Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische structuur onzer taal II

Tweede hoofdstuk. Het Bargoensch.

Is. Teirlinck: Woordenboek van Bargoensch, Roesselare 1886. - Fr. Kluge: Rotwelsches Quellenbuch, Strassburg 1901. Beiden hebben vele bronnen gekend die de ander niet kende, ze vullen elkander dus zeer goed aan. Voor den lateren tijd raadplege men bovendien H. de Seyn-Verhoug-straete: Het Bargoensch van Roeselare, Roeselare 1890. W. Köster Henke: De Boeventaal, Dockum 1906. - Onze Volkstaal III, blz. 194-199: Alphabetische woordenlijst van het Bargoensch. - M. Verwoert: Bargoensche woordenlijst. Handschrift in het bezit der Maatschappij van Letterkunde te Leiden. Dit laatste werk heb ik tot mijn spijt zelf in 't geheel niet kunnen inzien.

Het Bargoensch of de dieventaal, is half een gewone kringtaal, half een geheimtaal. Als geheimtaal is daarin, juist gelijk wij in de kindertaal zagen, de differencieering deels bewust geworden. Juist het doel, om door de politie of de dupen van hun diefstallen niet verstaan te worden, bracht er de dieven reeds vóór eeuwen toe, hun tòch al vreemde kringtaal in dezelfde richting nog verder te laten afwijken. Hierom moeten wij nu evenwel niet denken, dat hun taal heel en al kunstmatig is. Verre van daar. Juist gelijk overal spiegelt zich ook hier in de woorden, niet slechts de heele sociologische geschiedenis der dievenbenden en landloopers af, maar hooren wij ook uit hun beeldspraak, synoniemen-voorraad en staande uitdrukkingen, welke dingen en ideeën in hun zieleleven een hoofdrol spelen, en zouden wij, als ons hun taal hier of daar overgeleverd was, zonder opgave wie die taal gesproken hadden, met niet heel veel moeite, de sprekers in al hun doen en laten kunnen reconstrueeren. Gaan wij dit achtereenvolgens na. Ten eerste DE SOCIOLOGISCHE STRUCTUUR. Vooreerst is in den ouden tijd de dieventaal niet van het zoogenaamde kramerslatijn te onderscheiden, en nog heden gebruikt men in de omstreken van Aalst ‘kremerslatijn’ voor Bargoensch. Latijn, want te Bilsen komen in het huidige Bargoensch dan ook nog eenige Latijnsche uitdrukkingen voor als ‘in dubio’, en ‘nesjevos’ (nescio vos). Kramers-latijn, in vroegere eeuwen toch waren er een heele reeks van zoogenaamde ‘oneerlijke luyden’, d.w.z. alle uitoefenaars van ambachten, die nu eenmaal door landskostuim niet eervol waren. De beteekenis-ontwikkeling van eervol en oneervol tot eerlijk en oneerlijk, wijst ons hier den weg. De dieven stamden natuurlijk bijna altijd uit die lagere, meest min of meer zwervende ambachtslieden. Tegenwoordig zijn die zwervende kramers tot een zeer klein getal beperkt, als daar zijn scharensliepen, papier- en matjes- of korfjesverkoopers, kermisgasten, enz. en onder dezen wordt inderdaad tot op den huidigen dag, nog veel ‘oneerlijck’ Bargoensch gesproken, ook al zijn zij bij wijlen (!) nòg zoo eerlijk.

Merkwaardiger is nu evenwel, dat die Bargoensche taal in sommige dor-

pen, die betrekkelijk laat uit nederzettingen van zulke kramers ontstonden, nog heden ten dage voortleeft, en vooral in den woordenschat ten scherpste tegen alle omringende dialecten afsteekt, terwijl ze met die van andere dergelijke dorpen, hoewel op zeer verren afstand van elkander gelegen, nog aller-treffendst overeenstemt. Tot deze Bargoensche dorpen en streken behooren: 1^o. twee heele gehuchten van de gemeente Zele in het land van Waas, tusschen Dendermonde en Lokeren, en misschien ook de bezembinders uit de omstreken van Eecloo; verder de bevolking der Nieuwmarkt te Roeselare, met de nog verder uiteenwonende kramerskringen van Gent, Brugge, Veurne, Yperen, Meenen, Oudenaarde, Aalst, Ninove; en ten slotte de pakjesdragers, koetsiers, enz. aan het Noordstation te Brussel;

