 Joesten, aenval. ‘ Jouste est aussi pris pour combat à outrance. ’ Menage, Dict. étym., tom. II, p. 76. Zie vs. 821.

1897 Gelavien, glavien, speren, lansen; anders ook wel banieren genoemd. Zie de afbeelding by Van Hasselt op Kiliaen, I, p. 190.

[p. 75]

 

Op tfelt bleven si gevaen:

 

Doen waest haestelike gedaen

 

Metter ghemeinten, die ran

 

Striden sonder leidsman;

1905

Want die bleef al meest gevaen,

 

Sonder groot wederstaen.

 

Alsoe vielen daer pande

 

In heeren Waelravens hande,

 

Daer hi af hadde groot gheniet:

1910

Nu hoort wat hem daer af gesciet.

 

Doen her Waelraven hadde ghevaen

 

Tsertoghen liede, dede saen¹⁹¹²

 

Die hertoge sire liede varen

 

Soe vele te Tricht, datsi waren

1915

Met dien van Tricht ende van Aken

 

Stare genoech haren wedersaken;

 

Datsi hen wel cont deden¹⁹¹⁷

 

Eer die kerstdage leden;

 

Want si toghen doe,

1920

Van enen inde ten anderen toe,

 

In heeren Walravens lant

 

Van Valkenborch, ende stichten brant

 

Al. dlant doer, met crachte.

 

Daer toe logeerden si met nachte¹⁹²⁴

1925

In sijn lant, sonder ghewere.

 

Alsoe worden, met dien here,

 

Eerlike ende wel betaelt

 

Alle die pande, die hadde gehaelt

 

Her Walraven voor Tricht, te voren.

1930

Daer bi hadde hijs bat ontboren,^1930-1931

 

Met eere vromen, ende oec eeren.

1912 Saen, spoedig. By Hooft meermaels gebruikt.

1917 Contdeden, verkondigden, deden blyken.

1924 Met nachte, des nachts; doch wellicht verkeerd geschreven, voor met machte.

1930-1931 Daer om zou hy beter gedaen hebben het te laten; hy zou er meer vrucht en meer eer van gehad hebben. Met eere vromen, letterlyk zooveel als met een baet. Vrome by Kiliaen: fructus, utilitas.

[p. 76]

 

Doen dat heer soude wederkeeren,

 

Ende dat lant al was gestoort

 

Van Valkenborch, als ghi nu hoort,

1935

Keerden selke te Tricht waert,¹⁹³⁵

 

Ende dandere trecten, al ongespaert,¹⁹³⁶

 

Vore Rode, datsi winnen¹⁹³⁷

 

Wouden met storme; maer die van binnen

 

Si waren soe versien daer ieghen,

1940

Datsi ten planken boven creghen,¹⁹⁴⁰

 

Ende weerden hen soe lange wile

 

Dat in theer buten met enen pile

 

Ghescoten wert her Wenemaer

 

Van Gemelingen, die aldaer¹⁹⁴⁴

1945

Voor die stat al thant bleef doot:

 

Dat was scade ende jammer groot,

 

Want hi was vromich ende vroet,

 

Ende oec over al goet,

 

Die beste een die men vant

1950

In Vranckerike, of in Ingelant,

 

Ochte int rike van Almaengen,

 

Ende weder om al tote Spaengen.

 

Daer bi was sine doot scade

 

Den lande van Brabant. Ghenade

1955

Moet sine siele vinden met Gode!

 

Om sine doot keerden van Rode

1935 Selke, sommige.

1936 Al ongespaert, zonder tyd te sparen, onverwyld.

1937 Rode, 's Hertogen-rode, op de Worm gelegen. Butkens, II, pag. 307.

1940 Dat zy gewonnen spel kregen. Onder en boven-planken, een oud spreekwoord, van een oud spel. In Maerlant's Spiegel historiael, III^de deel, bl. 154, leest men aldus:

Ende onder platten hem eude speelden
Alse noch kindere doen in weelden.

Plat, plaet en plank is eenerlei. Zie Plantyn, Schat der duitscher tale, op het woord.

1944 Van Gemelingen, Vanden Damme: Van Gemeningen. De echte naem was Wennemaer van Gimmenich, heer van Hoogstraten. Le Roy, Notilia marchionatus Sacr. Rom. Imp., p. 334; Miraeus, Dipl., I, p. 591, en S^t-Genois, Monumens anciens, I, p. 698.

[p. 77]

 

Die Brabantre, ende die van Aken.

 

Nu hoort voort van dire wraken

 

Die weder na ghesciede hier op.

1960

Van Coelne die eertsbisscop

 

Hilt te Nuse ten selven tide¹⁹⁶¹

 

Hof, daer menich man was blide,

 

Die weder droeve wert ende gram,

 

Doen hem die boetscap quam,

1965

Dat die hertoge van Brabant

 

In heeren Walravens lant

 

Met crachte hem hadde ghewroken,

 

Met banieren al ontploken,¹⁹⁶⁸

 

Hoverdichlike ende openbaer;

1970

Want die grave was al daer

 

Van Luthsenborch, ende her Waelrave

 

Sijn broeder, ende die grave

 

Van Gelre, ende al die heeren,

 

Die hen met crachte wonden keeren,

1975

Om Limborch, met ghemeinder hant,

 

Ieghen den hertoge van Brabant:

 

Die ginghen hen doen beraden,

 

Hoe datsi met grooten daden

 

Te wraken weder mochten comen.

1980

Doen wert die raet genomen,¹⁹⁸⁰

 

Dat daer na wert cortelinge

 

Te Valkenborch een gaderinge,

 

Daer dese heeren al quamen,

 

Die ghi nu hoort met namen,

1985

Ende alle die ghene daer toe,

 

Die si vercrighen mochten doe.

 

Ende doen si alle vergadert waren

 

Te Valkenborch, deedse met scaren

1961 Nuse, Nuys, by Velthem Wessem: kwalyk.

1968 Ontploken, ontplooid, ontrold. Zie het Taalkundig woordenboek van Weiland, op de letter O, bladzyde 564.

1980 Raet, besluit. Vergl. vs. 1375 hierboven.

[p. 78]

 

Her Waelrave al ute riden,

1990

Ghelijc ofl si souden striden,

 

Met grooter feesten alsoe blide,

 

Dat men hoorde, verre ende wide,

 

Hare singen ende haer ruten;

 

Want met tamburen ende met fluten

1995

Reden si doen, tot vore Wijc:¹⁹⁹⁵

 

Daer bereidde hem yegelijc

 

Met targen ende met swerden¹⁹⁹⁷

 

Te storme te gane, ende gheberden,

 

Ocht sijt thant souden winnen.¹⁹⁹⁹

2000

Maer Tricht was doe binnen

 

Van alrehande dinghen,

 

Dat behoort ter weringhen,

 

Te dire tijt sonder breke;²⁰⁰³

 

Want her Heinric van Gaesbeke,

2005

Ende van Diest her Aernout,²⁰⁰⁵

 

Ende daer toe menich ridder stout,

 

Ende menich vrome seriant,

 

Was daer doen in, van Brabant,

 

Die ten storme wert waren vlugge.

2010

Nochtan was ontwee die brugge²⁰¹⁰

 

Tusschen Tricht ende Wijc doe;

 

Maer nochtan ronnen si toe

 

Over boeme, sonder vieren,²⁰¹³

 

Ende volgeden thant den banieren

2015

Van Gaesbeke ende van Diest mede,

 

Daer men doen onder dede

 

Soe groot gheweer, op dien dach,

1995 Ruten, ruiten, geruchtmaken, zingen (garrire). Het frequentativum reutelen of rotelen, snorken, is nog gebruikelyk.

1997 Targen schilden.

1999 Als of zy het dadelyk moesten winnen.

2003 Breke, gebrek.

2005 Diest, Butkens, II p. 92. Van Gestel, I, bl. 234, enz.

2010 Ontwee, aen tweeën, gebroken, in stukken.

2013 Souder vieren, zonder rusten. Als boven vs. 817.

[p. 79]

 

Dats ewelike sal sijn gewach;

 

Want si behilden met crachte

2020

Beide planken ende grachte,

 

Die niet en waren alsoe vaste

 

leghen die sterke gaste,

 

Die men int dietsche rike vant:

 

Die weerden selve metter hant²⁰²⁴

2025

Van Gaesbeke ende van Diest die heeren,

 

Beide met soe grooter eeren,

 

Datsi scenen wel die beste

 

Op dien dach, die men wiste,

 

Met storme sach bewaren;²⁰²⁹

2030

Want si leidden, sonder sparen,

 

Te storme soe coenlike die van binnen.

 

Dat dire van buten ane rinnen,²⁰³²

 

Al waest fel ende hert,

 

Alsoe weder staen wert,

2035

Datsi door noot moesten keeren;

 

Alsoe, datsi met meere eeren

 

Te Valkenborch waren bleven.

 

Nochtan, die dade, die daer gedreven

 

Worden, beide buten ende binnen,

2040

En mocht men niemen doen bekinnen,²⁰⁴⁰

 

Hine hadt metten ogen selve gesien:

 

Daer bi swigic nu van dien,

 

Ende telle voort van diere dinc,

 

Die her Waelraven ane ginc.

2045

Doen ute Wijc her Waelrave

 

Ende sijn heer weder ave

 

Worden ghedreven met ghewout,

 

Was hi overmoedich ende stout,

 

Ende en liet doen die heeren,

2024 Die, namelyk de planken (omheiningen) en grachten.

2029 sach bewaren, gezag bewaren.

2032 Dat den zulken, die er van buiten op aen stormden.

2040 Bekinnen, begrypen.

[p. 80]

2050

Die met hem quamen daer, niet keeren,

 

Hine hadde sijn scade ende sinen toren

 

Ghewroken eerlike te voren,

 

Op den hertoge van Brabant;

 

Daer bi leidde hise int lant

2055

Van Daelheem met hoverden,

 

Ende dede tsertoghen onwerden²⁰⁵⁶

 

Storen al dat lant doe,

 

Met brande, al toter Borch toe.

 

Met banieren al ontploken:

2060

Hier bi soe wert ghewroken

 

Her Waelrave weder daer.

 

Aldus wert dat orloge swaer,

 

Je lanc soe meer, in beiden siden,

 

Soe dat haer bernen ende haer striden,

2065

Datsi ieghen een dreven,²⁰⁶⁵

 

Al niet en mach sijn bescreven,

 

Alsoe alst hen ghesciede;

 

Want dies hertoghen liede

 

Lagen te Tricht ende tAken,

2070

Die achter lande voren braken,²⁰⁷⁰

 

Daer si die viande scaden mochten.

 

Dlant van Daelheem wert aen vochten

 

Van lieden, die te Herne lagen,²⁰⁷³

 

Diet altoes te rovene plagen:

2075

Dies was die hertoghe Jan soe gram,

 

Dat hi selve voor Herne quam,

 

Ende wan op hen, met crachte,

 

Eiken tune, ende diepe grachte,²⁰⁷⁸

2056 Onwerden. Geen substantivum. Het is onweerdelyk, op een smadelyke wyze.

2065 Je lanc soe meer, al meer en meer; gelyk men op sommige plaetsen nog zegt: je langer, je liver.

2070 Voren braken, voeren breken, gingen plunderen. Breken is irrumpere, zoo als nachtbraken, nachtbreken, rustverstooren is.

2073 herne, lees Herve, tusschen Daelhem en Verviers. Zoo ook vs. 2076, 2082.

2078 Eiken tune, eiken tuinen, omtuiningen van eiken hout, staketsels, hameiden.

[p. 81]

 

Met storme alsoe, dat die van binnen

2080

Dore noot moesten rinnen

 

Alle op enen kerctoren.

 

Alsoe wert Herne doen verloren,

 

Ende verbernt al inden gront.

 

Aldus voer, te meneger stont,

2085

Die hertoge Jan van Brabant

 

In sire viande lant,

 

Alst hem bestac met overmoede;²⁰⁸⁷

 

Maer altoes bleven op haer hoede

 

Soe seere sine viande,

2090

Datsi buten haren lande

 

Die Mase te hen wert niet en leden:

 

Sonder teere tijt, soe reden^2092.

 

Her Walrave, ende die sine,

 

Te Lomelle op die Campine,²⁰⁹⁴

2095

Ende bernden torp al ave;

 

Maer daer en hadde her Waelrave

 

En ghene eere af nochtan;

 

Want, dat hi die reise began,

 

Dat was stolinge, met machte²⁰⁹⁹

2100

Ghedaen, vele meer dan met crachte.

 

Maer daer af la tic bliven

 

Die tale, ende sal voort scriven

 

Een scoene reyse, ende een groote,

 

Die van Brabant die ghenote²¹⁰⁴

2105

Met ridderen ende met cnapen reden,

 

Sonder den hertoge, datsi deden

 

Met tsertoghen gebode al,

 

Alse voort die yeeste nu tellen sal.

2087 Als hem overmoed tartte.

2092. Sonder teere tijt, behalve t'eener tyd.

2094 Lomelle, Lommel in de Kempen. Vergel. Pontanus, Hist. Gelrioe, p. 161. Lelong by Van Velthem leest Lonielle.

2099 Stolinge, steelsgewyze. Waerschynlyk moet men lezen Stolinge met nachte, zoo als in vs. 2545.

2104 Die de genoten van Braband. Over genote, zie op vs. 552.

[p. 82]

 

Alle des hertoghen viande

2110

Roveden, ende namen pande

 

Op die van Aken buten,

 

Ende daden hen die wege versluten,²¹¹²

 

Alsoe, dat men tAken binnen

 

En ghene spise en mochte gewinnen.²¹¹⁴

2115

Daer bi waenden si die stat

 

Van Aken maken alsoe mat,

 

Datsi den hertoge souden begeven;

 

Maer die van Aken bleven

 

Aenden hertoge, daer sie vonden

2120

Hulpe ende trouwe, tallen stonden;

 

Want doen den hertoge wert cont,

 

Hoe dat die van Aken stont,

 

Dede hi, te Tricht binnen, bringen

 

Vele ende ghenoech van allen dingen

2125

Dies tAken was ghebreke.

 

Her Heinric van Gaesbeke

 

Volghede diere spisen na,

 

Ende die heere van Breda,²¹²⁸

 

Her Arnout, die sijn broeder

2130

Was van vader ende van moeder,

 

Ende van Diest her Arnout,²¹³¹

 

Ende die vromeghe Berthout,

 

Beide sone ende vader,

 

Ende dese heeren allegader

2135

Van Kuec, ende van Berlaer,^2135-2137

 

Van Hoesdenne, van Rotselaer,

 

Van Walheem, ende van Wesemale:

2112 En versloten hun de wegen.

2114 Gewinnen, verkrygen.

2128 Breda. Butkens, II, p. 74, en Van Goon, Beschr. van Breda, bl. 15.

2131 Diest. Hy was drossaert van Braband volgens Butkens, Supplément, I, p. 163.

2135-2137 Kuec, Kuik. Zie Butkens, II, p. 54, en de heeren Reiffenberg's Notice sur les sires de kuyk, in de Nouveaux Mémoires de l'Académie de Bruxelles Wegens Berlaer, zie Butkens, II p. 59, en Donghelbergue, p. 117; Hoesdenne, Heusden, Butkens, II, p. 151; Rotselaer, ibid., pag. 185; Walheem, Walhein, ibid., pag. 191; Wesemale, ibid., pag. 25, 102, 123.

[p. 83]

 

Dese hadden te Tricht wale

 

Met helmen torsse XII^c man,

2140

Die daer sinde die hertoge Jan,²¹⁴⁰

 

Datsi die spise souden gheleiden;

 

Want sertogen viande seiden,

 

Ende daden mere daer af lopen,²¹⁴³

 

Datsi die spise moesten vercopen

2145

Sonder gelt int swerts oort,²¹⁴⁵

 

Quamen si over Mase voort.²¹⁴⁶

 

Om die hoverdege tale

 

Laghen si te Tricht wale

 

Openbaer, met haer scouwen,²¹⁴⁹

2150

Soe lange, men ware. vander Denouwen

 

Toter Masen wel te tide

 

Comen ieghen hen te stride.

 

Doen si gebeet waren met staden

 

Daden si die spise laden,

2155

Die si gheleidden al ghescaert,²¹⁵⁵

 

Ende voeren tAken waert,

 

Met ontplokenen banieren,

 

Die rechte strate, sonder vieren,

 

Soe verre dat die van Aken quamen

2160

leghen hen, die doen namen

 

Die spise, ende voerdense in die stat.

 

Doen waren alle die heeren mat,²¹⁶²

2140 Sinde, zond.

2143 Mere, mure, gerucht.

2145 Int swerts oort, in 't eind van 't zwaerd, d.i. op de punt van den degen. Zy zouden verplicht zyn, kwamen zy de Maes over, hunne spys op de punt van 's vyands geweer te komen koopen. Over ort, oord, zie Bild. op het woord, en Verhandeling der geslachten, nieuwe uitgave, bl. 161.

2146 Si, de Brabanders.

2149 Met haer scouwen, met hun toezien, contuitus. Zy lagen daer openlyk te zien; doch wellicht heeft scouwe hier de beteekenis van tocht, als by Bilderdyk Geslachtlijst, III bl. 40.

