Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 41]

Een middeleeuwse keizer

NA HET VOLTOOIEN van zijn studie in december 1926, vertrok Menno ter Braak in januari 1927 meteen naar Berlijn met als doel bronnenstudie voor zijn proefschrift over de middeleeuwse Duitse keizer Otto III (980-1002), een mysterieus heerser die hem reeds langere tijd had beziggehouden. In Berlijn vond hij onderdak bij het vaderloze doktersgezin Geissel, waarvan het dochtertje Gerda sedert de oorlog verscheidene keren bij de familie Ter Braak in Eibergen had gelogeerd om aan te sterken. Gerda Louise, in 1913 geboren en dus heel wat jonger dan hij, was dol op Menno. De foto's uit die tijd maken het duidelijk: met een glans van genoegen zit het knappe meisje op zijn knieën of hangt zij over zijn schouders. Jaren later, in 1931, toen Gerda achttien werd, zou Menno ter Braak vrij onverwachts zich voornemen met haar te trouwen, totdat hij weer even plotseling terugschrok en kort voor de vastgestelde huwelijksdag op 9 april 1931 aan de relatie een eind maakte. Dit was een van de dramatische momenten die in zijn leven steeds op eigenaardige wijze terugkeerden en tijdens welke zijn ‘Saksische paralyse’ in ernstige mate op de proef werd gesteld.

Feestrijk was de dag van 3 juli 1928, toen Ter Braak met lof promoveerde tot doctor in de Letteren en Wijsbegeerte bij de Amsterdamse hoogleraar in de geschiedenis, Hajo Brugmans (1868-1939). Het proefschrift over Kaiser Otto III. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter is ongetwijfeld een van de belangrijkste prestaties van Ter Braak uit de jaren twintig. Deze Otto III heeft Ter Braak heel zijn studententijd geprikkeld en ook daarna nog: in zijn laatste levensjaren had hij plannen over deze figuur een biografische roman te schrijven zonder wetenschappelijke poespas. Wat sprak hem zo aan in deze keizer uit een periode van bijna duizend jaar geleden? In de bestaande literatuur werd Otto III afgeschilderd als een bleke en eenzame fantast in een positie die ver boven zijn krachten ging. Ter Braak probeerde deze mythe te ontzenuwen en uit zijn bevindingen kwam een andere, niet minder intrigerende figuur te

[p. 42]

voorschijn. Enerzijds beschrijft hij Otto III als een zichzelf tuchtigende kluizenaar met een pessimistische opvatting van het aardse bestaan. Maar anderzijds laat hij zien hoe de keizer tot het uiterste vocht voor de verwezenlijking van het oude Augustinische ideaal van Gods rijk op aarde. Otto III probeerde zijn pessimisme in de praktijk te boven te komen. Zonder erg veel resultaat. Voordat Otto aan de onverzoenlijkheid van zijn eigen tegenstellingen - keizer en kluizenaar - te gronde kon gaan, plukte de dood hem op eenentwintigjarige leeftijd uit het leven. De bronnen van zijn tijd geven het beeld van een tere en slanke gestalte, jong en baardloos, met een lang ovaal gezicht, een eeuwige puber in een somber tijdsgewricht. In zijn hang naar het zuiden, naar Italië, kon Otto III voor de latere Duits-nationalistische geschiedschrijvers niets anders zijn dan een mislukkeling, een halve idioot. Ter Braak liet daarentegen zien dat zoiets als nationalisme voor Otto III en zijn tijd in feite nog helemaal niet bestond. Voor Otto gold alleen het visioen van Gods rijk op aarde. In deze van een hoger doel bezeten, eenzame keizer vond Menno ter Braak het idool van zijn studentenjaren.

Na afloop van de promotie werd in het American Hotel te Amsterdam een groot diner gehouden. Op de (in verscheidene publicaties reeds afgedrukte) foto die bij deze gelegenheid genomen is, zien we negentien mannen geportretteerd. Uitsluitend mannen: vrouwen mochten niet aanwezig zijn. Wat eveneens opvalt is de afwezigheid van Menno's vader, H.E.G. ter Braak. Bij familiefeesten en officiële gelegenheden liet deze altijd verstek gaan. Hij voelde zich slecht op zijn gemak in grote gezelschappen en vroeg zijn echtgenote dan de honneurs waar te nemen. Op de dag van de promotie van hun oudste zoon bleven zij beiden te Eibergen. Wel aanwezig als vertegenwoordigers van de familie waren, natuurlijk, oom Jan en oom Nico van Regteren Altena uit Tiel, dominee Menno Huizinga (1876-1959) en ingenieur Willem Huizinga (1881-1955), beide laatsten ooms van moederskant. De ook geïnviteerde schrijver Albert Helman (*1903) herinnert zich dat na afloop van het diner ettelijke delen van het bestek in zijn zakken belandden, aangezien de op de vorken en lepels ingegrifte initialen (A.H.) overeenkwamen met die van zijn eigen naam. In zijn tafelspeech verklaarde professor Brugmans hoezeer hij in twijfel was over Ter Braaks beroepskeuze: ‘wat zou hij nu worden, directeur van een bioscoop (de Filmliga waarvoor hij zich zo had ingespannen),

[p. 43]

romanschrijver (“omringd door een Pleiade van Jongeren”) of een heuse historicus, waartoe hij blijkens zijn proefschrift keizer Otto III de kwaliteiten ruimschoots bezat’ (C.J. Kelk, Ik keek alleen).

