Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 17

8A. 1599 april 1. Aan de Doge, de Senaat en de inwoners van Venetië.¹

Duci, senatui populoque Veneto.

Anno, aut si quid infra est,² princeps serenissime, clarissimi magnificique viri, cum in comitatu nobilissimorum Belgii legatorum in Galliis versarer,³ postquam Lutetias Parisiorum venissemus, salutavimus legatum vestrum Fr. Contarenum, virum me Hercules et blandum et gravem et, ut multa paucis complectar, vobis vestraque dignum republica.⁴ Quem cum viderem cum iisdem legatis nostris, Nassovio inquam, et Oldenbarneveldio affatim colloquentem, occasio nescio quo pacto mihi data videbatur mecum expendendi abstrusam mirabilemque utriusque, vestratis nostratisque videlicet, reipublicae similitudinem et quandam quasi συμπαθείαν. Considerabam summam in rebus gerendis aequalitatem et libertatem tyrannidosque fugam, considerabam politiae formam et imperium non grave, et quicquid illi qui de optimo rerumpublicarum statu ordineque dignum aliquid conscripserunt, laudant, in hisce ferme duabus repertum, summa cum sollicitudine comparabam. Inveni neque tam lacte lacti esse consimile, neque ovum, quod aiunt, ovo,⁵ uti hae πολιτει̂αι in singulis et universis conveniunt: adeo ut iniuriam vobis facere et dedecus afferre videretur, qui vos aliis quam nobis conferret, et merito Ordines nostros honore afficere iure censeretur, qui eos vestrae omnium optimae caeterisque non paucis parasangis⁶ praestanti reipub[licae] compararet.

Haec cum ita perpenderem posteaque saepe in animo meo recolerem, cogitavi si quid dignum a me unquam possit proficisci, id vestrae Amplitudini merito debere consecrari. Atque en commodum obtulit se occasio qua rem vobis dignam, in qua etiam aliquid meum est, vestro nomini possem dedicare. Libellus hic, quem vobis offero, παραίνεσις et

1 Opdrachtbrief in Λιμενευρετική, sive Portuum investigandorum ratio, metaphraste Hug. Grotio Batavo, Leiden 1599, p. *2^r-[*5^v] (BG no. 407 in Den Haag, KB, sign. 1702 C 29). Gedeeltelijk gedrukt in Grotiana N.S. 5 (1984), p. 132-133. De oorspronkelijke versie van Simon Stevins De havenvinding verscheen in Leiden 1599. Vgl. The principal works of Simon Stevin III, p. 375-376.

2 Voor een interpretatie van deze woorden zie no. 8 (dl. I) en W.J.M. van Eysinga, ‘Iets over De Groots jongelingsjaren’, in: De Gids 105 (1941), dl. 4, p. 40, n. 11.

3 Het gezantschap van Justinus van Nassau en Johan van Oldenbarnevelt; zie J. den Tex, Oldenbarnevelt II, p. 291-321; C.M. Ridderikhoff, ‘De universitaire studies van Hugo de Groot’, in: De Hollandse jaren van Hugo de Groot, Hilversum 1996, p. 22-27.

4 Francesco Contarini (1554-1624) verbleef van september 1597 tot februari 1600 als Venetiaans ambassadeur te Parijs (DBI XXVIII, p. 165-172).

5 Erasmus, Adagia I, V, 10 en 11 (410-411) (LB II, kol. 186; ASD II-1, p. 486), met verwijzingen naar Cicero, Academica II (Lucullus) (18), 57 en Plautus, Amphitryon 601.

6 ‘parasanga’, Perzische lengtemaat.