2155 Gebeet (van beeten), afgezeten, afgestapt; en niet gebeid. Met staden, met staei (welk laetste by de Brabanders nog vry gemeen is). Stade is ledige tyd. Versta derhalve: toen zy lang genoeg afgezeten, uitgerust hadden.

2162 Mat neârgeslagen, geheel ten onder gebracht. Vergelyk Siegenbeek's aenteekening of Maerlant's Wapen Martyn (Nieuwe Werken der Maatschappij van Leyden, III, bladz. 175 en 176).

[p. 84]

 

Die hen te voren utermaten,²¹⁶³

 

Dat die van Aken moesten laten

2165

Den hertoge, eer yet lanc door noot,²¹⁶⁵

 

Want den honger. Daer bi was groot²¹⁶⁶

 

Die bliscap van ouden ende van iongen

 

TAken (die doen alle songen

 

Ende riepen in allen straten:

2170

‘ Coenlike mogen wi ons verlaten

 

Op den hertoge van Brabant;

 

Want en es ander heere int lant! ’)

 

Doen men die spise tAken brachte,

 

Hier af swigic. Die met crachte

2175

Die spise gheleidt hadden tote daer

 

Keerden te Tricht, openbaer,

 

Die strate die si quamen, weder.

 

Doen si den berch souden neder

 

Riden, onverre van Gulpen,

2180

Doen seide men, dat met sire hulpen

 

Her Waelraven daer bi ware:

 

Doen bleef diere Brabantre scare

 

Stille houdende, langen tijt,

 

Ende beidden na dien strijt,

2185

Dien si gherne hadden gesien;

 

Maer wat men hadde geseget van dien

 

Dan was anders niet dan woort:²¹⁸⁷

 

Daer met reden si doen voort

 

Te Tricht in, sonder vreese.

2190

Dat was ene die scoenste rese,

 

Die men te rechte mach viseren,

 

Doent alle die heeren wouden weren,

 

Die den hertoghe onhout

2163 Utermaten. Kwalyk; lees: vermaten, van vermeten, zich laten voorstaen.

2165 Eer yet lanc, thans: eerlang.

2166 Want den honger, ter oorzake van den honger, dien zy lyden moesten, uitstaen moesten.

2187 Dan, dat 'n. Dan was anders niet dan woort. Dat was een valsch gerucht, een louter woord, zonder meer.

[p. 85]

 

Waren, dat met ghewout

2195

Aken nochtan wert ghespijst:

 

Maer die yeeste voort wijst

 

Dat die van Aken niet en gouden,

 

Dien dienst, alsi te rechte souden,

 

Eer dat iaer inde nam:

2200

Nu hoort hoe dat toe quam.

 

Verre die scoenste ende die meeste

 

Aventure, die heeft die yeeste,²²⁰²

 

Ocht die in dorloghe ghesciede,

 

Hadden tsertoghen liede

2205

TAken binnen diere stat;

 

Want het gheviel alsoe, dat

 

Ene partye tAken sloech

 

Ieghen den hertoge, daer met droech

 

Dies conincs scouthede,^2209-2210

2210

Die dire stat verstaen dede

 

Dat logene was ende baraet;²²¹¹

 

Want hi seide hi brachte hen raet

 

Ende hulpe vanden coninc.

 

Dien torre, daer die clocke op hinc²²¹⁴

2215

Besloten, diene dede hi saen

 

Met ghewout doen op slaen,

 

Ende dede, metter banclocken,

 

Die ghemeinte te gader locken:

 

Dat was daer bi al ghedaen,

2220

Datsi wouden doen verslaen

 

In die stat tsertoghen liede.

 

Die coenste daet, die ye gesciede,

 

Verre ochte bi, in enich lant,

 

Daden die daer van Brabant,

2202 Die heeft die yeeste, die de geschiedenis in zich heeft.

2209-2210 Met welke party des konings schout overeendroeg, zich vereenigde.

2211 Dat, wat. Baraet, bedrog. De schout strooide in de stad veel leugens en valschheden tegen den hertog uit.

2214 Torre, toren, als boven vs. 449.

[p. 86]

2225

Die doen tAken waren binnen;

 

Want doen si saghen rinnen

 

Die ghemeinte, ter plaetsen waert

 

Daer ieghen hen was ghescaert

 

Die scouthete, ende sine partye,

2230

Nochtan en twivelden si nye,²²³⁰

 

Datsi daer omme vlien souden:

 

Maer si viseerden, datsi wonden,

 

Als men woude op hen lopen,

 

Hen soe eerlike vercopen

2235

Ende soe diere, eer mense vellen

 

Soude, dat men na mochle tellen

 

Van hare stouter aventuren,

 

Alsoe lange als soude die werelt duren.

 

Op dien troest gingen si staen,²²³⁹

2240

Doen si die clocke hoorden slaen,

 

Op enen hornec van ere straten²²⁴¹

 

Soe coenlike hen ghelaten,

 

Ochte si alle waren lyoene;²²⁴³

 

Nochtan was doen te doene

2245

Iegen al die stat die strijt;

 

Daer bi aventuerden sijt

 

Onverdinckelike seere,²²⁴⁷

 

Daer si mede soe groote eere

 

Van vromicheiden ontfingen,

2250

Datmen moet toebringen

 

Hare namen, met rechte wale.

 

Daer was die heere van Wesemale,²²⁵²

 

Die marscalc van Brabant,

 

Die men int orloge vant

2230 Doch zy vertwyfelden, wanhoopten, geen oogenblik.

2239 Op dien troest, in dit vertrouwen.

2241 Op den hoek (hornec) van een straet.

2243 Lyoene, leeuwen.

2247 Zeer onverdenkelyk, zonder het minste achterdenken, onvervaerd.

2252 Daer was, enz. Deze en de volgende regels zyn aengehaeld by Butkens, Trophées II, bl. 125.

[p. 87]

2255

Altoes coene ende stout:

 

Sijn name was her Arnout,

 

Heeren Arnouts broeder sone,

 

Die tymplere was ene lange doene.²²⁵⁸

 

Die yeeste noemt, te meneger stont,

2260

Den marscalc, hier bi es cont²²⁶⁰

 

Hoe hi es van Wesemale;

 

Daer af blive nu die tale.

 

Daer was oec her Arnout

 

Van Ysche, ende her Berthout,²²⁶⁴

2265

Die voorsienich was ende wijs,

 

Ende van Boutersheem her Lonijs,²²⁶⁶

 

Ende her Jan van Rotselaer,

 

Ende oec waren seriante daer

 

Van Brabant met hen een deel;

2270

Hen quam te hulpen oec Screveel,²²⁷⁰

 

Die in die stat was van magen.²²⁷¹

 

Doen die Brabantre dat sagen

 

Dat hen soe vele hulpen quam,

 

Die hoechste daet, die men vernam

2275

In die werelt ye ghedaen,

 

Ghinghen si daer doen bestaen;

 

Want her Leonijs

 

Van Boutersheem, dies prijs²²⁷⁸

 

Datmen niet en mochte vertellen,

2280

Liep ghenendelike vellen,

 

Daer die stat vergadert was

2258 Tymplere, tempelier. Een lange doene, een langen tyd. Butkens, II, bl. 196.

2260 Cont, kondig, bekend. Derhalve is het genoeg: bekend hoe, enz.

2264 Yssche, Issche, namelyk van Nederysschc, prov. Zuid-Braband. Hy wordt opgenoemd in eenen brief van september 1292 by Mieris, Gr. Charterb., I, 549. Zie ook Devaddere, Origine des ducs et du duché de Brabant, p. 472; Butkens, I, p. 277, II, p. 161; Carpent., Hist. de camb., II, p. 706-949, enz.

2266 Lonijs, Leonijs, Leo. Over Boutersheem, zie vs. 210.

2270 Screveel, lees Serveel. V.d. Damme: Terneel; Schoevaerdts: Sereviel. De eigenlyke naem was Servel of Servelle. Hemricourt, p. 291.

2271 V.d. Damme: die uter stat was gheboren.

2278 Dies prys, diens prys, wiens verdienste.

[p. 88]

 

Van Aken al in enen tas,²²⁸²

 

Den leidsman van hen allen.

 

Doen die was gheyallen,

2285

Liepen met crachte doe

 

Die Brabantere alle toe,

 

Soe coenlike, datsi thant

 

Behilden daer die overhant;

 

Want doen daer her Tielman

2290

Van Lenke viel, doen ran

 

Die ghemeinte al meest neder

 

Een strate al om, ende quam weder

 

Ten Brabantren, ende gheliet

 

Ocht bi hen niet en ware ghesciet.

2295

Aldus bleef her Tielman

 

Van Lenke, die dit began,

 

Ende sire dochter man, doot,

 

Ende die scoutheet vloe, door noot,

 

In die kerke sijn lijf behouden,

2300

Ende met hem alle, die wouden

 

Plichten in die partye.²³⁰¹

 

Waer wert in die werelt ye

 

Soe scoene aventure vernomen,

 

Als op dien dach dien vromen

2305

Ridderen daer versceen,

 

Diere onna daer was een^2306-2307

 

Ieghen dusent, in dander side,

 

Daer ieghen met stride

 

Nochtan haer leven ontdroegen,

2310

Ende daer toe datsi versloegen²³¹⁰

 

Soe eerlike haer wedersaken,

 

Datsi met crachte Aken

2282 Tas, hoop volk. Bild., Geslachtl., op Tas.

2301 Plichten, plegen, meêdoen; gelyk men gewoonlyk zegt: gy hebt er plicht in, voor gy hebt het gedaen, gy hebt mede - gepleegd.

2306-2307 Al was daer van dezelve (diere) in verre na (onna) geen één tegen duizend.

2310 Daer toe, daerenboven.

[p. 89]

 

Behilden in die hant

 

Haren heere den hertoge van Brabant,²³¹⁴

2315

Ende dien scoutheet verdreven?

 

Want die van Aken bleven

 

Voort ane den hertoge hout,

 

Dat hi hen met trouwen gout,

 

Alse sijs noot hadden, overal,

2320

Alse voort die yeeste toenen sal.

 

Dien bisscope Ziverde

 

Van Coelne was dat orloge herde;²³²²

 

Want hi dede die borch te Kerpen²³²³

 

Inden grond neder werpen,

2325

Daer hi mede dat orloge,

 

Tusschen hem enten hertoge,

 

Makede fel ende hart.

 

Dat Kerpen verloren waert,^2328-2338

 

Eert vanden hertoge wert ontsettet,

2330

Dat wert daer bi verlettet:²³³⁰

 

Want en hadde doen bewaert

 

Ende ghemant her Sceifaert,²³³²

 

Ende her Woutre van Winde,²³³³

 

Soe wel, dat sijt met gheninde

2335

Waenden hebben met stride

2314 Hoeren heere, voor hunnen heer.

2322 Herde, hard, pynlyk.

2323 Kerpen, tusschen Dueren en Keulen. Butkens, II, p, 310. Hertog Jan had deze plaets van keizer Rudolf verkregen. Van Heurne, Hist. van s' Hertogenbosch, I, bl. 141, stelt dit op het jaer 1285; doch zie boven op vs. 1794. Vergel. Die Cronica vander hilliger stat van Coellen, gedrukt by Koelhof, 1499, in-fol., bL ccxxxix recto, en Miraeus, Diplom., I, bl. 591.

2328-2338 Het onduidelykevan deze plaets is by Schoevaerdts vry wel hersteld, door de volgende vertaling: ‘Dat Kerpen, zegt hy, soo verloren wierdt, 't gebeurde door dien dat heer Scheiftfart ende heer Wouter van Winde die borch zoo wel gemant ende bewaert hadden dat sy se wel soo langhe meynden te houden, tot dat den hertoge hun te hulpe ware gecomen. ’

2330 Dat wert, lees: dat were, en versta: Dat zou kunnen belet zyn geworden op de volgende wyze; want indien het toen niet hadde bewaerd, enz.

2332 Sceifaert, Jan Sceivaert, heer van Merode. Hy komt voor in eenen brief van het jaer l280 by Bondam, Charterb., I, bl. 656, en in eenen anderen van het jaer 1282 by S^t-Genois, Monumens, I, p. 698. Zie over de familie Butkens, Suppl., II, p. 15, enz.; Le Roy, Notitia, p. 235; Jurisprudentie, heroica, p. 285, en de Nobiliaires.

2333 Van Winde. Men vindt hem. genoemd als dapifer Brahantioe in eenen brief van den 17 november 1283, by Bondam, Charterb., I, bl. 566, alsmede by De Ryckel, Hist. S. Gertrudis, p. 636 en 672 (op het jaer 1260).

[p. 90]

 

Gehouden, tote dien tide

 

Dat hen die hertoge ware comen

 

Te hulpen, hadde hijt vernomen

 

Dat ment soude hebbben verloren,

2340

Hi hadt ontset, emmer te voren,²³⁴⁰

 

Coenlike met overmoede;

 

Maer si waren sonder hoede

 

Altoes in die borch binnen,

 

Dat mense hen mochte afwinnen,

2345

Sine souden wel langen tijt,²³⁴⁵

 

Ieghen storm ende ieghen strijt,

 

Tsertoghen daer op verheiden;

 

Maer si hadden doen bereiden²³⁴⁸

 

Buten soe eyselike een werc,

2350

Daer die van binnen haren merc²³⁵⁰

 

Aen en leiden, cleine noch groot,

 

Daer men vier met in scoot,

 

Ende verbranden die van binnen,

 

Datsi ute moesten rinnen.

2355

Aldus wert Kerpen te broken,

 

Dat seere na wert ghewroken,²³⁵⁶

 

Eer dat orloge inde nam;

 

Dus swigic thant. Doen quam

 

Die somer, dat men mochte logeren²³⁵⁹

2360

Te velde, gingen si viseren,

 

Die bisscop ende sine gesellen,

 

Daer ghi vore af hooret tellen,

 

Datsi den hertoge van Brabant

2340 Emmer te voren, lang te voren.

2345 Sine souden, of zy zouden.

2348 Maer si. Dit si slaet op die van buiten.

2350 Merc, opmerkzaemheid. Zyn merk aen iets leggen zeide men, voor iets opmerken.

2356 Seere na, kort daerna.

2359 Die somer, namelyk van 1284. Vergelyk hiermede onze breedere aenteekening op vs. 1742, hier boven.

[p. 91]

 

Souden doen comen in haer lant,

2365

Over Mase weder te stride;

 

Want si waenden te tien tide

 

Vele mechteger sijn dan hi:

 

Op dat soe gaderden si²³⁶⁸

 

Alle die si mochten bringen,

2370

Ende waenden varen dwingen

 

Met ghewout die stat van Aken:

 

Daer vielen si doen vore, ende braken

 

Buten enen kerctoren,

 

Te Berge ende oec te Horen,²³⁷⁴

2375

Dat ghevest was ende bewaert.

 

Doen si aldus ghescaert

 

Ende gelogeert voor Aken lagen.

 

Voerent die van binnen wagen

 

Ten Pongise, buten den grachten,

2380

Soe datsi die van buten brachten

 

Bi wilen in scade groot,

 

Van sulken die daer bleven doot.²³⁸²

 

Maer dit logeren ende desen strijt

 

En duerde niet langen tijt;

2385

Want die hertoge Jan

 

Van Brabant, hi ghewan

 

Menegen grooten heere te hulpen,

 

Die met hem niet en was te Gulpen

 

Te voren, in dander iaer;

2390

Want met hem quant nu daer,

 

Al van Borgoengen her ave,²³⁹¹

 

Her Ottelet, een rike grave,²³⁹²

 

Ende oec quam met hem doe

 

Tsertogen broeder toe

2395

Van Borgoengen eerlike,

2368 Op dat, op dat stuk, daer op.

2374 Berg en Haren, dicht by Aken.

2382 Sulken, sommige.

2391 Her ave, her-af, herwaerts.

2392 Ottelect of Ostelet, grave van Bourgonje. Zyn broeder hiet Hugues sire ďAvalon.

[p. 92]

 

Ende daer toe menich rike

 

Grave, ende menich hoge baroen,

 

Vander Marchen, van Sessoen,^2398-2401

 

Van Sympoel, van Vendome,

2400

Van Jastelioen, ende van Crome,

 

Van Nouille, van Momorasi,

 

Ende daer toe, verre ende bi,

 

Menich ander hoege man,

 

Die ic genoemen niet en can,

2405

Pickaerde, ende Fransoyse,

 

Henewire, ende Jampenoyse,²⁴⁰⁶

 

Borgengone, ende Poitevine,

 

Vlaminge, ende Artesine,

 

Haspegouwere, ende Hollandre,

2410

Ende daer toe soe vele andre,

 

Doen hise al te gader brachte,

 

Dat hi over Mase met crachte

 

Trecte, soe mechtich dat hi

 

Die stat van Aken daer bi

2415

Verledichde, met grooter eeren,²⁴¹⁵

 

Van al den grooten heeren

 

Diere vore met haren lieden

 

Logeren: hoe datsi scieden²⁴¹⁸

 

Alsoe van diere stat van Aken,

2420

Sal voort die yeeste cont maken.