Het een noch het ander zou het geval zijn. Met het geven van lezingen over film, literatuur en wat dies meer zij, zoals hij gedaan had en ook bij voortduring zou blijven doen, kon Ter Braak nauwelijks in zijn levensonderhoud voorzien. Het kwam er nu op aan te solliciteren naar een leraarsbaan. Met ingang van september 1928 kreeg hij voor de periode van nog geen half jaar een tijdelijke aanstelling als leraar Nederlands en geschiedenis aan de 4de HBS met vijfjarige cursus te Amsterdam, een school die was gehuisvest in een noodgebouw op de plek ongeveer waar thans het Okura Hotel staat (hoek Tweede van der Helststraat en Jozef Israëlskade).

Net zo min als Ter Braak een werkelijk toegewijd wetenschapsman was - dit had C.J. Kelk niet echt goed gezien en Ter Braak heeft zich ook nooit een wetenschapsman gevoeld -, zo weinig was hij ook een leraar uit roeping. Toen hij in Amsterdam zijn aanstelling kreeg, schreef hij aan Gerda in Berlijn met een grapje dat hij nu zou moeten gaan ‘onzin prediken’ als een dominee. Toch heeft hij in zijn leraarscarrière op tal van pupillen veel indruk gemaakt. Twee meisjes betreurden zijn vertrek van de HBS zozeer, dat zij hem als aandenken een mooi boek ten geschenke gaven. Ter Braak zal niet geweten hebben dat zij het exemplaar eerst om de beurt enkele nachten onder hun hoofdkussen hadden bewaard! Voor sommigen had Menno ter Braak kennelijk helemaal niet de uitstraling van een koele intellectueel. In zijn lessen Nederlands probeerde hij de scholieren liefde voor de literatuur bij te brengen. De dichter-dominees uit de negentiende eeuw sloeg hij graag over om uitvoerig de Mei van de ‘tachtiger’ Herman Gorter (1864-1927) te kunnen behandelen. Tot zijn leerlingen te Amsterdam behoorden de latere schrijver Jan de Hartog, de toneelspeelster Ellen de Thouars en de hoogleraar inwendige geneeskunde Andries Querido.

Ter Braaks privéleven was in deze tijd vol spanningen. Pas aanvang 1929 zal hij tot de conclusie zijn gekomen dat het met Jo Planten-Koch niets kon worden. Wel droeg hij nog Het carnaval der burgers aan haar op, als symbool van een waarschijnlijk nooit gedoofde liefde. In de obsessieve en zelfs agressieve toon die dit boek over vele bladzijden heen begeleidt, moet hij veel verbittering en verdriet over haar mislukte huwelijk en hun niet geslaagde relatie hebben gelegd. Korte tijd later verliet Jo Planten-Koch

[p. 44]

toch haar man; zij hertrouwde niet meer. Zij had nog een gelukkig en lang leven en stierf in 1986 op zeer hoge leeftijd.

Van eind maart 1929 tot aan het eind van de cursus, kreeg Menno ter Braak een baan als leraar geschiedenis aan de Rijks HBS te Zaltbommel. Deze maanden woonde hij nog één keer bij oom Jan en tante Lize in Tiel en reisde naar Bommel met het openbaar vervoer; het laatste stukje, over de Waal, was er een pontje dat hem tot vlak aan het schoolgebouw bij de haven bracht.

In het huis te Tiel van dominee E.J. van der Brugh (1877-1958), van wie hij vele jaren eerder privé-catechisatie had gekregen en die hem met de filosofie van Hegel had vertrouwd gemaakt, ontmoette hij heel onverwachts een achttien jaar oud meisje dat, afkomstig uit Zeist, hier het gymnasium kwam afmaken. Na enkele weken van intensief contact waren ze reeds verloofd. Het duurde nog geen jaar of hij kreeg een nieuwe en heel grote ontgoocheling te incasseren toen ook deze jonge vrouw niet voor hem bleek te kunnen kiezen. ‘Een jaar en alles weer voorbij, maar één keer ben ik toch zonder enige reserve gelukkig geweest’, schreef hij haar hierna. Ook nu zocht hij positief te blijven. Hij wist dat hij het met zijn hersens wel zou redden.

Tijdens zijn studiejaren, in 1925, was reeds een einde gekomen aan zijn relatie met een medestudente in de geschiedenis, dochter uit een aanzienlijke Amsterdamse koopmansfamilie, maar wederom van streng katholieke huize. Ook dat had niet gekund. Vijf jaar later stond hij nu weer met lege handen, terwijl zijn vrienden Marsman, Binnendijk en Scholte inmiddels wel al getrouwd waren. Met heel zijn hang naar het huwelijk vreesde Ter Braak dat hij nooit een geschikte vrouw zou vinden. In 1931, precies een jaar na de verbroken verloving, volgde toen het drama met Gerda uit Berlijn. En weer moest zijn nuchterheid, zijn koelheid op een moment van ontzetting, hem te hulp komen.

Toch vreesde Ter Braak ook het huwelijk. Hij was bang vast te roesten en zijn diepe impuls tot schrijven aan banden te leggen: ‘schrijven schijnt toch een soort afscheiding van menschelijke onvoldaanheid te zijn en door de voldaanheid te worden gesteriliseerd’ (brief uit mei 1930). Met dit conflict tussen behoefte aan vrijheid en verlangen naar vastheid zou hij nog enige tijd moeten leven, totdat hij de persoon vond die hem voor beide de mogelijkheid gaf.