[p. 14]

ὑπομνημάτιον quoddam est, quod singulis rei nauticae praefectis eorumque collegiis summus noster ἀρχιθάλασσος illustrissimus pr[inceps] Mauritius dedit observandum. Et quanquam sane soleat opus ab authore non parum commendari, tamen hic principis nostri laudes commemorare supersedebimus, cum quod ipse heros modestissimus a nullo se facile patiatur laudari, tum quod eius virtutes omnia hominum verba exsuperent et tota haec charta, etiam si ipse sineret se nostris praeconiis celebrari, non sufficeret ad encomion eius continendum. Itaque his omissis opusculum hoc, ab eo archithalasso profectum, qui non modo varias variorum θεωρήσεις funditus perspexit, sed et suis adinventis illustravit, vobis paucis commendabimus.

Ut itaque rem paulo altius repetamus, Aristoteles philosophorum acutissimus iurisconsultique celeberrimi testantur omnia συναλλάγματα ex naturae humanae necessitate reperta,⁷ ut id quod uni deest eo quod alteri superesset pensaretur et, quia non omnis tellus fert omnia,⁸ vicissim merces permutarentur. Iam vero quoniam longa aliquoties sunt terrarum intervalla, per quae neque iumentorum opera neque curruum instrumento res et merces possint transportari, inventa est navigatio, ut pelagus suppleret terrarum defectum. Sed sane frustra haec omnia natura solertissima effecit, si navigandi ratio certa quodammodo nequit inveniri et dubiis cursibus nautae suum iter, quod fieri non potest, conficere compelluntur. Itaque antiqui navigatores, merito summam censentes cum navigatione astrologiae esse cognationem, omnem cursum ad astra direxerunt, Sidonii ad Cynosuram quae certior, Graeci ad Helicen quae clarior.⁹ Sed quia neutrum sidus plagam mundi recta designat, saepe coniectura fallebantur, et quia non semper nox tam clara est, ut stellae illae appareant, si quando caelum esset obscurius, nullam habebant rationem ex qua cognoscerent ad quem locum quamve partem gubernaculi flexum compararent. Unde saepe et passim apud auctores videmus conqueri de nocturnis tenebris navigantes et maximas celeberrimasque classes ob earum rerum incertitudinem disiectas atque dissipatas.

Sed sane natura ita comparatum esse videtur, ut non omnia simul declarentur, sed post longa demum temporum intervalla constet de rerum certitudine. Lapis est qui ob summas vires Herculeus et a ferro attrahendo σιδηρι̂τις appellatur,¹⁰ vulgo ab inventore Magnes nominatur. Constat enim ex Nicandro et Plinio¹¹ a Magnete quodam ferri cuspidi adhaerescens esse inventus.¹² Eius post longam annorum seriem nova virtus est aperta, quod videlicet ferro, aut chalybi potius, illitus, septentrionem designaret. Cum itaque ex mirabili eius demonstratione septentrionem et ex adverso austrum navitae cognoscerent, computatione facta ex poli - ut nominant - elevatione, latitudinis rationem certa, uti putabatur, indagine addiscebant. Sed neque hoc gaudium, quemadmodum fieri solet, fuit diuturnum; cum enim ab oriente ad occidentem navigaretur, sensim repertus est magnes a septentrione nonnihil declinare, quae res non parvam nautis incussit dubietatem et incertitudinem. Nunc tandem diuturna declinationum magneticarum variis in locis et temporibus indagatarum observatione id effectum est, ut viri mathematices doctissimi, et inter eos princeps illustriss[imus], autumarentur id ipsum non forte fortuna, sed ex naturae quadam ratione fieri, ut pro locorum varietate demonstratio chalybis variaret. Quapropter princeps hanc paraenesin a mathematico suo Stevinio conscriptam iis ad quos maris praefectura attinet transmisit, ut si haec non in omnibus ita sese haberent

7 Aristoteles, Politica 1257 A 30; Ethica Nicomachea 1133 A 20. Onder verwijzing naar talrijke (rechts)bronnen, o.a. Digesta 18, 1, werkte Grotius deze visie uit in De iure praedae, cap. 12 (ed. H.G. Hamaker, Leiden 1868 (BG no. 684), p. 204-267, vooral p. 243 e.v).