 

Al dies hertogen viande

 

Hadden hen in allen lande

 

Versien, verre ende wide,

 

Van hulpen, datsi bat te stride

2398-2401 De hier voorkomende namen, diemen by Lelong (Spieg. hist., bl.l40), nog erger geradbraekt vindt, zyn De la Marche, Soissons, Saint-Pol; Vendôme, Chastillon, Craon, Nouille, Montmorency. Butkens, I, p. 305. Men kan over deze familien nazien de Histoire généalogique van Anselme, volgens de tafel, uitmakende het laetste deel.

2406 Henewire, henegouwers (in 't waelsch Henuiers).

2415 Verledichde, ontzettede.

2418 Logeren, lees: logerden of logierden.

[p. 93]

2425

Bereet waren nu daer,

 

Dan si, vore, in dander iaer,

 

Ieghen hen te Gulpen quamen;

 

Nochtan doen si vernamen

 

Dien hertoge over comen

2430

Te Tricht, met soe meneghen vromen

 

Baroen, als met hem doen was,

 

Toghen si voor enen pas^2432-2453

 

Tusschen Tricht ende Aken houden,

 

Bi Gulpen weder, daer si wouden

2435

Des hertoghen op verbeiden.

 

Die hertoge dede sijn heer bereiden.

 

Ende woude sine viande soeken.

 

Doen makeden, van witten doeken,

 

Alle die metten hertoge waren,

2440

Boven alle hare wapene, baren,²⁴⁴⁰

 

Dat elc anderen kinnen mochte

 

Bi dien tekene, als menne sochte.

 

Men waende nochtan, sonder waen,

 

Seker den strijt hebben bestaen;

2445

Want die hertoge hadde doe

 

Sijn vriende ende sijn mage daer toe

 

Met hem daer bracht, datsi met swerden^2447-2449

 

Becorten woude, wien dat werden

 

Dat lant van Limborch soude te deele.

2450

Een groot heere, her Rau van Neele,²⁴⁵⁰

 

Die den grave Reinout

 

Van Gelre was siere saken hout,

2432-2453 Enen pas...houden, eenen doortocht bezetten.

2440 Baren, lappen, waervan Barensteel in de wapenkunde, in 't fransch lambel (lambeau).

2447-2449 Dat zy met het zwaerd het verschil eindigen (kort maken) zouden om te weten wien het land van Limburg zoude ten deele worden. Verg. vs. 1446.

2450 Rau van Neele, Raoul de Clermont, sire de Nesle, connétable de France. Hy sneuvelde in den slag van Kortryk in het jaer 1302. Dictionnaire généalogique, par Aubert de la Chesnay des bois, ii, p. 610. Onze Brabantsche hertog bleef voor hem borg in enen brief van het jaer 1293. S^t-Genois, Monum. anciens, I, bl. 825 en 826.

[p. 94]

 

(Want bi was, alsic versta,

 

Des graven maech na,)

2455

Daer bi sinden die coninc²⁴⁵⁵

 

Van Vranckerike daer, om dese dinc,

 

Dat hise te soenen bringen soude;

 

Want die coninc Philips woude

 

Den hertoge Janne van Brabant

2460

Met hem leiden dore, int lant²⁴⁶⁰

 

Van Arragoen, als hi dede;

 

Want die hertoge woude oec mede,

 

Ende liet die soene te voorder maken:

 

(Ende oec een deel bi dien saken²⁴⁶⁴

2465

Dat op die selve wile die doot,²⁴⁶⁵

 

Daer mede cleine ende groot

 

Emmer inden moet sijn lijf,

 

Ghenomen hadde sijn wijf,

 

Die hertoge van Brabant,²⁴⁶⁹

2470

Dies graven Gies van Vlaendren lant

 

Dochter, die goet was ende wijs:

 

God geve haer sijn paradijs!

 

Hier sal die tale van haer bliven.)

 

Die dedemen alsoe bescriven²⁴⁷⁴

2475

Ende besegelen, dat si^2475-2477

 

Weder op den grave Ghi

 

Van Vlaenderen bleven,

2455 Daerom zond hem de koning.

2460 Met hem leiden dore, met hem wegleiden, medenemen.

2464 Deels ging hy ook mede ter oorzake dat, enz.

2465 wile, wyl, tyd.

2469 Wederom een verzinning van den afschryver; lees: Die hertoginne van Brabant, des graven Gies, enz.

2474 Die (de verzoening).

2475-2477 Zy (de strydende partyen) bleven op den grave Guido, dat is, zy gaven hem de zaek over, zy verlieten zich op dezen hunnen scheidsman. Zie de twee akten van compromis van den 17 july 1284 by Bondam, Charterb., bl. 694, en in het Codex dipl. hierachter. Reeds den volgenden dag werd uitspraek gedaen. Bondam, l.c. bl. 695. Doch het schynt wel dat de koningen van Frankryk en van Engeland zich als overscheidsmannen hadden aengeboden, en dat er, niettegenstaende die uitspraek, dadinge te Parys was, alwaer onze hertog werd in zyn recht bevonden. Zie hieronder vs. 2507 tot 2512. Ook andere verschillen moesten daer vereffend worden, volgens Oudegherst, Annales de Flandre, édit. de Lesbroussart, II, p. 228, en S^t.-Genois, Monumens anciens, I, p. 726.

[p. 95]

 

Dat hi elken soude gheven

 

Sijn recht, ende voort verclaren

2480

Hoe datsi ghesceden waren

 

Te Gulpen, vore, in dander iaer.

 

Op die vorwaerde keerde daer

 

Hare alre heer, in beiden siden,

 

Weder te lande wert, sonder striden.²⁴⁸⁴

2485

Alsoe worden die van Aken

 

Quite van hare wedersaken,

 

Diese met crachte hebben beleget,

 

Alse die yeeste te voren seget.

 

Doen dat heer al was ghesceden,

2490

En bleef die soene vander veden

 

Ghestadich niet, dat was daer bi:

 

Van Vlaenderen die grave Ghi,

 

Al was hi tsertogen sweer,

 

Hi hilt in ander siden meer;

2495

Want hi wanet soe inden,^2495-2497

 

Dat hi Limborch soude ontwinden

 

Den hertoge, diet met rechte cochte.

 

Dat vordeel, dat hi daer in sochte,

 

Ende sijn viseren, ende sijn driven,

2500

Latic nu wel achter bliven;

 

Want daer en was niet ane bewant;²⁵⁰¹

 

Want die hertoge van Brabant,

 

Noch om sterven noch om leven

 

En woude hi den coep begeven

2505

Van Limborch, in ghere wijs.

 

Si hilden daer af te Parijs,

 

Beide die partyen, dadinge,²⁵⁰⁷

2484 Te lande wert, landwaerts, naer huis.

2495-2497 Want hy waende, hy dacht, het zoo te eindigen dat hy zelf den hertog het land van Limburg mocht ontwenden (afhandig maken).

2501 Dat is: daer zat eigenlyk de knoop niet. Bewant is van bewinden.

2507 Dadinge, verdrag; doch hier als geding.

[p. 96]

 

Voor twee hoge coninge,

 

Van Vranckerike ende van Ingelant:²⁵⁰⁹

 

2510 Daer wert die hertoge van Brabant

 

Van diere saken int recht vonden

 

Openbare: nochtan en conden

 

Die twee coninge niet gemaken,

 

Dat hem sine wedersake

2515

Dlant van Limborch wouden laten;

 

Daer bi en conste men niet gesaten

 

Den twist, noch geleggen neder.

 

Alsoe begonsten si doen weder

 

Dat orloge, ye lanc soe felre;

2520

Dat sceen wel den grave van Gelre;

 

Want, in dat selve iaer,

 

Wert dat orloge soe swaer

 

In beiden siden, ende soe herde,

 

Dat, van Veemle tot Bomelwerde,²⁵²⁴

2509 Van Ingeland. De koning van Engeland had op den 20 juny 1284 eenen brief en gezanten aen hertog Jan afgevaerdigd, om hem tot den vrede te bewegen. Zie Rymer, Acta publ. Angl., I, p. 232, en Bondam, bl. 693. Deze gezanten, na de dagteekening van dien brief vertrokken, en met het acnbieden van 's konings bemiddeling belast, kwamen wellicht niet vóór den 17 july in het leger aen, toen het compromis werd gesloten, tengevolge van hetwelk de graef van Vlaenderen reeds den 18 uitspraek deed. Ik onderstel dat deze graef veel eerder dan de strydende partyen van de bezending uit Engeland (in Vlaenderen ontscheept) hebbe kennis gekregen, en dat die omstandigheid de oorzaek zal zyn geweest, waerom hy zulken spoed maekte, om ten voordeele van graef Reinoud te beslissen. Op den 25 juny was Guido nog in Vlaenderen, blykens eene charter van dien dag, gegeven te Winendale (S^t.-Genois, Monumens anciens, I, p.720). Dit aengenomen zynde, zoo moet men bekennen dat Guido al zeer partydig handelde, en dat hertog Jan niet zonder reden het aenbod van bemiddeling, door de koningen van Frankryk en Engeland gedaen, zich ten nutte maekte. Doch ook de graef van Gelder was over de uitspraek niet te vrede. My is onbekend waer de abbé Hossart, schryver van eene Histoire ecclésiastique et profane du Hainaut, Mons, 1792, zyne berichten wegens het hier verhandelde geput heeft: hy geeft omstandigheden op, diemen elders niet aentreft. Jean ďAvesnes (zegthy, deel II, bl. 37) et Guy de Dampierre, ayant examiné d'abord ensemble, puis séparément les prétentions récriproques, jugèrent que le duché de Limbourg devait appartenir au comte de Gueldre, sa vic durant, mais qu'à sa mort il devait être remis au duc de Brabant, el que jusques au tems où celui-ci eût atteint cette succession, le comte de Flandre tiendrait en sequestre la ville de Limbourg. Les parties intéressées, ayant rejeté ce jugement, s'aigrirent plus que jamais. Le roi de France s'en étant mêlé, les engagea à signer une trève, etc.

2524 Veemle, Veemlo, Veenlo, Venlo. Slichtenhorst, I, bl. 60. Bomelwerde, de Bommelerwaerd, tusschen Maes en Wael.

[p. 97]

2525

En geen huus ints graven lant

 

Van Gelre en bleef sonder brant,

 

Dat die Brabanters al deden.

 

Des graven liede van Gelre reden

 

Te Weenle, over die Mase, daer ieghen,²⁵²⁹

2530

Daer die Brabantre vercreghen

 

Gheluc doen, ende grooten prijs;

 

Want daer gheviel een pongijs,

 

Daer die van Brabant niet en brachten

 

Enen man ieghen hen achten:

2535

Nochtan, doen die strijt ghesciede,

 

Ghingen onder des graven liede²⁵³⁶

 

Van Gelre bi alsoe,

 

Datter daer een deel vloe,

 

Ende oec een deel gevaen bleef.

2540

Die groote dade, die men daer dreef.

 

En conste men niet vertellen al.

 

Nu hoort, hoe dat ongeval,

 

Daer Kerpen met wert gebroken,

 

Opden bisscop wert ghewroken,

2545

Niet stolinge, met nachte,

 

Maer openbare met heercrachte;

 

Want die hertoge van Brabant

 

Reet tote ints bisscops lant,

 

Met banieren al ontploken,

2550

Ende dede vier ane stoken,

 

Dat die roec op ghinc

 

Alom ende om, voor Loggelinc,²⁵⁵²

 

Al dat lant op ende neder.

 

Van Vrisheem tot Blaetseem weder²⁵⁵⁴

2555

Wert ghestoert met hoverden,

2529 Weenle, 't zelfde als Veemle, vs. 2524.

2536 Onder, ten onder.

2552 Loggelinc, lees Locheninc, de stad Lechenich aen de Erfft, by Keulen en Bonn.

2554 Vrisheem....Blaestseem, Friesheim en Blatsheim, by Kerpen en Lechenich.

[p. 98]

 

Des bisscops lant, met onwerden,

 

Soe coenlike, dat die daet sceen

 

Wale der meester wonder een,²⁵⁵⁸

 

Dat men daer sach ye gesciet.

2560

Dat en es nochtan al niet

 

Iegen die scade, ende die scande,

 

Die al binnen sinen lande

 

Die bisscop, na, daer om leet,

 

Doene oec die hertoge ane reet,²⁵⁶⁴

2565

Soe scadelike, dat hi vergout

 

Kerpen meer dan dusentfout,

 

Alse die yeeste (te dien tide

 

Dat si telt van dien stride ),

 

Na die waerheit toent wale:

2570

Hier af latic nu die tale,

 

Ende doe die waerheit nu verstaen,

 

Hoe voort dat orloge es vergaen.

 

Hier telt die yeeste groot wonder^2573-2579

 

Vanden hertoge, die sonder

2575

Vrede liet, ende sonder soene,

 

Sijn lant ieghen die hoge baroene,

 

Die hem fel waren ende hart,

 

Ende voer te Arragoen waert,²⁵⁷⁸

 

⁺Metten coninc van Vranckerike.

2580

Waer sachmen nie desgelike

 

Van wondre, dat daer ane dede

2558 Wel een der meeste wonderen.

2564 Toen hem ook de hertog aenreet (van aenryten, aenvallen, verscheuren).

2573-2579 Versta: Grootelyks is het te verwonderen dat de hertog, zyn land zonder vrede en in oneenigheid latende, heenging, enz. Intusschen moet er toch in den winter van 1285 eenige toenadering van partyen hebben plaets gehad, blykens eenen brief van Walraven van Montjoie van den 2 maert, by Butkens, I, preuves, p. 119. Ook Divaeus (Rer, Brab., lib. XII, p. 126), en zynen naschryver Haraeus (Ann. ducum Brab., I, pag. 284) spreken van een bestand. Vergel. Hemricourt, Miroir, bl. 343.

2578 Voer te Arragoen De hertog vertrok na Paesschen 1285. Eene charter van hem, afdedrukt by Quix, Geschichte der ehmaligen reichs abtei Burtscheid Achen 1834, bl. 288 bewyst dat hy feria V ante Passcha van dat jaer nog niet vertrokken was.

+ anno 1285

[p. 99]

 

Die hertoge? want hi leidde mede

 

Ute sinen lande verre te voren,²⁵⁸³

 

Almeest die beste al ute vercoren

2585

Baenrotse, riddere ende cnapen;²⁵⁸⁵

 

Nochtan was ghescapen,

 

Doen hi uten lande reet,

 

Dat orloge alsoe wreet,

 

Dat ye lanc soe meer wijch es:

2590

Maer nochtan, alle des

 

Ghetroeste hem die hertoge,

 

Ende beval land ende orloge

 

Heeren Wouter Berthoude,

 

Dat hijt verhueden soude

2595

Ieghen alle sine viande.

 

Alsoe keerde uten lande

 

Die hertoge Jan van Brabant.

 

Doen hi gherumet was, na thant,²⁵⁹⁸

 

Dede die grave, zonder beiden,

2600

Van Lutsenborch sijn heer ghereiden,²⁶⁰⁰

 

Ende trecte voor Freppont,²⁶⁰¹

 

Dat in tsertoghen hulpe stont,

 

Want het hilt die casteleen,

 

Die doen was te Daelheem,

2605

Her Reynier van Wegeseten,

 

Die hem dies hadde vermeten,^2606-2607

 

Hulpe hem her Berthout,

 

Dat hi Freppont met ghewout

 

Met stride ontsetten soude;

2583 Om verre uit zynland te voeren.

2585 Baenrotse, baenderheeren, baronnen. In ons Codex diplomaticus hierachter vindt men drie onuitgegevene brieven, van 1, 6 en 7 maert 1284 (nieuwe styl 1285), waerby Raes van Gavre en Gerard van Luxemburg, heer van Durbuy, zich in dienst van onzen hertog stelden, om hem in den veldtocht naer Aragon te vergezellen.

2598 Aldra na dat hy weggetrokken was.

2600 Ghereiden, bereiden, in gereedheid brengen.

2601 Freppont, Fraipont, een dorp op de Weze of Wesder, tusschen Luik en Verviers.

2606-2607 Die zich liet voorstaen, indien Berthout hem hielp, dat hy Fraipont zou hebben kunnen ontzetten.

[p. 100]

2610

Maer heeren Wouter Berthoude

 

En dochte die raet niet goet,

 

Dat men om overmoet

 

(Daer niet vele ane en lach,)

 

Brabant op enen dach

2615

Altemale soude aventuren;

 

Daer bi liet men doen gbeduren²⁶¹⁶

 

Van Lutsenborch den edelen man

 

Vore Freppont, soe lange dat hijt wan.

 

Aldus wert Freppont verloren.