2^o. een gedeelte der inwoners van Lommel, Exel, Kleine Brogel, (S^t Hubertus-) Lille, Caulille, Overpelt, Neerpelt en Hamont in de Belgische Kempen en het nabijgelegen Budel in Noord-Brabant; met Stamproy, Hunsel, Grathem, Nederweert en Leveroy in Noord-Nederlandsch Limburg; en Sint Truiden, Schuurhoven, de Hellestraat, St. Pieterbuiting, Bilsen en Cortessem in Belgisch Limburg;

3^o. Breyel in Rijnland, niet ver van Venlo, bij Kaldenkirchen; Nieuwenhagen bij Heerlen, en het gehucht Groenstraat in de gemeente Ubach over Worms, beide laatste in Noord-Nederlandsch Zuid-Limburg;

4^o. Mettingen, Ibbenbüren, en verschillende kleinere plaatsen daaromheen zooals Recke, Hopsten, Riesenbeck, in 't Noorden van Westfalen;

5^o. Speicher en talrijke daaromheen liggende dorpen van den Eifel.

1^o. HET VLAAMSCH-BARGOENSCH wordt te Zele gesproken in twee buurten, uitsluitend bewoond door wevers van zeer grof linnen (drol genaamd) en reizende kooplieden, die dat heinde en verre gaan verkoopen. Zij worden door de Vlamingen drolgasten genoemd. Zelf noemen ze hun taal brigade, en in 1837 werdze gesproken door c^a 3000 zielen. Jan Frans Willems bericht, dat in zijn tijd rond Oudenaarde, ook nog een dergelijk Bargoensch gesproken werd. Als staaltje geef ik een drinklied door Prudens van Duyse in dit taaltje geschreven. Er zijn twee varianten in omloop, die ik hier naast elkaar afdruk.

Drinkliedje van Prudens van Duijse.

Met opzet geef ik bij dit en ook bij sommige volgende stukjes geen verklarende noten, om den lezer des te beter te overtuigen, dat wij hier inderdaad met een voor leeken onverstaanbare geheimtaal te doen hebben. De belangstellende kan in Teirlinck al het noodige ter verklaring vinden. Te Lier had ik einde 1913 een onderhoud met een ‘metseldiener’ die te Rijssel in Frankrijk gewerkt had, en daar niet tot zijn voordeel, veel had omgegaan met reizende marskramers en leurders, uit de buurt van Roeselare. In de herbergen, bij drinkgelag en kaartspel, had hij daar Bargoensch leeren spreken. De volgende zinnetjes en woordjes heb ik uit zijn mond opgeteekend.

 
groem: kind
grandige bink: heer
tand: cent
haerekeet: herberg

Litterair is het Vlaamsch-Bargoensch vertegenwoordigd door Jelle en Mietje. Gentsche vrijagie, 1841 een Vlaamsche volksroman van Karel Broeckaert, opnieuw uitgegeven door Prudens Van Duyse.

2^o. HET KEMPENSCH- EN LIMBURGSCH-BARGOENSCH wordt evenals het Vlaamsche niet door alle inwoners der genoemde dorpen gesproken, maar alleen door de marskramers, die onderling een soort gilde uitmaken, aan wier tamelijk strenge voorschriften zij zich getrouwelijk onderwerpen. Men noemt ze Teuten of Tuiten en hunne taal Bargoensch of Teutsch. Op gezette tijden van het jaar trekken zij uit naar een landstreek, elk door de gilde aangewezen: België, Holland, Friesland, Hannover tot in Denemarken en Zweden toe. Zij oefenen op hun reizen het beroep uit van ketelboeter of ketellapper, varkenssnijder of veelubber, en hebben meest een paar hun door de gilde toevertrouwde jongens bij zich, die hen moeten gehoorzamen. Ook verkoopen ze ijzerwaren en manufacturen. De Teuten van Stamproy en Leveroy vormen een afzonderlijke gilde. Vroeger waren er ook zulke Teutenkringen te Weert, Meiel, Nederweert, Heithuizen, Roggel, Hunsel en Grathem, alle in de Nederlandsche provincie Limburg. In 1871 bestond zulk een Teutengilde nog in Achel, Caulille, Exel, Hamont, (S^t Hubertus-)Lille, Kleine Brogel, Lommel, Neerpelt, Overpelt, alle in de Belgische Kempen. Als staaltje geef ik het verhaal van den Verloren Zoon. Ga naar voetnoot+

De gelijkenis van den verloren zoon
in twee Bargoensche dialecten.