8 Vergilius, Georgica 2, 108.

9 Cynosura, het Noordpoolgesternte of de Kleine Beer, en Helice, de Grote Beer.

10 Lucretius, De rerum natura 6, 907; Plutarchus, Platonicae quaestiones 1005 B 7.

11 Plinius, Naturalis Historia 36, (25), 127, met een verwijzing naar een leerdicht van Nicander van Colophon. Vgl. Erasmus, Adagia I, VII, 56 (656) (LB II, kol. 283-284; ASD II-2, p. 181-182).

12 Vgl. Grotius, Parallelon rerumpublicarum liber tertius, Haarlem 1801-1803 (BG no. 750), cap. 21 ‘De re militaria’, dl. II, p. 87, waar Grotius verwijst naar ‘dat wonderlijk verschijnsel des naar 't Noorden hellenden Magneets’.

[p. 15]

quemadmodum fert ipsius observatio, omnino opera daretur, ut ex variis experimentis certa quaedam ratio et norma colligeretur. Quod si diligenti observatione poterit obtineri, iam non tantum latitudinis ratio erit certior instrumento ad declinationem comparato - qua de ratione in ipso libello amplius dicetur -, sed et longitudo seu potius effectus longitudinis ex declinatione suppeditabitur, quod ipsum quoque latius in ipso ὑπομνηματίῳ declarabitur.

Quoniam igitur certum est hanc scientiam non aliter posse inveniri quam collatis variorum experimentis et diversis observationibus scientiae - quae ἀπὸ τω̂ν καθ᾽ ἑκάστου πρὸς τὸ καθ᾽ ὅλου μεταβαίνει¹³ - faciliorem sterni viam posse, placuit hoc qualecunque illustriss[imo] pr[incipi] σύνταγμα vobis offerre, ut si vos, qui navigationibus maxime polletis, huius rei eam esse utilitatem remini quam nos, qui ad summam reipub[licae] - ut iurisconsultorum κορυϕαι̂ος¹⁴ ea in re loquitur - pertinere aestimamus, data a vobis opera ut nautae vestri quocunque locorum venerint assumptis instrumentis ad eam rem necessariis chalybis magnete illitae declinationem diligenter observent, tandem certitudinem eam consequamur ut in navigationibus sciant navium magistri, ad quam latitudinem, ad quam declinationem - quae longitudinis necdum repertae vicem sustinebit - sese debeant comparare; ut hoc modo quoscunque volunt portus indubitata ratione reperiant.

Et quanquam hic usus sit ad quem haec paraenesis primario est destinata, quin tamen multo plures non minus utiles possint inveniri, non dubitamus. Cuius generis illud est quod nos nupere invenimus et ipsis etiam aliarum linguarum textibus iussimus subiungi, quod vobis et nobis summae utilitati esse possit: nempe ut cum classis aliqua - quo nomine vestra respublica vel maximam famam est assecuta - adversus hostem instruitur, in medio pelago certus locus possit constitui, in quem si forte vis aliqua maior superveniret, omnium navium post certum tempus esset concursus.¹⁵ Quae quoniam et vobis et nobis non parvo possunt esse usui, summe vos rogatos velim ut hoc munusculum grato accipiatis animo et summopere conemini eam rationem perficere, qua nostrum utrique et toti humano generi possit commodari,

vestrae Serenissimae Reipublicae devotissimus,
Hugo de Groot.

13 Aristoteles, Analytica posteriora 97 B 28-30.

14 Johan van Oldenbarnevelt.

15 Zie de ‘Byvouch’ in S. Stevin, De havenvinding, Leiden 1599, p. 28, waar eveneens nadruk wordt gelegd op het belang van een exacte positiebepaling voor een buitengaats rendez-vous.

Delph[is] Bat[avorum], anno 1599, Kal[endis] Aprilibus.