2620

Maer beter vele, dant was te voren,

 

Wert daer na weder sciere

 

Dien casteel heeren Reyniere;

 

Want hi deden weder winnen ave,²⁶²³

 

Met behindicheit, den grave

2625

Van Lutsenborch. Dus bleef dat leet

 

In beiden siden even heet,

 

Al die Mase op ende neder,

 

Van Oesselinc tot Hollant weder.²⁶²⁸

 

Van op die Mase bilt te stride

2630

Dat orloge, in tsertogen side,

 

Die heere van Cuyct doen, her Jan,

 

Die, sint dat dorloge began,

 

Selden liet hi des graven lant²⁶³³

 

Van Gelre sonder roef ochte brant;

2635

Want hi dede daer bi stichten,

 

Ende vaste planken ende grichten²⁶³⁶

2616 Gheduren, duer houden, blyven.

2623 Deden, deed het (het kasteel).

2628 Oesselinc, en elders Oesseninc (vs. 3500, 3550, 3554, 3652, enz. Van Velthem, III^de boek, c. XV, vs. 88, en c. XVI, vs. 3), het land van Ardenne. Zie Chronicon Godwicense, pars altera, p. 723, met de aldaer aengehaelde schryvers en de landkaert van dat werk. Misschien van oest, woest, waertoe ook Ouseldingen of Useldangen, by Bertholet, Hist. du Luxemb., IV, pag. 222, en Bertholet, Historia Luxemb., p. 206.

2633 Liet hi. Hi is overboding.

2636 Grichten, griften, graven, by letterwisseling, gelyk gicht tot gift geworden is, Hy liet naemlyk de plaets beplanken (beschutten) en begrachten. Het woord grift voor gracht blykt oudgeldersch te wezen, volgens Slichtenhorst, II bl. 104, §53.

[p. 101]

 

Eene stat, die hiet Ten Grave,²⁶³⁷

 

Daer groote scade ave

 

Des graven lant van Gelre quam;

2640

Daer bi bereidde hem ende quam

 

Die grave van Gelre ghetogen

 

Vore den grave, soe vermoghen,

 

Dat hijt woude breken met ghewout;

 

Maer doen sinde her Wouter Berthout,

2645

Die montbore was van Brabant,²⁶⁴⁵

 

Den heere van Kuuct te hulpen thant,

 

Sinen sone heeren Berthoude,

 

Dat hi den heere van Kuuct soude

 

Helpen verweren sijn lant,

2650

Een groot heere ute Brabant.

 

Her Arnout van Gaesbeke,

 

Quam oec, met grooten ghetreke²⁶⁵²

 

Van here, dat hem volgede na,

 

(Want hi was heere van Breda,)

2655

Heeren Janne van Kuuct te hulpen mede;

 

Maer van soenen, noch van vrede,

 

En woude hi hem niet ane winden;²⁶⁵⁷

 

Maer hi wout helpen inden

 

Metten swerde, woude men striden.

2660

Die grave van Gelre en woude niet liden

 

Die Mase doen, met sinen lieden:

 

Dus bleef die strijt; maer doen si scieden

 

Bleef in des graven heer doot,

 

Die men van binnen uutwert scoot,

2665

Her Tielman van Scinne,²⁶⁶⁵

2637 Ten Grave, nu Grave. Slich. i, bl. 49.

2645 Was, versta: geweest was, ofschoon montbore hier ook voor tydelyken landvoogd kan genomen worden.

2652 Ghetreke, getrek, gevolg.

2657 Ane winden, nu Onderwinden.

2665 Scinne, de heer van Schinne, een dorp by Sittaert. Hy wordt opgenoemd onder de castellani castri Montfort in eene charter by Bondam, I, bl. 627, en komt ook voor in eenen brief van het jaer 1268 by Reiffenberg, Suppl. à l'Art de vérifier les dates, p. 233. Volgens Van Velthem, bl. 141, zouden hier ook dood zyn gebleven de persoonen welke door Heelu gezegd worden op den tocht in Frankryktezyn gestorven (vs. 2686-2705); doch het is te vermoeden dat de afschryver van Velthem iets zal overgeslagen hebben; want hy zegt, onmiddelyk daerna:

Die hertoge ontfine oec siecheit groet,

welk oec de andere edelen tot's vorsten tochtgenooten maekt.

[p. 102]

 

Die beste riddere een, die inne

 

Al dies graven lant was doe,

 

Ochte in al dat lant daer toe

 

Tusschen der Masen enten Rine,

2670

Sonder van Borne heeren Goeswine;²⁶⁷⁰

 

Maer daer af latic die tale;

 

Want en hadde nu niet wale^2672-2675

 

Te deser wilen sinen tijt.

 

Reysen, orloge, ende strijt²⁶⁷⁴

2675

Ghevielen daer te lande

 

Soe dicke, ende soe menegerhande,

 

Dat te seere soude verlinghen

 

Soudement al toe bringen;

 

Daer bi cortic die woort.

2680

Nu hoort vanden hertoge voort,

 

Hoe dat die weder quam

 

Van Arragoen, daer hi nam

 

In die vaert scade groot;²⁶⁸³

 

Want op die vaert bleven doot,

2685

Sonder slach ende sonder steke,

 

Her Heinric van Gaesbeke,

 

Een baenrots ende een groot heere,

 

Die wel was te clagen seere:

 

God geve hen dewelike paradijs!

2690

Die vromeghe her Leonijs

 

Van Boutersheem bleef oec daer,²⁶⁹¹

 

Ende her Jan van Rotselaer,

2670 Behalve heer Goeswyn van Borne. Zie over hem Hemricourt, p. 116, doch vooral Mémoires de l'Académie de Brux., tom. II, Journal des Séances, p. ix-xxiv.

2672-2675 Want het zou hier niet wel van pas komen.

2674 Reysen, zie op vs. 270.

2683 Vaert, tocht.

2691 Boutersheem, zie vs. 210.

[p. 103]

 

Ende her Jan vanden Wale²⁶⁹³

 

Van Wavere, dire men wale

2695

Met rechte ghedincken sal,

 

In die werelt over al,

 

Ewelike om haer vromege dade.

 

Daer storven oec, dat was scade,

 

Vander Hutten her Jan²⁶⁹⁹

2700

Ende sijn sone, twee vromege man,

 

Ende van den Bossche her Jan,²⁷⁰¹

 

Ende van Brusteme her Herman,²⁷⁰²

 

Ende van Versene her Pinkaert:²⁷⁰³

 

Dese riddere bleven in die vaert

2705

Metten hertoghe alle doot.

 

Die hertoghe selve hadde noot

 

Soe groot van siecheiden,

 

Dat al die werelt seide,

 

Dat hi ware doot, ochte, sonder waen,

2710

Niet der doot en soude ontgaen;

 

Want dien fisicinen dochte²⁷¹¹

 

Dat hi ghenesen niet en mochte;

 

Maer God, die wel mach geven

 

Den dooden weder haer leven,

2715

Hi gaf den hertoge Janne

 

Van Brabant, den edelen manne,

 

Dat hi soe verre ghenas

2693 Vanden Wale. Butkens, I, p. 343. Waerschynlyk. moet er gelezen worden Jan van Hermale. Hemricourt, p. 218; Recueil hérald, des baurguem. de Liége, p. 172.

2699 Butkens (I, p. 306 en 344), noemt hem Jean de le Hutte en Donghelberge Delhutte.

2701 Vanden Bossche. De Nobiliaires geven verschillende geslachten op, die dezen naem voeren. De hierbedoelde persoon behoorde waerschynlyk tot de familie van Sombreff.

2702 Brusteme. Hemricourt, p. 309.

2703 V'sene. Donghelberge noemt hem pinckart van Vrsene, doch het moet zyn Vresene, anders Fresin. Hy behoorde tot de familie van Gavre en wordt vermeld by Hemricourt, p. 72. Van Velthem noemt er ook nog her Heinryc Isaerd by, welke laetste naem Rinsaert wordt geschreven in een uittreksel uit Van Velthem, voorkomende in het H.S. der Brabantsche yeesten der abtdy van Tongerloo.

2711 Fisicinen, physiciens, de oude naem der geneesheeren, in Engeland nog gebruikelyk.

[p. 104]

 

Vander siecheit, daer hi in was,

 

Dat men te lande weder brachte.²⁷¹⁹

2720

Wat men in Arragoen wrachte,

 

Noch van orloge, noch van heeren,

 

En sal die yeeste voort leeren

 

Meer dans ane den hertoge leget,

 

Daer dese yeeste om es gheseget,²⁷²⁴

2725

Die openbaer nu heeft gheleert

 

Hoe die hertoge es ghekeert

 

Weder, ute Arragoen,

 

Daer menich hoge baroen

 

In die vaert die doot ontfinc;

2730

Want daer bleef selve die coninc

 

Phylips doot van Vranckerike:

 

Sijn siele hebbe God ewelike!

 

Hier met latic altemale

 

Van Arragoen bliven die tale,

2735

Ende wille u bescriven voort

 

Dat ghi nog niet en hebt gehoort.

 

Doen die hertoge van Brabant

 

Weder comen was int lant

 

Wert dat orloghe, dat hi liet,

2740

Noch felre dan hire af sciet;

 

Want vander Rochen her Waelraven²⁷⁴¹

 

Was doen soe wel metten grave

 

Van Gelre, dat hi hem beval

 

Limborch, ende dat lant al;

2745

Maer doen hadde in sine hande

 

Heinric Snabbe van dien lande

2719 Dat men, lees: dat men n', dat men hem te lande weder brachtte. Vóór de maend november schynt hy reeds te Brussel terug gekeerd. Zie den brief van den 11 dier maend; by Mieris Gr. Charterb., I, bl. 463.

2724 Gheseget, gezegd, genoemd.

2741 Vander Rochen; Van Velthem: Vander Rotsen, De la Roche. Hy was broeder van den grave van Luxemburg. Butkens beet hem Walran, sire de Rochi (I, p. 306 ), anders Roussy, Zie over hem. Kremer's Geneal. geschichte des alten Ardenn. geslechts, Tab. généal., III.

[p. 105]

 

Die borge, bina algader,

 

Voor heeren Coenen sinen vader,

 

Dien de hertoge hadde ghevaen.

2750

Men hadde dien ute ghedaen,²⁷⁵⁰

 

Soe dat hi quite ware bleven,

 

Soen woude Heinric op geven²⁷⁵²

 

Diere borge en geen: des wert verbolgen

 

Her Waelrave, ende dede hem volgen

2755

Alle die hi mochte ghewinnen,

 

Ende toech voor Lonsies, daer hi binnen

 

Heinricke beligghen woude,

 

Soe dat hi hem die borge soude

 

Op gheven altemale:²⁷⁵⁹

2760

Hier af cortic u die tale.

 

Doen Lonsies was beleghen,

 

Sprac her Coene alsoe ieghen

 

Tsertoghen raet, dat hi toe

 

Brachte (want die hertoge doe

2765

Selve was te Parijs waert,)

 

Dat men Lonsies soude ter vaert²⁷⁶⁶

 

Ontsetten met ghewout:

 

Dat onderstont her Berthout;²⁷⁶⁸

 

Maer eer quam tote Lonsijs²⁷⁶⁹

2770

Keerde weder van Parijs

 

Die hertoge selve, ende volgede mede

 

Te Lonsies waert, daer hi oec dede

 

Heeren Coenen Snabben vueren.

 

Doen en dorste niet langer dueren

2775

Voor Lonsies her Waelrave

 

Vander Rochen, ende toech ave

 

Met haesten herde groot;²⁷⁷⁷

2750 Ten ware men denzelve losliete, zoo dat hy, enz.

2752 Soen woude, zoo en wilde, anders wilde.

2759 Altemale, teenemael.

2766 Ter vaert, spoedig. Men zei ook varing.

2768 Onderstont, bestond, ondernam.

2769 Maer eer, lees: maer eer hi.

2777 Herde, zeer, valdè.

[p. 106]

 

Want het dede hem die noot,

 

Doen hi den hertoge comen sach;

2780

Want die hertoge reet voort, ende lach

 

Vore Lonsies met sinen lieden

 

Soe langhe, eer si scieden,

 

Dat die hertoge ende her Coene

 

Tusschen hen daer ene soene

2785

Stadeghen, in diere wijs²⁷⁸⁵

 

Dat her Coene Longijs

 

Herne ende Spremont²⁷⁸⁷

 

Lybois huus, ende al dat stont

 

In heeren Coenen hant,

2790

Dien hertoge van Brabant

 

Altemale moeste op geven.

 

Her Coene ende sijn sone bleven²⁷⁹²

 

Hulperen oec dies hertogen.

 

Doen die hertoge hadde ghetogen

2795

Dese borge alle in sine hant,

 

Doen hadde hi half dat lant

 

Van Limborch, ende oec meer:

 

Want Heinenberge hadde hi eer,²⁷⁹⁸

 

Ende Rincberge ende Witham.

2800

Doen die hertoge aldus quam

 

Ane die borge vanden lande,

 

Worden alle sine viande

 

Soe seere weder slagen

 

Datsi toe ghinghen iaghen,²⁸⁰⁴

2805

Dat dien grave Reinoude

 

Van Gelre sire dochter soude

2785 Vs.2785 Stadeghen, voor stadigden, vaststelden. Zoo was stad hebben bestendigheid hebben.

2787 Herne, lees herve. Zie vs. 2078.

2792 Bleven, versta: zouden blyven; want. zy bleven den hertog niet getrouw, en waren in den slag van Woeringen weêr aen de zyde van grave Reinoud. Wegens hunne bezittingen kan men nazien de brieven, hierboven aengehaeld op vs. 1521.

2798 Heinenberge of Heinsberg by de Rhoer, tusschen Maseyk en Gulick.

2804 Iaghen, bejagen, betrachten.

[p. 107]

 

Gheven te wive den grave Ghi²⁸⁰⁷

 

Van Vlaendren; want daer bi

 

Waenden si soe sterc werden,

2810

Datsi den hertoghe verherden²⁸¹⁰

 

Souden. Van scatte ende van machte,

 

Daer men die brulocht toe brachte,

 

Wert groote feeste ghedreven,

 

Die vele bat ware achter bleven;

2815

Want bi dien huweleke wart

 

Dat orloge weder alsoe verhart,

 

Ende soe hoverdich, in beiden siden,

 

Dat ment niet sonder striden

 

In ghere wijs en conste ghevellen,

2820

Alse die yeeste na sal tellen.

 

Doen dat orloge ierst began,

 

Wert tusschen den hertoge Jan

 

Ende sinen neve van Hollant,

 

Van vrientscape gemaect een bant;²⁸²⁴

2825

Soe datsi te gader souden

 

Ieghen alle mannen houden.

 

Nochtan en quam metter hant

 

Selve die grave van Hollant

 

Dien hertoge niet te hulpen.

2830

Hi was op dien wech te Gulpen;

 

Maer hine volquam niet tote daer.²⁸³¹

 

Te somere om, in dander iaer,⁺²⁸³²

 

Bestont weder die hertoghe

2807 Den grave Ghi, lees: die grave Ghi; deze immers gaf zyne dochter aen Reinoud. De huwelyksche voonvaerde, van den 21 april 1286, vindt men omschreven in de Monumens anc. van S^t-Genois, I, p. 755, en geheel afgedrukt in het Codex dipl., op het tweede deel van Van Spaen's Inleid, tot de hist. van Gelderl., bl. 80-89. De huwelyksplechtigheid geschiedde eerst den 2 july daerna (zie dezelfde Inleiding, IV, bl. 332-336).

2810 Verherden, verharden, obdurare.

2824 Een bant. Op den 10 october 1283. Zie het Groot charterboek van Mieris, I, bl. 434, waer de brief van Jan den 1^en voortkomt. Diem van Floris zal waerschynlyk van denzelfden inhoud geweest zyn.

2831 Maer hine volquam niet, maer hy kwam niet volkomenlyk.

+ Anno 1284.

2832 In dander iaer. V. Huyd. op Stoke, II, 318.

[p. 108]

 

Van dien selven orloghe

2835

Een stoute reyse ende een harde.

 

Daer sinde heeren Wolfarde²⁸³⁶

 

Ende van Renisse heeren Janne²⁸³⁷

 

Die grave van Hollant, ende sine manne

 

Tote Tricht een deel daer mede.

2840

Die grave van Hollant nochtan dede,

 

Al en quam hire selve niet,

 

Te menegher stont verdriet

 

Den lande van Gelre, ende scade groot,

 

Met sinen lieden; want hi ontboot

2845

Die coggen alle van Zeelant,

 

Soe wel bewaert ende ghemant,

 

Datsi royden, voort ende weder,²⁸⁴⁷

 

Alle die Mase op ende neder,

 

Ende al dien Wale, ende oec elre,

2850

Dore dies graven lant van Gelre,

 

Datsi bernen ende scatten

 

Voren, waer sijt matten

 

Mochten, beide verre ende bi.

 

Daer toe oec braken si

2855

Dies bochuys doen van Mere,²⁸⁵⁵

 

Dat hem hilt te ghewere

 

Ieghen den hertoge, met ghewout.

 

Aldus leet die grave Reynout

 

Van Gelre, ende sine liede,

2860

Dicke scade, die hen ghesciede

 

Van den grave van Hollant.

 

Die hertoge serve van Brabant

 

Dede daer vesten ende plinken²⁸⁶³

2836 Daer sinde, daer zond (graef van Holl.).

2837 Renisse, Renesse. Wolfaert en Jan van Renesse worden ook beide vermeld by Melis Stoke, IV B., vs. 765-766. Vergelyk dezeplaets met Huydecoper, ii, bl. 316-318.