Creemers geeft nog een paar zinnetjes uit het Stamproysch, in Duitsche spelling:

Ter aanvulling van Teirlinck drukken we naar J. Labbé, Limburgsch Jaarboek, Deel I, blz. 26 vlgd. en Deel II, blz. 3 en 't Daghet in den Oosten, Jrg. XVIII, blz. 106-107, nog de volgende twee woordenlijsten af.

Bargoensche woorden
in 1892-94 nog te St. Truiden, Bilsen en omstreken in gebruik.

De met een kruisje geteekende komen niet bij Teirlinck voor.

Bij dezen taffer sulfer mer hikken en bikken en dan rond stikken: Bij dezen waard zullen we maar eten en drinken en niet betalen. Bink, de kaffers mazen spiegel, jannef ze: Vriend, de boeren hebben taart, neem ze mee. Poen in de vánger: geld in den zak. Een klinkoros: een glas bier. Ge mot teèuw botten, mer ge mot och teèuw betuuw: ge moet goed drinken, maar ge moet ook goed betalen. Dje en smoest den drol: je ziet niets. Den drol van Jakke: in 't geheel niets. Sjoft tig veur de stiggels: wacht je voor de gendarmen.

Bargoensche woorden
in 1894 te Cortessem (Haspengouw) nog in gebruik.

Dit zijn meest Waalsche woorden. Ook op de literatuur heeft dit Bargoensch invloed uitgeoefend, gelijk men zien kan in de vele Kempische romans van August Snieders. Gaandeweg is het Kempensch Bargoensch echter aan het uitsterven. Om nu toch het voordeel eener geheimtaal te behouden nemen de Teuten van thans een zelfde middel te baat als de kinderen. Zie deel I blz. 379-80. Zoo maken de Teuten van Riempst hunne woorden onkenbaar door een eigenaardig kunstje, dat wij in twee regels kunnen samenvatten: 1^o. De aanvangsmedeklinker of -medeklinkergroep wordt aan het begin weggelaten, maar achter het woord gevoegd, en daar altijd gevolgd door een lange è (hgd. ä). 2^o. De klinker die op den aanvangsmedeklinker volgde, maar nu voorop zou komen, wordt veranderd in oe of korte ò naargelang hij helder of dof was. Spreken: oekensprè, klappen: oppenklè, dag: ogdè, avond: oevondè, buiten: oetenbè, ik: okkè, schaap: oepschè, los: oslè, de eerste: oddè oerstè, enz. Het spreekt van zelf, dat hierbij ook weer variaties voorkomen. Zoo kreeg ik o.a. bericht dat een troep straatmuzikanten in de provincie Antwerpen alle woorden van achter naar voren uitsprak. In Sint Truiden kwam c^a 1892 de p-taal voor: Depe groopootepe weipei ispis groepoen: De groote wei is groen. Terzelfdertijd kende men in Bree en omstreken het ‘Peddewelsch’. één zinnetje volstaat: Gepeddegewelsch gis geheel giets ganders gals gekoetergewelsch. En dat deze nieuwe geheimtalen van familie tot familie verschillen, gelijk mij uit Riempst bericht wordt, kan ons dus wel niet meer verwonderen.

3^o. HET RIJNLANDSCH BARGOENSCH wordt gesproken door bijna heel Breyel. Oudtijds waren hier alle inwoners reizende kooplui en marskramers. Thans zijn vele hunner gezeten burgers geworden, die er hun stapelplaatsen en groote kantoren op nahouden. De zijdeweverij is er in de laatste halve eeuw een nieuwe tak van nijverheid geworden. Ook Nieuwenhagen en Groenstraat bestaan uitsluitend uit marskramers. Zij allen noemen hun taal de ‘henese flik’, d.w.z. de mooie taal. Deze taal lijkt eenerzijds zeer veel op het Vlaamsche Bargoensch en sluit zich van den anderen kant zeer nauw bij het kramerslatijn aan, dat ons in de oude Nederlandsche editie van het Liber Vagatorum

is opgeteekend. Ik geef dus eerst een woordenlijstje met eenige paralelle woorden uit de andere groepen. Alles in Nederlandsche spelling.

