Geschiedenis van de wetenschappen in België van de Oudheid tot 1815

[p. 381]

Hossam Elkhadem
De cartografie

Eén van de belangrijkste uitgevers van kaarten in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de 18de eeuw is Eugène-Henri Fricx (†1727/33), een Brusselse boekhandelaar en uitgever die gespecialiseerd was in kaarten en plannen. Hoewel hij zelf geen cartograaf was, was hij toch een groot promotor van de cartografie in onze streken. Fricx interesseerde zich in het bijzonder voor militaire kaarten - plannen van veldslagen, belegeringen en vestingwerken. Vanaf 1706 hield hij zich hier volop mee bezig. In dat jaar publiceerde hij een kaart op 24 bladen van de Zuid-Nederlandse provincies en de grenzen van Frankrijk. Met uitzondering van het in 1727 gegraveerde deel dat gewijd is aan de omgeving

Eugène-Henri Fricx. Carte très-particulière du Paÿs de Waes, ou sont marqués les Lignes depuis Anvers Jusques à Gand, Brussel, 1706. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I. © K.B. ▪

[p. 382]

Eugène-Henri Fricx, Plan de la ville et citadelle de Tournay, Brussel, 1709. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I. © K.B. ▪

van Luxemburg, werd de publicatie voltooid in 1712. Het geheel draagt de titel Table des cartes des Pays-Bas et des frontières, avec un recueil des plans de villes, sièges et batailles données entre les hauts allies et la France en omvat 30 kaarten en 49 plannen. Het werk is van een hoog wetenschappelijk niveau, wat onder meer blijkt uir de precisie en juistheid van de kaarten, die tot in detail en met de grootste zorgvuldigheid zijn uitgewerkt. De kaarten, getekend door Franse ingenieurs, bieden een getrouwe weergave van de Zuidelijke Nederlanden en van de grenzen van Frankrijk tijdens de eerste helft van de 18de eeuw. De eerste 24 kaarten van de Table vormen één geheel dat bekend staat onder de naam La carte de Fricx. Deze reeks kaarten en plannen werd gegraveerd door Jean-Baptiste Harrewyn (1722-1782) en verlucht door Cornelius Marke. Fricx' kaart van de Nederlanden werd gekopieerd door eminente cartografen en uitgevers, onder wie Covens (1697-1774), Mortier (1661-1711) en Crépy. Ze bleef voor andere kaarten model staan totdat ze werd vervangen door de Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens.

Van de vele militaire kaarten die Fricx heeft gepubliceerd, verdienen vooral die van de slag bij Ramillies en het beleg van Menen (1706), de belegeringen van Oostende en Aat (1707), de slagen bij Oudenaarde en Gent (1708) en de slag bij Taisnières (1709) bijzondere aandacht. Fricx publiceerde eveneens de plattegronden van leper, Valenciennes, Maubeuge, Charleroi en Philippeville. Hij publiceerde tevens het plan van Rijsel met de citadel, alsook dat van Doornik en

[p. 383]

dat van de slag bij Ekeren in 1703. In 1711 publiceerde Fricx onder de titel Postarum seu veredariorum stationes per Germaniam et provincias adjacentes een kaart van het Duitse postnet.

Omstreeks 1759 besloot keizerin Maria-Theresia (1717-1780) een kaart te laten maken van de Oostenrijkse Nederlanden. Dit ambitieuze cartografische project kreeg de naam Josephinische Landesaufnahme. Als basis voor deze gedetailleerde landkaart nam men de opmetingen die sinds 1749 door de generale staf werden uitgevoerd. Graaf François de Ferraris (1726-1814), die op dat ogenblik algemeen directeur was van de artillerie in de Oostenrijkse Nederlanden, had reeds twee kaarten op zijn actief staan: de Carte topographique de la fôret de Soignes et de ses environs en de kaart van het koninklijk domein van Mariemont. Hiervan zijn twee versies bekend: enerzijds de Carte particulière du pare et du château royal de Marimont avec ses environs, anderzijds de Carte général

François de Ferraris, Carte de cabinet des Pays-Bos autrichiens, tussen 1771 en 1774, Edingen. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I. © K.B. ▪

des chasses royales aux environs du château et du parc de Marimont. Gewapend met een gedegen cartografische kennis presenteerde Ferraris in 1769 aan de toenmalige landvoogd, Karel van Lotharingen (1712-1780), een Projet pour lever une carte générale de tous les Pays-Bas autrichiens, à l'instar de la nouvelle carte de France. Ferraris' project werd aanvaard, waarna onmiddellijk maatregelen werden genomen die een nauwkeurige opmaak van de kaart moesten garanderen. Uiterst gedetailleerde aardrijkskundige gegevens over de betrokken streken werden met de grootste zorg op papier gezet. De kaart wordt ook wel eens aangeduid met de benaming ‘het kabinet’ omdat het gebruik ervan aan de keizer en diens kabinet was voorbehouden. Ook het leger kon over de kaart beschikken. Ferraris' Carte de cabinet des Pays-Bas autrichiens vormt één van de belangrijkste en kostbaarste wetenschappelijke documenten voor de cartografische geschiedenis van onze streken. De opmaak ervan duurde vier jaar, meer bepaald van 1771 tot en met 1774.

Om zoveel mogelijk mensen te laten meegenieten van deze in oorsprong voor het kabinet - met andere

[p. 384]

woorden voor een strikt vertrouwelijk gebruik - bestemde onderneming, ontwierp Ferraris een tweede versie voor het grote publiek. De Carte chorographique of ‘koopmanskaart’ werd in 1777 voltooid en in 1778 te koop aangeboden. Het is een verkleinde, minder gedetailleerde versie op schaal 1: 86.400 van de Carte de Cabinet. In tegenstelling tot de Carte de Cabinet, die enkel in handschrift bestond, verscheen de Carte chorographique in druk. Zowel de tekening van de met de hand geschreven kaart alsook de gravure van de koopmanskaart werden in 1777 voltooid. De gravure van de Carte chorographique is van de hand van L.A. Dupuis. De kaart werd afgedrukt op 25 bladen, waarvan verscheidene ontbreken in de meer gedetailleerde kaart.

De Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens, ook bekend onder de naam Kaart van Ferraris, is in kleur uitgevoerd. Ze beslaat 275 bladen van ongeveer 90 bij 140 centimeter. Elk blad is in vier geplooid. De gezamenlijke oppervlakte van de kaart bedraagt dus meer dan 300 m², de schaal ongeveer 1: 11.520. De samenvatting op 15 bladen is van een kleiner formaat. Graaf de Ferraris liet van de Carte du Cabinet drie met de hand geschreven exemplaren vervaardigen. Momenteel bevindt één exemplaar zich in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel, een tweede in het Kriegsarchiv te Wenen en een derde in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag.

Mémoires historiques, chronologiques et oeconomiques is de titel van een 12 delen tellend handschrift van meer dan 4.000 bladzijden dat aan de Carte de Cabinet werd toegevoegd. Hierin worden voor elk van de 275 in handschrift uitgevoerde bladen, enkele pagina's gewijd aan historische, aardrijkskundige, economische, sociale en militaire inlichtingen en verklaringen. Een Tableau historique et chronologique des sièges, batailles, camps et autres faits militaires particuliers à chaque lieu vult de Mémoires aan. Het omvat zeven bladen van groot formaat en beslaat de periode tussen 1567 en 1748. Zes rectificerende kaarten sluiten dit document af: het resultaat van een herziening van de precieze ligging van de landsgrenzen.