2847 Voort ende weder. Wy zeggen nu over en weder, af en aen, op en af.

2855 Bochuys, lees: Blochuys, het blokhuis van Mere, by Maestricht.

2863 Plinken, voor planken. Als boven v. 2641.

[p. 109]

 

Tielle, daer bi soude crinken²⁸⁶⁴

2865

Des graven lant van Gelre mede.

 

Doen dat ghevest was, soe dede

 

Die grave van Gelre maken

 

Eene gaderinghe, bi dien saten⁺

 

Dat hi Tielle woude doen winnen.

2870

Te Tielle was doen binnen

 

Die heere van Kuyct, her Jan,

 

Ende met hem menege vrome man.

 

Van dien lande al die beste;

 

Nochtan en dorste hem op die veste.

2875

Her Jan van Kuyct niet verlaten;

 

Maer hi ginc hem daer toe saten

 

Doen men Tielle soeten soude,

 

Dat hi buten vesten woude

 

Den strijt vele eer waghen.

2880

Te Senne, daer vergadert lagen²⁸⁸⁰

 

Dies graven liede te dien tide,

 

Daer sochtse coenlike met stride

 

Her Jan van Kuyct, ende sine ghesellen,

 

Daer men wonder af mach tellen,

2885

Soe eerlike ende soe seere

 

Waegden sijt. Daer was die heere

 

Van Hoesdinne met, ende her Jan²⁸⁸⁷

 

Van Hesbinne, een vromich man,²⁸⁸⁸

 

Ende vander Sluys her Arnout,²⁸⁸⁹

2864 Tielle, de stad Thiel op de Wael. Hoe onze hertog door den ridder Jan De Cok aen het door dezen opgebouwde slot van Thiel gekomen is, blykt uit de twee briven van den 21 october 1274, by Bondam, Charterb., I, bl. 615. Havermans in zyn Kort begrip en bericht der historie van Brabant, bl. 12, stelt dit by misslag op het jaer 1575. Zie ook Slichtenhorst, I, bl. 41, en Geogr. beschr. van Gelderland, bl. 174.

+ Anno 1286.

2880 Senne, thans Sennewyne, een dorp in de Thielerwaerd. Beschryv. van Geld., bl. 173.

2887 Hoesdinne, Heusden. Zie op vs. 2136, en Van Spaen, Inleiding, III, bl. 92, 202.

2888 Hesbinne, Hesbeen. Hy behoorde tot den stam van Heusden, gelyk alle de volgende edelen. Juris. heroic., p. 196. Ook wordt hy opgenoemd onder een groot getal edelen in eenen brief van het jaer l292, by Mieris, Groot Chart., I, bl. 549.

2889 Vander Stuys, Jurispr. heroic., p. 196 en S^t-Genois, Monumens, I, bl. 792.

[p. 110]

 

Een coene ridder encle een stout,

2890

Ende van Hoesdinne her Diederic,

 

Ende andere riddere, daer ic

 

Diere namen af gheswige.

 

Daer ghevielen te dien wighe

2895

Alsoe die aventueren,

 

Dat daer her Otte van Bueren.²⁸⁹⁶

 

Ende van Drielle her Alaert,²⁸⁹⁷

 

Eerlike ghevaen waert.

 

Her Wouter van Sole, her Roelof van Haegt,²⁸⁹⁹

2900

Die alle waren onversaegt,

 

Her Heinric ende her Roelof die Coc:²⁹⁰¹

 

Maer menegen wapenroc

 

Ende menegen helm mocht men scouwen

 

Seere ghescoort, ende dor houwen,²⁹⁰⁴

2905

Eer die sege ghewonnen wart;

 

Want die strijt was soe hart

 

Eer si wouden sijn ghevaen.

 

Dat selve onder was ghedaen

 

Her Jan van Kuyct bi na;

2910

Maer uten lande van Breda

 

Brachte her Jan uten Houte²⁹¹¹

 

Ene sterke scare, ende een stoute,

 

Den heere van Kuyct na toe.

2896 Otte van Bueren, Otto graef van Bueren. Van Spaen, Inleid., III, bl. 219; Slichtenhourst, I, bl. 151, § 92.

2897 Drielle, in de Bommelerwaerd, by Rossem. Geogr. beschr. van Geldérl., bl. 69; Van Spaen, Inleid., III, bl. 251; S^t-Genois, Monum., I, p. 694.

2899 Sole, door Butkens Soelen genoemd. Van Spaen, Inleid., III, bl. 392. Het huis of kasteel Te Zoelen ligt by Thiel, aen de rivier de Linge Haegt, 't zelfde als Haeften. Van Spaen, Inleiding, III, bl. 301.

2901 Coc. Zie boven op vs. 2864; ook Van Spaen, Inleid., III, bl. 289, 347; divaeus, Annales Lovan., p. 33, en vooral Bondam, Charterb., bl. 615 en 638.

2904 Ghescoort, gescheurd.

2911 Uten houte. Het moet zyn Utenhove: zie de Bredasche Kronyk by Le Roy Notitia, p. 446, ad annum 1285. Doch deze kronyk en Butkens (I, bl. 307) stellen dit voorval een jaer te vroeg. Utenhove stierf aen zyne wonden in hetzelfde jaer l286, volgens vs. 3056 en Diaeus, Rer. Lov., lib. II, pag. 72; welke laetstgenoemde schryver hem noemt Uyttenhoven dictus Zedeleer.

[p. 111]

 

Daer mede soe wert doe

2915

Eerlike die sege ghewonnen.

 

Sint dat dorloge wert begonnen

 

En wert, in negeen pongijs,

 

Meere eere noch meere prijs,

 

Dan daer gheviel, verdient nye,

2920

Ende boven alle die partye,

 

Die daer den strijt verwan.

 

Doen van Kuyct her Jan

 

Tielle hadde bescudt met eeren,

 

Doen woude hire ute keeren,

2925

Ende en bleef daer na niet lange:

 

Doen quam daer in her Vranke van Wange.²⁹²⁶

 

Hoe dat hem ende sine ghesellen

 

Verginc, sal, na, die yeeste vertellen.

 

Die grave van Gelre was man

2930

Tsertoghen, doen men began

 

Dat orloge; maer hi hadde gegeven

 

Sine manscap op, ende was bleven

 

In dat selve goet nochtan,

 

Daer hi te voren af was man,

2935

Ende onthilt met ghewout.²⁹³⁵

 

Die hertoge Jan, die stout

 

Ende hoverdich uter maten

 

Was, ginc hem daer toe saten,

 

Dat hijt hem woude winnen ave.

2940

Hier toe hadde gheloeft die grave

 

Van Hollant den hertoge Janne

 

Beide scepe ende manne,

 

Ende selve te hulpen metter hant,

 

Dat hi vercrighen soude dat lant

2926 Wange. De Vaddere, Origine des ducs et du duché de Brab., p. 471-475; De Ryckel hist. S^t-Gertrudis, p. 910.

2935 Onthilt, onthield 't, behield het.

[p. 112]

2945

Daer die grave van Gelre af

 

Sine manscap op gaf:

 

Op dit gelof soe bereidde

 

Hem die hertoghe, ende beidde

 

Met sijnen here te Hoesterwijc;²⁹⁴⁹

2950

Want men, conste dien dijc,

 

Daer dat lant lach binnen,

 

Torsse noch te voet ghewinnen;

 

Men hadde scepe daer Loe niet wale:

 

Hier af cortic u die tale.

2955

Doen die hertoge vernam,

 

Dat die Grave niet en quam²⁹⁵⁶

 

Van Hollaht, alse hijt onthiet,²⁹⁵⁷

 

Daer om nochtan en woude hi niet,

 

Die hertoge, doen weder keeren;

2960

Maer hi toech voort met grooter eeren;

 

Want doen dede den raet²⁹⁶¹

 

Van Gissene her Vastraet,²⁹⁶²

 

Dat men scepe genoech ghewan.

 

Aldus brac die hertoge Jan

2965

Met sinen here ter vaert,

 

Ende voer te Bomelwerde waert,

 

Doen hi scepe hadde vercregen.

 

Daer vant die hertoge ieghen

 

Hem meneghen geboer,²⁹⁶⁹

2949 Hoesterwyk, Oosterwyk, drie mylen van 's Hertogenbosch.

2956 Niet en quam. Hy kwam nogthans, want den 24 september 1286 ging hy te Tuil een nieuw verbond met onzen hertog aen. Van Mieris, die dit stuk, en een ander van denzelfden dag, in zyn Charterboek, I, bl. 465, heeft laten drukken, zag den naem der plaets, van waer dezelve gedagteekend zyn, Thule, verkeerdelyk voor Thiele aen: het is Tuil, een dorp in de Thielerwaerd, by Waerdenburch, over Bommel, aen de Wael. Geogr. beschr. van Gelderl., bl. 188.

2957 Alse hijt onthiet, gelyk hy 't beloofde, aenmeldde.

2961 Dede den raet, bracht door aenraden te wege.

2962 Gissene. Donghelberge en Schoevaerdts lezen Geffene, Butkens, Ghisene, Van Velthem-Lelong, Geisene. Van zekere Adelise Van Gysene komt eenen brief van den jare 1297 voor hy Le Roy, Notitia, p. 255.

2969 Geboer, boer, met het angment ge. Versta: een menigte van boeren. Zie over dit woord onze breedere aenteekening op vs. 6242.

[p. 113]

2970

Ten dike, daer men over voer,

 

Met clupplen al ghescaert,

 

Die daer her Gheraert

 

Van Rothem vergadert brachte;²⁹⁷³

 

Want die woude met crachte

2975

Den hertoge weren ten dike,

 

Dat hi bestont coenlike;

 

Maer die Brabantre waren

 

Soe tanger ane dat over varen,²⁹⁷⁸

 

Datsi den dijc met crachte wonnen,

2980

Ende die gheboren dore ronnen,²⁹⁸⁰

 

Soe fellike, datsi vlowen saen,²⁹⁸¹

 

Ende her Gheraert bleef ghevaen.

 

Alsoe wan doen Bomelwerde

 

Die hertoge Jan, metten swerde

2985

Eerlike, op des graven liede

 

Van Gelre. Doen dit ghesciede

 

Lach nochtan die grave Reinout

 

Van Gelre, metter ghewout

 

Van alle sinen hulperen,

2990

Diet hem wouden hulpen weren,

 

Ieghen dien hertoge te stride

 

Gescaert alle, in dander side;

 

Nochtan moeste die grave gedogen

 

Van Gelre, dat hi metten oghen

2995

Sach den hertoge van Brabant

 

Ghelogert doen in sijn lant:

 

Maer, dat es emmer waer,

 

Tfergaderen dat was daer swaer;²⁹⁹⁸

 

Want tusschen hen beiden vloet

2973 Rothem (in 't Tongerloosche H.S. der Brabandsche yeesten geschreven Roitsen) de heer van Rothem, 't zelfde als Rossem, uit welk geslacht de beroemde Martyn van Rossem voortgesproten is. Van Spaen, Inleid., III, bl. 257.

2978 Tanger, vlug (alacer). Vermoedelyk afgeleid van tan, vuer, en dus vurig.

2980 Gheboren, boeren, als vs. 2969.

2981 Datsi vlowen saen, dat zy spoedig vloden.

2998 Tfergaderen, 't samentreffen der legers.

[p. 114]

3000

Diep water: maer doen boet

 

Die hertoge Jan bi dien³⁰⁰¹

 

Sinen vianden, dat si tien

 

Wouden soe verre achter waert,

 

Dat hi ende sijn volc ghescaert

3005

Ghemackeleec mochten dwater liden,

 

Hi soude over tote hen riden,

 

Ende inden metten swerde die saken;

 

Ochte hi soude plaetse maken,

 

Datsi mochten tote hen comen.³⁰⁰⁹

3010

Waer wert ye ridder vernomen,

 

Die dorste, met vele min lieden

 

Dan sine viande hadde, bieden

 

Dat daer boot die hertoge Jan,³⁰¹³

 

Die sonder strijt nochtan

3015

Weder sciet van Bomelwerde?

 

Maer hem wert die hoverde,

 

Eer hi keerde weder, geloent,

 

Te Tielle, dat voort die yeeste telt.³⁰¹⁸

 

Doen die grave van Gelre sach

3020

Dat daer ghelogeert lach

 

Alsoe vaste, in sijn lant,

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Dat hine niet en conste verherden,

 

Doen liet daer die grave ghewerden,³⁰²⁴

3025

Ende toech te Tielle waert,

3001 Bidien, daerom, of wellicht dadelyk. Men hoort nog wel zeggen: ik zal bideene by u komen voor: ik zal dadelyk, ik zal met eenen by u komen, gelyk men in oude engelsche gedichten ook dikwyls het woord bedeene aentreft in den zin van immediately. Zie het Glossary achter percy's Ancient english poetry, vol. III.

3009 Hen, versta hem.

3013 H. Loyens (Brevis et succincta synopsis rerum gesiarum ab Loth. Brab. et Limburgi ducibus, p. 5) maekt van dit aenbod een cartel tot een tweegevecht, singularem pugnam.

3018 Telt. Het moet zyn toent. Eene niet ongewoone verzinning des afschryvers.

3024 Zeer waerschynlyk heeft Van Heelu dezen regel aldus geschreven:

[p. 115]

 

Met sinen lieden al ghescaert,

 

Die doen Tielle aenronnen

 

Soe coenlike, dat sijt wonnen,³⁰²⁸

 

Met scilde ende met spere.

3030

Van stride, noch van gewere

 

Dat daer te storme es gesciet,

 

En constic u berechten niet;³⁰³²

 

Maer die van buten wraken

 

Hen daer eerlike, want si staken

3035

Vier ane, ende berndent al.³⁰³⁵

 

Dit was scade ende ongeval

 

Dien hertoge, want hi sach

 

Den roec opgaen, daer hi lach;

 

Maer dat en conste hi niet gheanden;³⁰³⁹

3040

Want hine hadde niet mogen landen,

 

Om dwaler, dat te diep

 

Tusschen hen ende Tielle liep.

 

Alsoe ghesciede scade groot

 

Te Tielle, want, gevaen oft doot

3045

Bleven si alle, sonder sparen,

 

Die te Tielle binnen waren.

 

Daer bleven oec, sonderlinge,

 

Eerlike ende weringhe³⁰⁴⁸

 

Ghevaen, riddere vive,

3050

Die drie betaelden metten live;³⁰⁵⁰

 

Want si waren soe lange

 

Ghevaen dat her Vranke van Wanghe,

 

Her Jan die Coc, ende her Jan

 

Uten Houte, drie vromege man,³⁰⁵⁴

3028 Dat sijt wonnen, den 11 september 1286, volgens het Chronicon Tielense; zie Van Spaen, Hist., 297.

3032 Berechten, berichten, leeren.

3035 Berndent al. Joannis a Leydis, by Sweertius (Rerum belgic. Annal., I, p. 223) zegt: Reynaldus...oppidum Thenense ditionis Brahanlitoe bellica manu capiens destruxit et devastavit. Vast heeft die schryver Tiele met Tienen verward.

3039 Gheanden, veranderen.

3048 Ende weringhe; lees: in de weringhe.

3050 Die drie, versta: waervan er drie.

3054 Uten Houte, Iees Utenhove, gelyk reeds bemerkt is op vs. 2911.

[p. 116]

3055

Int ghevancnesse bedorven,

 

Ende alle drie daer in storven.

 

Her Pauwels van Drongen waert³⁰⁵⁷

 

Ende heer Gielys die bastaert,

 

Tsertoghen oem van Brabant,

3060

Ende daertoe menich vrome seriant,

 

Op borgen ute gegeven,

 

Die daer alle doot bleven,

 

Ghereimert van haren goede.³⁰⁶³

 

Alsoe wert met hoegen moede

3065

Die grave van Gelre ghewroken,

 

Doen Tielle was te broken;³⁰⁶⁶

 

Want die scade, die daer ghesciede,

 

Beide aen goet ende aen liede,

 

Die en mochte men niet wale

3070

Al bi bringen te getale:

 

Daer bi latic dat al bliven.

 

Nu hoort wat si vorwaert driven.

 

Doen verloren was Tielle

 

Dede die hertoge te Drielle

3075

In Bomelwerde een borch stichten,

 

Daer hi dlant met dede vercrichten,³⁰⁷⁶

 

Soe dat moeste in sijn bedwanc³⁰⁷⁷

 

Bliven, iegen des graven danc

 

Van Gelre, ende alle sire hulperen;

3080

Want sine constent niet gheweren.

 

Alsoe liet hi Bomelwerde

 

Den hertoge, ende toech sire verde,

 

Met sinen here, die Mase op.

3057 Drongen, de heer van Drongen of Drongelen, een dorp tusschen Geertruidenberg en Heusden. Het woord waert, werd, slaet op vs. 3061. Hy werd tegen borgstelling losgelaten.

3063 Ghereimert, gebrandschat, beroofd; van het latynsche redimere.

3066 Te broken, gebroken, vernield; zie boven op vs. 1758.

3076 Vercrichten. Zie op vs. 35.

3077 Soe dat, zoo dat't.

[p. 117]

 

Daer was met hen die bisscop

3085

Van Coelne, ende die grave

 

Van Luthsenborch, ende her Waelrave

 

Van Rochen, sijn broeder

 

Beide van rader ende van moeder,

 

Ende menich hoge man daer toe,

3090

Diere ic gheswige; want hen was doe

 

Die grave Ghi van Vlaendren comen

 

Te hulpen, met menegen vromen

 

Man, dien hi daer met hem brachte;

 

Want met goede ende met machte

3095

Woude hi hen helpen dat orloge

 

Houden, iegen den hertoghe.