Verder geef ik eenige teksten in het Breyelsch, naar Joh. Heinr. Jansen: Der Schlüssel zum Krämerlatein oder kurze Anleitung zum Hennese-Fleck der Breyeller uit Kluge bldz. 465 vlgd. Eerst een brief.

Gesprek in een koffiehuis,
in het Breyelsch, naar Joh. Hein. Jansen: Der Schlüssel zum Krämerlatein oder kurze Anleitung zum Hennese-Fleck der Breyeller.

Gesprek tusschen twee kramers,
in 't Breyelsch naar Joh. Heinr. Jansen: Der Schlüssel zum Krämerlatein oder kurze Anleitung zum Hennese-Fleck der Breyeller.

Dat de oude Limburg-, Berg en Guliksche bokkenrijders, de beruchte dievenbende uit de 18^de eeuw zich ook van deze dieventaal bedienden, blijkt o.a. uit een lijstje woorden in 1724 te Duisburg uit de omgangstaal van eenige veroordeelden opgeteekend bij Avé-Lallemant IV, 105. Zie ook Welters e.a.

Bokkenrijders-Bargoensch.

4^o. HET WESTFAALSCH-BARGOENSCH wordt op verschillende welvarende dorpen van den ‘Kreis’ Ibbenbüren gesproken. Het stadje Mettingen vormt er het centrum van. De inwoners dezer dorpen zijn evenwel thans allesbehalve marskramers meer, zij doen groote zaken door heel Noord-Duitschland en Holland, vooral in Leeuwarden en Amsterdam. Een behagelijke goede trouw, welstand en hooge beschaving kenmerken deze handelsheeren. En tòch spreekt hun taal zoo luide van hun vroegere afkomst. Zelf noemen ze hun dialect nòg Bargoensj, Hoempes(j) of Tjöttensprache(Tjött = Teut?). Hiervan ben ik echter geen tekst machtig kunnen worden, en moet ik mij dus met een woordenlijst behelpen, die ik aan Kluge ontleen.

Ik wijs bijzonder op het woordje fiets!

5^o. Ten slotte hebben wij nog HET BARGOENSCH VAN DEN EIFEL, vooral gesproken in en om Speicher. Deze lieden noemen hun taal het Jenisch. Dit is waarschijnlijk hetzelfde woord als ‘henes’ in de henese flik van Breyell.

Ook hiervoor ontleen ik aan Kluge een klein woordenlijstje, dat echter genoeg is om te bewijzen, hoe nauw ook deze kramerstaal met de onze samenvalt.

Met den dag dreigt ook deze taal echter uit te sterven en dit geldt natuurlijk van de meeste Bargoensche dialecten. Onze berichten over het Teutsch zijn van 1871, aangevuld met de lijst van Sint Truiden uit 1894, die over het Breyelsch van 1881. Het is dus best mogelijk dat verschillende der opgegeven woorden op het oogenblik al niet meer in zwang zijn. Onze lijsten van de Tjöttensprache en het Eifelsche Jenisch zijn uit 1909. Het zou de moeite loonen, ook de taal der Noord-Nederlandsche zoogenaamde heidenkolonies eens na te gaan, 1^o. Het Heike bij Breda, tusschen Hoeven en Rucfen, 2^o. de buurt

Berkdijk onder Kaatsheuvel, 3^o. de buurt Sluipwijk bij Gouda. Te Zele, Roeselare en de overige genoemde plaatsen daarentegen neemt het Vlaamsch Bargoensch, volgens De Seyn-Verhougstraete nog voortdurend toe. En ook de echte Noord-Nederlandsche dieventaal leeft en bloeit nog volop. Dat zien wij uit het boekje van Köster-Henke uit 1907, dat toch zeker circa 2200 woorden en uitdrukkingen behandelt, die alle in de laatste jaren door de politie uit den mond der boeven zijn opgeschreven. En dat deze taal de rechtstreeksche afstammeling is der oudere Nederlandsche dieventaal, gelijk Teirlinck die uit de bronnen der 17^de en 18^de eeuw, en Kluge zelfs uit die der 15^de en 16^de eeuw heeft opgedolven, kan ieder zien die deze drie boeken met eenige aandacht naslaat. Hier volgen weer een paar teksten:

Eerst een door E.J. ter Gouw in Noord en Zuid afgedrukte scène uit 1702.