 

Daer met worden si soe seere

 

Ghesterct, dat men en geen heere

 

En vant, te dien tide,

3100

Sine hadden in scine met stride^3100-3101

 

Ieghen hem gestaen wale:

 

Hier af cortic u die tale.

 

Doen dese alle vergadert waren,

 

Waren si gherne ghevaren,

3105

Hadden sijt connen gheviseren,

 

Daer si hadden mogen deren

 

Den hertoge alre meest, met daden.

 

Doen worden si dies beraden,

 

Datsi die Mase over reden.

3110

Waerom datsi dat deden,

 

Dat en canic niet bedieden;

 

Maer alsoe dochte vele lieden,

 

Datsi wouden te Tricht waert;

 

Want si trecten al ghescaert

3115

Tricht na in ere milen;³¹¹⁵

3100-3101 Versta: Of zy zouden blykbaer tegen hetzelve heir in den stryd het wel gestaen en kunnen volgehouden hebben.

3115 In ere milen, op een myl afstands.

[p. 118]

 

Maer Tricht was, te diere wilen.

 

Daer ieghen ghemant wale:

 

Daer waren die van Wesemale

 

Binnen, ende her Arnout

3120

Van Walheem, ende menich stout

 

Riddere, ende oec seriant,

 

Van Haspegouwe ende van Brabant;

 

Ende daertoe oec hadt vernomen

 

Die hertoge, ende was comen

3125

Ute Bomelwerde met sinen lieden,

 

Ende dede al sijn lant ontbieden,

 

Tote hem, op die Campine.

 

Want daer lach hi, entie sine,

 

Tusschen Molle ende Merhout,³¹²⁹

3130

Soe wijchgier ende soe stout.

 

Waren di viande in sijn lant

 

Ghetogen, dat hise thant

 

Ghewout hadde in Swerts oort.³¹³³

 

Alsoe en trecten doen niet voort

3135

Sine viande te dien tide;

 

Want si keerden, in ander side.

 

Ter Masen weder; daer si

 

Vonden dien grave Ghi

 

Van Vlaendren, die met quam,

3140

Toghen si alle voor Witham;³¹⁴⁰

 

Want dat hadde ghemant

 

Die hertoge doen van Brabant;

 

Daer bi wouden sijt winnen.

 

Doen keerden hen die van binnen

3145

Soe coenlike te ghewere,

3129 Molle ende Merhout, in de Kempen, by Turnhout.

3133 Swerts oort. Zie boven op vs. 2145. De schryver gebruikt deze beeldspraek meermalen; als, onder andere, ook in het tweede boek:

Daer bi bleven si int oort
Vanden swerde al meest verslagen.

3140 Toghen si, lees ende toghen; of misschien dat in den vorigen regel moest staen: doen die met quam, toen die mede kwam. togen zy, enz.

[p. 119]

 

Dat ic en weet wat den here

 

Van buten daer mesquam;

 

Maer si lieten Witham,

 

Ende braken alle weder op.

3150

Van Coelne die bisscop,

 

Die grave van Vlaendren, ende die Limborcheeren

 

Die grave van Gelre, ende al die heeren,

 

Die hen daer te hulpen quamen,

 

Soude mense noemen alle bi namen,

3155

Het soude verlingen al te seere.

 

Daer was met hen soe menich heere,

 

Die alle doen voeren logeren

 

Voor Lonsies, datsi asselgeren³¹⁵⁸

 

Daden seere, ende ane striden,

3160

Met ewenhoden ende met bliden,³¹⁶⁰

 

Ende waendent al thant winnen;

 

Maer die borch was doen binnen

 

Wel ghemant ende bewaert.

 

Daer was op her Gheraert

3165

Borchgrave van Mueslinge,³¹⁶⁵

 

Een ridder, die sinen dingen

 

Wel ende eerlike recht dede;

 

Want sonder soene ende sonder vrede

 

Hilt hi coenlike Lonsies,

3170

Iegen storm ende iegen pongies

 

XL. dage, ende meer daer toe.

 

Eer hem hulpe quam. Nu hoort, hoe

 

Dat men alle die groote heeren

3158 Asselgeren, aenvallen; van het latynsch assilire.

3160 Ewenhoden, evenhoghen, een soort van houten stormtorens, waerover Huyd. op Stoke, III, bl. 293, en Vander Houve, Hantvestchronijk, I, bl. 129 en 130, gelyk ook over Bliden, zeker soort van werptuigen of katten, Balistoe. Vondel spreekt er van in zyn Gysbrecht van Amstel, 1^ste bedrijf, derde tooneel:

Hier lagen Blyden in en ander krygsgevaert.

3165 Mueslinge. Van Velthem: Viuellinge; Vanden Damme: Mulinggen; Butkens: Meuselingen; en by Slichtenhorst: Mulligen. Vermoedelyk Mylingen. Imhof, Notitia S. Rom. Germanici imperii procerum, p. 295 (edilia quarta).

[p. 120]

 

Weder sach van Lonsies keeren.

3175

Alle die veesten, die nu sijn

 

In dietsche, in walsce, in latijn,

 

Die en maken niet cont,

 

Dat ye riddere bestont

 

Onder dies hemels troene³¹⁷⁹

3180

Soe stoute rese ende soe scoene,

 

Alse die hertoge Jan dede,

 

Daer hi ontsette mede

 

Lonsies, doet was belegen

 

Van allen den heeren, die hem ieghen

3185

Waren, dat sine mochten letten

 

Eer die hertoge quam ontsetten

 

Lonsies. Al dat was gesciet

 

Te voren, dat en was al niet

 

Ieghen dat hier wert ghedaen;

3190

Want men sach, sonder waen,

 

In dese reyse den hertoge vueren

 

Drie poente van sleeus natueren,³¹⁹²

 

Die hi hadde, tallen stonden,

 

Te tornoye, ende te tafelronden,

3195

Ende in orloge, ende in stride;

 

Maer nu, te desen tide,

 

Sach mense meer ende bat

 

Dant ye dede op ene stat,

 

Kinlike aen hem openbare:

3200

Nu hoort welc dese poente waren.

 

Dats een poent van den lyoene

 

Dat hi natuerlike es coene,

3179 Troene, troon, uitspansel, firmament; en niet de hemel zelf, gelyk Steenwinkel (inzyne Aenteekeninqen op Maerlant's Spiegel historiael, II, bl. 31), en Clignett (in zyne Bydragen, bl. 352) hebben voorgegeven; immers hier wordt van des hemels troon gesproken. Ook leze ik in myn afschrift van Maerlant's wapen Martyn, 3^de boek, coupl. 7:

Den hemel ende den troon merke!

3192 Poente, punten, uitstekendheden, war mede men zich van anderen onderscheidt.

[p. 121]

 

Als menne iagen wilt, oft vaen,³²⁰³

 

Ocht met crachte wederstaen,

3205

Dat hi liever bleve doot,

 

Dan hi weke door enegen noot:

 

Dat poent ende die eewe³²⁰⁷

 

Hadde aen hem vanden leewe

 

Die hertoge Jan openbare;

3210

Doen voer Lonsies die sware^3210-3211

 

Gaste soe langhe laghen,

 

Dat die van binnen ontsaghen,³²¹²

 

Dat ment hen soude afwinnen;

 

Want doen mochte men bekinnen

3215

Ane den hertoge des leeus aert;

 

Want hi bereidde hem ter vaert

 

Coenlike, met sinen lieden,

 

Ende met vrienden, die hi ontbieden

 

Mochte daer toe haestelike.

3220

Hem quamen ute Vranckerike

 

Van Simpoel sijn neven,³²²¹

 

Die selden achter bleven,

 

Ende oec quam daer met

 

Van Borgoengen her Ostelet,

3225

Ende Overlendere oec een deel,³²²⁵

 

Her Zivert van Ronkeel,³²²⁶

 

Der Walbode, ende haer cracht,³²²⁷

3203 Als men tegen hem zich aenstelt, hem vanpen wil.

3207 Eewe, betrekking (van aerd), van ewen of eeuwen, verbinden, waertoe men ook huwelyk, eed, vrede, enz., brengen moet. Eewe is dus niet de aerd zelve, gelyk Lelyveld dacht (Proeve van tael- en dichtkunde, I, bl. 486).

3210-3211 Die sware gaste, d.i. die gasten, zwaer om dragen, die lastige gasten.

3212 Ontsaghen, ontzag hadden, beducht waren

3221 Simpoel, Saint-Pol, als boven vs. 2404.

3225 Overlendere, overlandre, overlanders, duitschers.

3226 Ronkeel. Imhof, Notitia Germ. proc., p. 414, 640, en Kremer, III, bl. 257.

3227 Der Walbode, lees: her Walhode. De rechte naem is Waltpode von Bassenheim. Imhof, Notitia, p. 636. Zie ook over dit geslacht aeg. Gelenius, De magnitudine Colonioe, p. 127 et seqq. Een andere stam wordt aengewezen in de Notice van Ernst, by Reiffenberg, Archives, VI. p. 198. Het bygevoegde, in dezen en den volgenden regel, ende haer cracht - met hare macht, slaet niet op elken naem in het byzonder, maer is betrekkelyk tot alle de opgekomene, tot dus verre vermelde, heeren.

[p. 122]

 

Van Grifensteine, met hare macht,³²²⁸

 

Ende die grave van Wilnouwe,³²²⁹

3230

Quamen ten hertoge op trouwe,

 

Ende ander vele, dier ic gheswige.

 

Aldus bereidde hem te wige

 

Ghenendichlike die hertoge Jan

 

Van Brabant, recht als een man

3235

Die liever woude die doot kiesen

 

Dan hi Lonsies soude verliesen.

 

Dat dede hi wel in scine;

 

Want hi, ende die sine,

 

Toghen alle ter vaert

3240

Coenlike, te Longies waert,

 

Alse liede, diet met stride wouden

 

Ieghen hare viande behouden.

 

Doen die hertoge van Brabant

 

Ute bracht hadde sijn lant,

3245

Eer hi ende sine liede

 

Tote Tricht quamen, soe gesciede

 

Dat men openbare aen sach

 

Dat aenden hertoge gelach

 

Vanden poenten van leeus manire,

3250

Dat es, datten allen diere

 

Ontsien, alse hi es erre,³²⁵¹

 

Soe seere, waren si bi ochte verre,

 

Ende hoorden si den leeu brieschen,

 

Alsoe verre alsijt ghevreischen,³²⁵⁴

3255

Waren si op tfelt of opt wout,

3228 Grifensteine, Grevenstein, op een tak der Rhoer gelegen. Imhof, Nolitia, p. 456.

3229 Wilnouwe, by Butkens (I, 308): Widenouw. De naem is Weilnau, Imhof, Notitia p. 330. Zie ook kremer, III, bl. 130, 229.

3251 Erre, gram.

3254 Ghevreischen, vorschen, vernemen, ontwaren. Bilderdyk, Verhandeling der geslachten, bl. 354.

[p. 123]

 

Dat elc vlouwe in sire ghewout.³²⁵⁶

 

Rechte aldus sach men keeren

 

Van Lonsies alle die groote heeren,

 

Die ghelogeert daer vore lagen;

3260

Want eer si den hertoge sagen,

 

Doen si vernamen dat hi quam

 

Tornich te hen wert, doe nam

 

Elc sinen wech ende vloe,

 

In sine veste, rechte alsoe

3265

Alsoe die diere den leeu vlien,³²⁶⁵

 

Daer sine hooren, eer sine sien.

 

Die vorste van Coelne, die bisscop,

 

Hi vloe te Wassenberge op;³²⁷²

 

Die grave van Vlaendren te Namen;

3270

Ende die van Luthsenborch quamen

 

Weder in te Limborch, mat;

 

Die grave van Gelre ter Nuwer Stat:

 

Alsoe sochte elc sine veste;

 

Nochtan waren si die beste,

3275

Ende, van al den roemschen rike,

 

Die mogenste, sonder gelike,

 

Doen si alle te gader waren.

 

Daer bi, doen die hertoge varen

 

Dorste daer hise altemale

3280

Ieghen hem vant, toende hi wale,

 

Dat hi hadde des leeus aert;

 

Want, doen hi bestont die vaert,

 

Waest noch doen onghesien,

 

Datsi van Lonsies souden vlien,

3285

Al hadde hem des aen ghenomen,

3256 Dat elk vlood naer zyn' schnuilhoek. Zie Kilean, in voce ghewoudt.

3265 Alsoe, lees: Alse. De afschryver heeft by verzinning tweemael hetzelfde woord geschreven, om de groote overeenkomst van beiden.

3272 Nuwer stat, Nieuwstat, anderhalf myl van Maseyck, dicht by Susteren en Sittard. Zie Tegenw. staat van alle volken, XII, bl. 584; Bondam, Charterb., I, bl. 619; Slichtenhorst, II, bl. 62, waer men de afbeelding van dit fort aentreft.

[p. 124]

 

Dat hi ieghen ware comen

 

Die coninc selve van Vranckerike.

 

Nochtan bestont soe coenlike

 

Die hertoge jan dese rese,

3290

Datsi vlouwen al om vrese,

 

Als alder werelt wel es cont.

 

Nu hoort, wat doen voort bestont

 

Die hertoge Jan van Brabant.

 

Doen hi Lonsies vri vant

3295

Volgde hi eerlike ende wale,

 

Ende voer te Rimersdale,³²⁹⁶

 

Int lant van Limborch, logeren:

 

Daer stonden werhuse, die deren³²⁹⁸

 

Wouden dicwile den lande

3300

Van Daelhem, die dede met brande³³⁰⁰

 

Die hertoge storen altemale;

 

Te Sineke, ende te Rimersdale,³³⁰²

 

Ten Woude, ende te Wilgenru,³³⁰³

 

Ende andere vele, die ic nu

3305

Alle ghenoemen niet en can;

 

Dies swigic. Die hertoge Jan

 

Dede batalgeren sine scaren,

 

Ende voer hem openbaren,

 

Met ontplokenen banieren,

3310

Voor Limborch dien fieren

 

Heeren, diere op lagen,

 

Van Luthsenborch, ende toe sagen

 

Dat die hertoge van Brabant,

3296 Rimersdale, Vandem Damme Reiniers sale; Van Velthem: Reineirs dale. De kaert van Limburg heeft wel Rimmerstock, tusschen Dalhem en Valkenburg; doch nergens vind ik Rimersdale. Intusschen tref ik zekeren Simon van Reymbersdale als getuigen aen in eenen brief van het jaer 1252, by Butkens Trophées I, Preuves, pag. 77

3298 Werhuse, weerhuizen, kasteelen.

3300 Met brande, door het vuer

3302 Sineke, Sinnich, niet verre van Witthem.

3303 Woude, Wilgenru, beide my onbekende plaetsen. In Bertholet's Historie du Luxembourg, V, p. 296, wordt gesproken van Simon, Thibaut et Winand de Willeru.

[p. 125]

 

Al dat hi buten mure vant,

3315

Op dede gaen metten viere.

 

Tusschen die borch ende die riviere

 

Stonden huse, ende hameiden,

 

Daer sloegen toe, sonder beide,

 

Door die riviere, op groote orsse,

3320

Brabantre, di daer porsse

 

Leden, eer sijt mochten winnen;

 

Want daer quamen die van binnen

 

Soe coenlike ute, ende staken

 

Ieghen hen, datsi braken

3325

Hare gelavien toter hant;

 

Maer die van Brabant

 

Dadense in hare porten weder,

 

Soe dat vander borch neder

 

Nieman sint en quam wreken.

3330

Alsoe wert al ontsteken

 

Vander borch, tot buten verre,

 

Moelne ende huus; dies worden erre³³³²

 

Van Luthsenborch die groote heeren,

 

Datsi niet en consten gekeeren

3335

Dien hertoge doen met stride;

 

Want daer was, te dien tide,

 

Met hem, te Limborch binnen,

 

Hare suster dochter, die gravinne

 

Van Vlaendren, die op hare vaert

3340

Was ten grave van Ghelre waert;³³⁴⁰

 

Ende want si doen was comen uut

 

Met feesten, alse bruut,

 

Dies waest hen te leder vele;³³⁴³

 

Want met alselken spele

3345

Heeftmen selden vernomen

3332 Moelne, Molens.

3340 Ten grave van Ghelre waert. Van Velthem doet ze tharen vader varen(B. II, C. LII, vs. 14).

3343 Te leder vele, veel leeder, veel onverdragelyker. Vergelyk Clignett's Bydragen bl. 198.

[p. 126]

 

Ieghen brude ute comen;³³⁴⁶

 

Want die roec vanden viere

 

Maket daer soe doncker sciere,

 

Datmen en sach borch noch stat.

3350

Alsoe makede doen mat

 

Die hertoge alle sine viande,

 

Ende keerde weder doen te lande³³⁵²

 

Met grooter eeren; want soe bi

 

Was doen die winter, dat hi

3355

Niet langer en mochte logeren,

 

Met here buten, sonder deren.³³⁵⁶

 

In dese reyse hadde de een stout

 

Conroet doen her Arnout,

 

Die heere was van Breda:

3360

Die sterf cortelinghe na:

 

Sijnre sielen si God hout!

 

Her Woutre Berthout

 

Moeste in dat iaer oec keeren

 

Vander werelt, die, met eeren,

3365

Alse die yeeste voort sprac,

 

Doen des hertoghen gebrac,³³⁶⁶

 

Brabant lange bewaerde.

 

Twee vromeghe standaerde

 

Verloes Brabant hier ane.

3370

Dat ic haers nu vermane³³⁷⁰

 

(Der sielen hebbe God genade!)

 

Dat es, om dat hare dade

 

Men ewelike ghedincken sal,

3346 Brude, bruiden. Jeghen brude ute comen is bruiden te gemoet komen.

3352 Ende heerde weder. De heer van Kuik had op den 31 october 1286 mei Reinoud van Gelder een verdrag van onzydigheid gesloten voor de landen van Kessel, Rode en Kuik. Van Spaen, Hist., bl. 298, en Ryhoff, Gedenkwaardigheden van Gelderland, I, Oorkonden bl. 6.

3356 Buiten mei zyn heir, zonder schade lyden.

3366 Toen er geen regerend hertog was.

3370 Haers nu vermane, van haer kundsche doe. Het moneo der Latynen.

[p. 127]

 

In die werelt over al,

3375

Daer men sal die yeeste lesen:

 

Hier swigic voort van desen.

 

Doen dese reyse was gedaen,

 

Toende die hertoge, sonder waen,

 

Dat hi dat derde poent droech

3380

Vanden leeuwe, dats, als hi genoech

 

Beiaget heeft, soe es hi blide,

 

Ende deilt soe meldelike sijn pride,³³⁸²

 

Dat hire den dieren laet aen winnen,

 

Die op ghenade tote hem rinnen:

3385

Dit poent hadde die hertoghe

 

Vanden leeuwe int orloghe;

 

Want die hem te hulpen quamen

 

Van verren, eer si orlof namen,

 

Hen gaf hi orsse, ende ander goet,

3390

Mildelike, als die leeu doet;

 

Want alsoe spraken die heeren

 

Van Overlant, doen si keeren³³⁹²

 

Te lande wert weder souden:

 

Dat hen die hertoge gegouden

3395

Hadde ende geloent soe seere,

 

Datsi met rechte bleven eere

 

Den hertoge sculdich, ende trouwe;

 

Want die grave van Wilnouwe,

 

Doen hi uut Brabant keerde,

3400

Daer menne binnen seere eerde,

 

Sprac hi te sinen ghesellen:

 

‘ Ghi heeren, men mach wonder tellen

 

Vanden hertoge van Brabant!

 

Hi es vromich metter hant,³⁴⁰⁴

3405

Goene van herten, ende melde mede;

3382 Pride, prei, prooi, buit (proeda).

3392 Overlant, Duitschland.

3404 Vromich metter hant, zeer gebruikelyk by de ouden voor sterk en kloek.

[p. 128]

 

Want meere eeren, dan hi ons dede,

 

En hadde hi mogen doen niet wale;

 

Want, hadde hi Lovene altemale

 

Ende Bruesele ons gegeven,

3410

Dat ware al achter ons bleven,

 

Wine haddent connen henen bringen;

 

Daer bi gaf hi ons van dingen³⁴¹²

 

Soe vele, die wi mochten vueren!

 

Alsoe lange als dat orloge dueren

3415

Sal, wil ic sijn ridder wesen. ’

 

Alsoe toende doen in desen

 

Die hertoge des leeus nature wale.

 

Hier af cortic u die tale,

 

Ende keere op die yeeste weder.

3420

Te dien selven tide wert, neder

 

In Gelderlant, oec ghedreven

 

Dat nog ongetelt es bleven,

 

Dat die yeeste met corter talen

 

Weder nu hier sal verhalen.

3425

Doen die grave van Hollant sach,

 

Dat sijn neve die hertoge lach

 

Int lant van Limborch gelogeert,

 

Ende sijn viande gescoffeert³⁴²⁸

 

Ende ghevlouwen voor hem waren,

3430

Dede hi in Gelrelant varen

 

Coggen vele, met grooten here,

 

Ende dede doen alse hulpere^3432-3533

 

Tsertoghen lant vercrichten.

 

Die hertoge van Gelre hadde doen stichten³⁴³⁴

3412 Daer bi daerom.

3428 Gescoffeert, verslagen, verdaen. Het sconfelture onzer vaderen is thans nog de desconfiture der Franschen. Vergel. Grimm's Gramm. I, bl. 498.

3432-3533 Lees: ende dede doen, alse hulpere Tsertogen, dat lant vercrichten; want de graef van Holland was 's hertogen bondgenoot, en zel dus zyn land niet verwoest hebben.

3434 Die herloge van Gelre, lees: die grave van Gelre; want Gelderland werd eerst in 1339 tot een hertogdom verheven; ofschoon men wel wil bekennen dat de beide namen, van graef en hertog alvroeg verwisseld werder, gelyk Brussel aeamerkt. in zyne Usages des fiefs, L. II, c. VII Zie ook Phillips, Deutsche Geschichte, I, bladzyde 490.

[p. 129]

3435

Een boren, hiet Ten Nuwen Grave;³⁴³⁵

 

Die wonnen ende braken ave

 

Die Zelandre, met stride.

 

Drielle was oec, ten selven tide,

 

Ondergaen dies hertogen

3440

Lieden: daer was vore ghetogen

 

Met crachte doen her Jan

 

Van Kuyct, diet weder wan,

 

Ende soe vaste maken dede,

 

Dat die hertoge daer mede

3445

Bomelwerde hilt ende bedwanc,

 

Iegen des graven Reinouts danc.

 

Aldus hadden ongeval,

 

Vanden orloge over al,

 

Dies hertoghen viande,

3450

Ende daer toe scade ende scande

 

Meer dan si te voren leden,

 

Eer si den huweleec deden

 

Tusschen Gelre ende Vlaendren maken,

 

Nochtan met dien saken

3455

Waenden sijt algader winnen;

 

Maer dat becochtense ierst daer binnen,

 

Soe verre dat hen allen

 

Swaerlike moeste mesvallen,

 

Eer dat orloge inde nam:

3460

Maer hoe dat daer toe quam,

 

Des swigic al, tote dien tide

 

Dat die yeeste telt vanden stride.

 

Doen in allen lande liep

 

Die mere, dat al die werelt riep,

3465

Dat hen alle die groote heeren,

 

Ende boven al die Limborcheeren,

3435 Nuwen Grave, het kasteel van Nieuwengrave. Slichtenhorst, II, bl. 104; Butkens, I, pag. 308.

[p. 130]

 

Die te vliene niet en plaghen,

 

Van Lonsies lieten iaghen,

 

Woude die mere ende dat spreken

3470

Die grave van Luthsenborch wreken,

 

Ende neder leggen met anderen werken,

 

Ende dede doen vander kerken

 

Van Spremont ene borch maken,

 

Die hi dede mannen, hi dien saken

3475

Dat hi die borch daer met woude dwingen

 

Van spremont, datmen daer op bringen³⁴⁷⁶

 

En soude en ghene spise mogen;

 

Want men vresede tsertogen

 

Comste daer niet van Brabant;

3480

Want daer was doen dat lant

 

Woeste, ende vol van sceeuwe;³⁴⁸¹

 

Maer die nature vanden leeuwe,

 

Die in sijn herte die hertoge droech,

 

Dine conste en geen ongevoech

3485

Noch ghene cracht over liden

 

Ieghen hare, sonder weder striden.

 

Dat wert doen wel openbare;

 

Want soe stoute reyse, ende soe sware,

 

Alse die hertoge doen bestont,

3490

Om te ontsettene Spremont,

 

En wert van riddere nie bestaen,

 

In en geen lant, sonder waen,

 

Daer men ye af vernam;

 

Want doen die hertoge quam

3495

Met ridderen, ende met knapen,

 

Te Dalheem, doen was gescapen

 

Beiden tijt ende land soe scarp,³⁴⁹⁷

 

Dat daer elc man warp

3476 Spremont of Sprimont, een groot dorp tusschen de Ourthe en de Weze, ruim drie mylen van Limburg. Oudiette, Dictionnaire géographique des treize départemens réunis, I, p. 283.

3481 Sceeuwe, sneeuw. Zoo ook vs. 3507.

3497 Tijt, het weder (tempus).

[p. 131]

 

Beide spise ende ors coren³⁵⁹⁹

3500

Op sinen somere te voren,³⁵⁰⁰

 

Ochte ane sijn ghereide hinc.³⁵⁰¹

 

Alsoe reet in Oesseninc,⁺

 

Int wilste lant van Almaengen,

 

Dore wout ende door montaengen,

3505

Daer hi enghene spise en vant,

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Op vorst ende op sceeu,

 

Alsoe alse vore den leeu

 

Van vresen alle dieren vlien,

3510

Alsine tornich comen sien:

 

Alsoe geviel doen daer int lant;

 

Want die kerke, die ghemant

 

Ende ghevest hadde die grave

 

Van Luthsenborch, daer vloen ave

3515

Twee hondert manne, ende meer,

 

Met wapenen nochtan eer

 

Die hertoge toter kerke quam;

 

Want al dat daer int lant vernam

 

Den hertoge comen, dat vloe.

3520

Uten lande van Staveloe,³⁵²⁰

 

Ende oec van elre, hadde daer liede

 

Vele bracht, doen dit ghesciede,

 

Van Luthsenborch een dire bastaerde,³⁵²³

 

Die hi ieghen den hertoge scaerde

3525

Vore Hawelge, op enen pas,³⁵²⁵

 

Die soe swaer te lidene was,

 

Dat onmogelike sceen,

3599 Ors coren, paerdenkoren, haver.

3500 Van voren op zyn paevd. Sommer, lastpaerd, bête de somme.

3501 Ghereide, zadel.

+ Anno 1287.

3520 Staveloe, Stavelo.

3523 Een diere bastaerde. Deze bastaerd van Luxemburg was Hendrik, heer van Houfalise. Butkens, I, p. 308 en 564. Zie ook hierachter, vs. 5038 en 5046.

3525 Hawelge, Auwaille of Auwille, op de Ourthe, aen den mond der Amblève. OUDIETTE, Dict. géogr., I, p. 19.

[p. 132]

 

Al en lage daer maer een

 

Man gestaen te ghewere,

3530

Datten met sinen here³⁵³⁰

 

Alexander, te sinen tide,

 

Hadde gewonnen met stride;

 

Want die Orte was fel ende diep,³⁵³³

 

Die onder die montaenge liep.

3535

Daer was die brugge af te broken;

 

Daer bi moeste men steen roken³⁵³⁶

 

Ende hoege montaengen liden,

 

Bi die brugge in beiden siden,

 

Eer men ten vianden mochte comen.

3540

Vore den pas sachmen den vromen

 

Brabantren van haren vluggen

 

Orsen maken nochtan bruggen,

 

Daer si die Orte met leden,

 

Ende die montaengen op reden

3545

Coenlike, met soe grooten roten,

 

Dat den ghenen die besloten

 

Hadden den pas met haren spieten,

 

En geen gheweer en conste bescieten

 

Ieghen den hertoge, entie sine.

3550

Nochtan leden daer pine

 

Ende daden weringe soe groot

 

Die Oesseninghe, eer si dore noot

 

Vloen, daer men den pas wan,

 

Dat daer doot hondert man

3555

Bleven van den Oesselingen.

 

Die ander alle, die ontgingen

 

Ende volgden na, ter vaert,

 

Van Luthsenborch dien standaert,

3530 Datten, dat die man.

3533 Orte, Ourthe.

3536 Steen roken, steenrotsen. Op gelykerwyze geschreven in de Reize van den heiligen Brandaen, volgens myn afschrift, bl. 125:

Daer vondense in die zee
Ene steen roke harde hoghe;
Sine condense niet veroghen.

[p. 133]

 

Weder tote Hawelge binnen:

3560

Daer liet die hertoge ute rinnen^3560-3561

 

Vore, alleene dore dat wout

 

Ende riep ane menichfout

 

Sinen vianden: ‘ Keert u!

 

Want u mach gevallen nu

3565

Beide ghelucke ende eere;

 

Want, bi Gode onsen heere,

 

Ic ben die hertoge selve;

 

Mi en volgen niet si twelve³⁵⁶⁸

 

Van minen lande, ende oec min,

3570

Die weten waer ic ben;

 

Daer bi verbeidt! ende wreect u ande! ’³⁵⁷¹

 

Tsertoghen viande

 

Verstonden doen wale

 

Dat hijt selve was, aen sijn tale,

3575

Nochtan en dorsten si niet merren;³⁵⁷⁵

 

Want si vreesden dat van verren

 

Andre na volgden gescaert;

 

Daer bi vloen si voorwaert,

 

Ende die hertoge volgde doe

3580

Alsoe tote Hawelge toe,

 

Daer hi met banieren vant

 

Een deel diere van Brabant,

 

Die hem na quamen gevaren.

 

Die viande alle waren

3585

Door Hawelge gevloen voort.

 

Hawelge wert ghestoort,

 

Ende die kerke van Spremont

 

Wert gebroken te diere stont.

 

Aldus wert die borch gespijst

3590

Van Spremont, als die yeeste wijst,

3560-3561 Ute rinnen vore, vooruitrennen.

3568 Ik word door geen twaelf der mynen gevolgd.

3571 Wreect u ande, wreekt uw leed.

3575 Merren, marren, stilhouden, blyven staen.

[p. 134]

 

Ende vri gemaect yan allen vresen

 

Verre ute metter stoutster resen

 

Die ye te voren wert gehoort.

 

Hier af latic nu die woort,

3595

Ende wille u seggen voort

 

Ende ontbinden die woort.

 

In den somer na, ginc op

 

Dorloge tusschen dien bisscop

 

Van Messe ende den grave van Baren,³⁵⁹⁹

3600

Daer tsertogen viande waren

 

Alle comen dien bisscop

 

Van Messe te hulpen, daer op,

 

Dat hi hen weder hulpen soude.

 

Die hertoge Jan van Brabant woude

3605

Thoenen doen, openbare,

 

Dat hi wijchgier ware

 

Te stridene ieghen sine viande,

 

Ende oec dat in enghenen lande

 

Die strijt aen hem en bleve:

3610

Daer bi quam hi sinen neve

 

Te hulpen doen, den grave van Baren,

 

Daer sine viande ieghen waren

 

Comen met soe grooter macht,

 

Dat over dach, ende over nacht,

3615

Die hertoge Jan om hulpe ontboet.

 

Doen volghde hem na een conroet

 

Van ridderen ende van cnapen,

 

Verre die beste die men rapen

 

Mochte ute al Brabant.

3599 Messe, Mets, by Slichtenorst (II, bl. 104, § 54) verkeerdelyk Ments. Baren, Bar. Zie over dit huis de Généalogie van P. Anselme, en Miraeus, Diplom., I, p. 402. Gedurende dezen zomer hadden er, gelyk gezeid is, eenige kortstondige wapenschorssingen plaets tusschen graef Reinoud en onzen Hertog (Van Spaen, Hist., bl. 299), welke laetstgenoemde vorst ook een verbond aenging met den bisschop van Luik, en met Dirk, grave van Kleef. Zie de charters van 6 maert 1286 (1287), en 15 april 1287, hierachter.

[p. 135]

3620

Dese leden dore der vianden lant,

 

Openbare, sonder vieren,

 

Met ontplokenen banieren,

 

Haestelike, nacht ende dach.

 

Doen men int lant van Baren sach

3625

Comen die van Brabant,

 

Door hare viande lant,

 

Met haren banieren al ontwonden,

 

Ende met helmen op gebonden,

 

Reet ieghen hen die hertoge Jan,

3630

Ende daer toe menich vremt man,

 

Diese van wondre voer bescouwen:³⁶³¹

 

Want van diere grooter trouwen

 

Ende vanden daden, die si deden,

 

Doen si door Oesseninc leden,

3635

Om dien hertoge, haren heere,

 

Verwonderde hen allen seere;

 

Want riddere, ende seriante

 

Ghelieten alle als gygante,³⁶³⁸

 

Die liever sterven wouden,

3640

Dan si in vremden lande souden

 

Haren heere in noode laten.

 

Doen dit conroet quam, ginc hem saten

 

Daer toe die hertoge van Brabant,

 

Doen hi soude des graven lant³⁶⁴⁴

3645

Van Baren eerlike verweren.

 

Hi ende sine liede voeren logeren

 

Te Sinte Michiels, ghereet ten stride.³⁶⁴⁷

 

Die viande, in ander side,

 

Hadde meer liede nochtan:

3650

Daer bi woude die vromege man,

3631 Van wondre, tot verwondering.

3638 Ghelieten alle als gygante, gedroegen zich alle als reuzen.

3644 Doen hi, lees: dat hi.

3647 Te Sinte Michiels. Er zyn verschillende plaetsen van dien naem, weshalve het moeilyk is aen te wyzen welke diegene zy, die men hier bedoeld heeft.

[p. 136]

 

Van Luthsenborch selve die grave,

 

Ende sijn broeder her Waelrave;

 

Want men iegen hen daer vant

 

Den hertoge Jan van Brabant,

3655

Dat men strede, sonder sparen:

 

Nochtan was die grave van Baren

 

Hare oem, hare moeder broeder.

 

Die bisscop hadde vele vroeder

 

Liede met hem doen daer,

3660

Die weder rieden openbaer,

 

Dat hen niet goet en dochte,

 

Dat men soe haestelike vochte;

 

Want daer sprac een henewier³⁶⁶³

 

Van Linge her Woutier,³⁶⁶⁴

3665

Een vromich ridder ende een vroet:

 

‘ Mi en dunct orborlijc noch goet,

 

Her grave van Luthsenborch, heere!

 

Dat ghi den strijt haest soe seere;

 

Want, ware den strijt begonnen,

3670

Hine worde lichte niet gewonnen,

 

Alsoe sciere alsmen acht;

 

Want die hertoge heeft hier bracht

 

Ieghen u met getale

 

Dusent man met helmen wale,

3675

Ghemonteert op groote orsse.

 

Waer men dragen sal porsse³⁶⁷⁶

 

Sijn si oec yan diere natueren

 

Gheproevet dicke, datsi dueren

 

Bi haren heere toter doot:

3680

Daer toe es soe groot

 

Tsertogen overmoet,

3663 Henewier, henegouwer, hennyer.

3664 Van Linge, nu De Ligne. Zie Vinchant, Annales de la province et du comté de Hainauty, p. 213. Men vindt Wouter de Ligne in vele charters van dien tyd als getuigen; onder andere in Historia Lossensis, p. 215, en Miraeus, Diplom., I, p. 320.

3676 Porsse, aenstoot. Zie boven op vs. 132

[p. 137]

 

Wedert hem quaet es of goet,³⁶⁸²

 

Hi sal ons vore ane riden.

 

Ende als men dien siet striden,

3685

Ende recht doen sinen dingen,

 

Metten sinen sonderlinge,

 

Diere daer vele es comen

 

Van goeden liede ende van vromen

 

Selen met toe varen,

3690

Ende selve die grave van Baren,

 

(Al hebben wijt beter nu in scijn)

 

Ende selen oec vaster sijn,

 

Dan si sijn int beginnen:

 

Hier es ter aventueren dwinnen. ’³⁶⁹⁴

3695

Met desen woorde waert belettet

 

Die strijt, ende een dach ghesettet

 

Van parlemente, daer men vrede

 

Ende soene maecte. Alsoe dede³⁶⁹⁸

 

Die hertoge Jan van Brabant

3700

Den grave van Baren sijn lant

 

Behouden, ende sijn eere,

 

Ieghen menegen grooten heere,

 

Die in sijn lant ghelogeert

 

Lach soe vaste, en hadt gheweert

3705

Die hertoge niet van Brabant,

 

Dat in sijns graven lant³⁷⁰⁶

 

Van Brabant waren ghereden,³⁷⁰⁷

 

Met crachte onbestreden;

 

Want men ontsach op die side

3710

Den hertoge ende sine liede,

 

Vele meer dan dandere alle.

 

Van aventueren ende van ghevalle

 

Dat ane den hertoge niet en lach

3682 'T zy hem goed of kwaed.

3694 Ter aventueren, wisselvallig, onzeker.

3698 Soene maecte. Deswege leze men Urstini Script. Rerum Germanicarum, II, p. 22.

3706 Dat in, lees: dat is in.

3707 Brabant, lees: Baren.

[p. 138]

 

Des swigic al, ende doe gewach

3715

Voort van den orloge dat began

 

Om Limborch die hertoge Jan.

 

Alsoe alse die yeeste leert

 

Is die hertoge Jan ghekeert

 

Van Baren weder, sonder strijt;

3720

Maer thant, in dien winter tijt,

 

⁺Voer hi een ander rese,

 

Daer ane gelach groote vrese,

 

Beide hem ende sinen lande;

 

Want alle sine viande

3725

Waren vergadert op den Rijn,

 

Bi Nusen, ende wouden sijn

 

Ghereden ints graven lant

 

Vanden Berge bernen; want

 

Hi was tsertogen hulpere.

3730

Doen dien hertoge quam die mere

 

Woude hi in staden staen den grave³⁷³¹

 

Vanden Berge. Waelrave

 

Van Gulke, die proefst van Aken,³⁷³³

 

Onder droech sire saken³⁷³⁴

3735

Metten hertoge alsoe doe,

 

Dat die hertoge rechte toe

 

Te Gulke binnen, al ghescaert.³⁷³⁷

 

Van daer woude hi ten bisscop waert.

 

Doen die bisscop vernam,

3740

Dat met heercrachte quam

 

Die hertoge van Brabant,

 

Liet hi des graven lant

 

Vanden Berge, daer hi op was

 

Ghegadert, ende voer doen den pas

+ Anno 1288.

3731 In staden staen, behulpig zyn; bystaen, gelylk aengetoond is in myne Mengelingen, I, bl. 47.

3733 Proefst, proost.

3734 Onder droech, kwam overeen, fit cause commune.

3737 Te Gulke binnen, binnen Gulik; doch voeg er by: quam.

[p. 139]

3745

Vander Arfenen versien³⁷⁴⁵

 

Dat menre niet en soude over tien.

 

Doen die hertoge dat sach,

 

Dat die bisscop soe verlach³⁷⁴⁸

 

Die Arfene, dat mense niet en mochte liden

3750

Doen woude hise al om riden,

 

Ende toech om doen tote Duren,

 

Om te suekene avontueren

 

Die hem eerlike daer ghescieden;

 

Want hi reet met sinen lieden

3755

Voort tote ints bisscops lant,

 

Ende dede aensteken brant.³⁷⁵⁶

 

Voort lachmen soe bi

 

Den bisscop Siverde, dat hi

 

Den roec sach slaen op;

3760

Want doen quam die bisscop,

 

Ende die grave Reynout

 

Van Gelre, met ghewout,

 

Al die Arfene op ghetoghen,

 

Te Leggenich in, soe vermogen,³⁷⁶⁴

3765

Dat men seker waende striden:

 

Want, te dien tiden,

 

Was van Luthsenborch die grave,

 

Ende van Monyoye her Waelrave,

 

Die een te Berge, dander te Rode,

3770

Alsoe bereet, als een bode³⁷⁷⁰

 

Quame vanden bisscop,

 

Datsi alle souden op

3745 Arfenen, de Erfe of Erfft, eene rivier, by Nuys.

3748 Verlach, belag, bezettede.

3756 Aensteken brant. Het brandstichten was in die tyden het eerste bewys van vyandlykheid. Vergelyk vs. 1824, 1922, 2634. De formule hi stichtte roef en brant komt by alle dichters weêr; b.v., in de saxische Flos un Blankflos (Bruns, Altplattdeutsche gedichte, bl. 225):

Un toch ta Averrigen in des kaniges lant,
Dar stichtede ha rof un brant.

3764 Leggenich, Lechenich, tusschen Dueren en Bonn.

3770 Alsoe bereet, derwyze in gereedheid, dat zoo een bode kwam, enz.

[p. 140]

 

Dien hertoge, met crachte

 

Ende met coenen gedachte.

3775

Wat hem daer af mochte gescien³⁷⁷⁵

 

Die hertoge en was om vlien

 

Niet comen daer int lant;

 

Want hi sochte, dat hi niet en vant,

 

Dat was al aventure van stride;

3780

Daer bi was hi blide

 

Dat hi den bisscop comen sach,

 

Ende dat achter hem doen lach

 

Van Luthsenborch die grave,

 

Ende van Monyoye her Waelrave,

3785

Diene woude om ringhen;

 

Want, daer bi waende hi bringen

 

Dat orloghe, met gheninde,

 

Eerlike met wige tenen inde.

 

Hi hadde doen met hem nochtan

3790

Min dan twee dusent man,

 

Met helmen ende met platen.³⁷⁹¹

 

Hier met ginc hi hem saten

 

Ten stride wert; want in scijn

 

Waende men dies seker sijn,

3795

Dat die strijt moeste comen toe;

 

Daer bi dede al bereet doe

 

Die hertoge drie bataelgen maken.

3775 Hem, hen.

3791 Platen, borstplaten; schoon plates in Frankryk ook yzeren handschoenen beduidde. Vergelyk Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 132, en Daniel, De la milice française, I, p. 288. Lezenswaerdig hierover is ook de oude Limburger Chronik, laetstelyk heruitgegeven door C.-D. Vogel, bl. 21: ‘ In derselbigen zeit (zegt dezelve op het jaer 1351), und manich jar zuvor da waren die Waffen als hernach geschrieben stehet. Ein jeglich guter Mann, Fürst, Graff, Herr und Knecht, die waren gewapnet mit Platten, und auch die. Bürger mit ihren Wapenròcken darüber, zu stürmen und zu streiten, mit Schossen und Lipeisen, das zu der Platten gehòrte, mit ihren gekrònten Helmen, darunter hatten sie kleine Bundhauben. Und führte man ihnen ihr schild und ihre Tarschen nach und Glene. Und den gekrònten Helm fòhrte man ihnen nach auf einem Globen. Und fòhrten sie an ihren Beinen streichhosen, und darüber grosse weite Lersen. Auch führten sie Beingewand, das war vornen von Leder gemacht, also Armleder oder also von Syreck gestipt, eisen Bòcklein vor den Knien. ’

[p. 141]

 

Waelraven van Gulcke, die proefst van Aken,

 

Hi was met den hertoge hier

3800

Ute comen, wijchgier,³⁸⁰⁰

 

Ghebattaelgiert met sinen banieren;

 

Daer liet hi cume hen vieren³⁸⁰²

 

Ende keerde weder in te Dueren:³⁸⁰³

 

Want, doense woude die hertoge vueren

3805

Te Negfele over, ints bisscops lant,

 

Doen keerdense weder alle thant,

 

Die des bisscops manne waren.

 

Alsoe hilt, sonder sparen,

 

Ghescaert ints bisscops lant,

3810

Die hertoge Jan van Brabant

 

Allene met sinen lieden.

 

(En mochte nieman bedieden

 

Wie coenlike dat hem die sciepen³⁸¹³

 

Te stride wert!) Nochtan riepen

3815

Alle, die daer int lant waren:

 

‘ Die hertoge en mach niet ontfaren! ’

 

Dies hi doen, ende die sine,³⁸¹⁷

 

Sonder vrese waren in scine:

 

Dat sceen wel bi haren werken;

3820

Want, boven Hoekerken,³⁸²⁰

 

Hilden si, lanc ende breet,

 

Ghebattaelgeert al ghereet,

 

Ende beidden na den strijt.

 

Maer het was doen winter tijt,

3825

Dat men niet met ghemake

 

En mochte logeren buten dake;

3800 Ute comen, uitgekomen, opgekomen.

3802 Cume hen vieren, naeuwlyks hen rusten. Cume is het duitsche kaum.

3803 Negfele. La rivière Negfele, zegt Butkens, I, pag. 310; eigenlyk de Neffelbach, by Dueren.

3813 Wie, hoe. Dat hem die sciepen, dat zy zich aenstelden.

3817 Dies hi doen, waerover hy toen.

3820 Hoekerken. Dit zal of Euskirchen, tusschen Dueren en Bonn, of wel Odekirchen, tusschen Wasseberg en Nuys, geweest zyn.

[p. 142]

 

Daer om moesten si,

 

Doent ten avonde was comen bi,

 

Weder in varen te Dueren,

3830

Daer dies nachts, bi aventueren,

 

Een strijt wert bestaen,

 

Daer in een ridder, her Jordaen

 

Van Stocheem, bleef doot,³⁸³³

 

Daer die veede af wert soe groot

3835

Dats hen vele liede aen namen,

 

Die daer metten hertoge quamen.

 

Ende daer toe was openbaer

 

Beide weder ende tijt soe swaer,

 

Dat men niet en mochte logeren

3840

Te velde, noch orloge hanteren;

 

Daer bi keerde doen ter vaert

 

Weder om, te lande waert,

 

Die hertoge Jan van Brabant,

 

Die doen te Tricht vergadert vant

3845

Van Ludeke den bisscop Jan:

 

Nu hoort wies men daer began.²⁸⁴⁶

 

Het was een orloge gehaven³⁸⁴⁷

 

Tusschen heeren Waelraven

 

Van Monyoye, ende dien bisscop

3850

Van Ludeke: daer op

 

Woude die bisscop, te tien tide,

 

Int lant van Valkenborch riden,

 

Met hulpen dies hertogen.

 

Her Waelrave quam soe vermogen

3855

Ieghen, met sinen ghesellen,

 

Daer ghi vore af horet tellen,

 

Die ieghen dien hertoghe

3833 Stocheem. De heer van Stochem, by Maestricht, kanton Mechelen. Zie Topographia Lossensis (achter Mantelii Historia Loss.), p. 161. En vergel. Pontanus, Historia Gelr., p. 162.

2846 Wies, wes, wat.

3847 Gehaven, gehad, voor geweest, van het oude haven, hebben, hoogduitsch haben. Dus is handhaven met de hand hebben.

[p. 143]

 

Te gader hilden dat orloghe,

 

Dat hijt waende hebben gheweert.

3860

Hem quam die bisscop Ziveert

 

Van Coelne ende die grave Reinout

 

Van Gelre, met kare gewout,

 

Ende die van Valkenborch mede,

 

Die her Waelrave alle dede

3865

Met hem in sijn lant logeren,

 

Om dat sijt souden helpen weren;

 

Dat hem te cleinder vromen quam;³⁸⁶⁷

 

Want, her Herman van Witham³⁸⁶⁸

 

Reet, op ene aventstonde,

3870

Ute Tricht, ende begonde

 

Bi Mersene, int lant³⁸⁷¹

 

Van Valkenborch, te stekene brant,

 

Datmen den roec daer af wale

 

Op sach gaen tote voren Dale,³⁸⁷⁴

3875

Daer her Waelrave ende sine liede

 

Lagen. Doen dit ghesciede,

 

Waende men wel openbare,

 

Dat die hertoge comen ware,

 

Ende die bisscop met crachte.

3880

Alle die heeren, die daer brachte

 

Her Waelrave, om sijn lant

 

Te verwerne, die vloen thant,

 

Doen die roec op ginc,

 

Ende scieden alle. Dus ontfinc³⁸⁸⁴

3885

Die hertoge vander resen

 

Groote eere; want, buten vresen

3867 Te cleinder vromen quam, tot luttel baet verstrekte.

3868 Witham, verkeerdelyk by Lelong-Van Velthem geschreven: Vischam.

3871 Mersene, Meersene, op de Geule, over Reckheim, thans de hoofdplaets van een kanton.

3874 Tote voren Dale, dit is tot voor Dalem, gelyk by Vanden Dame en Slichtenhorst staet. Doch het zou ook wel kunnen zyn tot Voerendale, eene gemeente van het kanton Heerlen. Het laetste leest ook Lelong.

3884 Scieden, scheidden, vertrokken.

[p. 144]

 

Hadde hi, doen dat ghesciede,

 

Den grave Adolf ende sine liede

 

Eerlike bracht, ende gedaen,

3890

Daer dese reyse om was bestaen.

 

Daer ghesciede dicke int lant

 

Roef, moort ende brant,

 

Dat ongetelt es bleven.³⁸⁹³

 

Wat dat ieghen een dreven

3895

Die Scavedriesche ende her Mulrepas,³⁸⁹⁵

 

Die wile dat dorloge stont, dies was

 

Soe vele, dat ment niet ghewoorden³⁸⁹⁷

 

En conste haer bernen noch haer moorden:

 

Hier af latic die tale liden.

3900

Diere reysen was in beiden siden

 

Soe vele, hen allen mochts vernoyen.³⁹⁰¹

 

Het sceen dat orloge van Troyen;

 

Want het gheduerde even swaer,

 

Niet vele min dan vijf iaer

3905

Dat nieman en conste bringen

 

Te soenen, noch te goeden dingen:

 

Daer bi woude die hertoge^3907-3909

 

Teenen inde waer dat orloge

 

Met soenen of met stride keeren:

3910

Dat dede hi metter meester eeren,

 

Die men ter werelt mochte viseren;

 

Want, doen men mochte te velde logeren

 

Ten naesten somere, die doen quam,

 

Dat scoenste inde, dat men vernam

3915

Van orloge, of van enegen saken,

3893 Ongetelt, onverteld, onvermeld.

3895 Die wile, terwyl.

3897 Ghewoorden, zeggen, met woorden uitdrukken.

3901 Hen allen mochts vernoyen, het mocht hun allen vel verdrieten.

3907-3909 Daer bi woude, enz., daerom wilde de hertog, door verzoening of met stryd, den oorlog maer ten einde brengen. Het woord waer van vs. 3908, is maer, gelyk in de voorbeelden door Huydecoper aengevoerd op Melis Stoke , III, bl. 27.

[p. 145]

 

In die werelt ye maken,

 

Dat maecte die hertoge Jan

 

Van Brabant, die vromege man,

 

Van desen orloge, sonder waen,

3920

Alse nu die yeeste doet verstaen.