‘De gelukte list of bedrooge Mof.
Blijspel. De Twéde Druk, overzien, vermeerderd, én van veele misslagen gezuiverd. Te Amsterdam, Gedrukt voor het Kunstgenootschap, en te bekomen bij de Erven van J. Lescaille, enz. 1702. Met Privilegie.’

We mogen, daar het vóór 1689 gemaakt, en kort na 1700 herdrukt werd, de taal en de toestanden gerust tot de 17^de eeuw brengen. Dat gedeelte, waarop wij de aandacht vestigen, betreft een Hoogduitscher, Olof Harmensz Propdarm geheeten, wien in den schouwburg eene beurs met honderd en vijftig ‘doekooten’ is ontrold. Eelhart, een liefhebber van het tooneel, was ook bij de voorstelling van Andromaché, en te 7 uur, bij 't uitgaan der komedie, valt hem de mof onverhoeds met zijne jammerklachten op 't lijf en verhaalt hem in de hartstochtelijkste termen, hoe de ‘hooze koppen in diezen lande’ hem zijn ‘budel’ ontloken hebben en nu wil hij ze ‘von de Meister von de Kamediantmookers’ terug hebben, maar dat geeft niet: men raadt hem naar den schout te gaan, ‘den schout, de onder, én minder Officieren, die met hun Dienders, op zulk vólk dagelijks door de stad zwieren.’ Propdarm af.

Een uur later zijn Eelhart en zijn vrienden Willem en Herman ongezien oorgetuigen van 't gesprek van twee gauwdieven, Jan Hagel en Kees Grijp, die juist de beurs gerold hebben.

In het Kluchtspel van Cornelis de Bie te Lier: ‘Kluchtige behendigheid van twee Borsesnijders en den verdraeiden Advokaat’ uitg. laatst der 17^e eeuw (van Vloten III bl. 82) vindt men ook een staaltje van dieventaal uit Brabant.

Nu volgt nog een vers uit de vertaling van Cartouche uit 1731.

Verder een brief in het Bargoensch uit ‘Algemeene Konst- en Letterbode’, II, van 1844.

‘Sorrore!

Wij zenden u deze flep, om u te doen lenzen, dat gij niet de eenigste goocheme vrijer in de marwiger taal zijt; wij zouden u haast voor een wiedensche knul aanzien; bij het opstootje, dat gij in dien babbelaar van Haarlem gemaakt hebt, zoudt gij ons den tantel van die taal geven, doch gij hebt loensch gegokt; gij geeft ons kajumstaal in plaats van zuiver marwiegs: wij hebben u bot op verschut; verkrummel u niet; wij zullen u vertossen; wij willen er niet een enkel schobbetje aan verscheren; wij laten ons neref voor noppis voor de amchen schijnen, maar houd de stiekem; wij zullen u de flodder leenen, laat de kaffers riemen; zij staan smeris, doch wij zullen ons neref voor hen gewoerem houden, schofje dus. Denk echter niet, dat wij amchen zijn, die op den scholm met den jas, de vonk of den das hebben staan lenzen; louw, Sorrore, wij zijn sjofele dalfenaars, zonder een beisje, veel minder een mafje of een man in de kist; vroeger hadden wij nog al een likmehol in de kat, met een kleifsche biks en een fokse vin en tik en een sparwer in de flodder. Wij

waren grandig gekloft, een fijn vlokje, een schoone zwarte pij en ploddering, een grandig topje op de ros en glimmers op de tredikers, daarenboven een stevige turf. Wij hadden moos en konden bij de keiledje zitten om neurie te saskene; wij wierpen de korri met de sas in den brommer, en legden de smiksem met comien op de leechem. Nu gebeurde het, dat wij met een bodderik van Mokem olf naar Mokem reis plompten en daar een oksenaar van een vrijer, die een fok droeg, handelden; een sjien of een smeris, ik weet het zelf niet, had ons gebaldoverd; wij gingen naar baies en verkochten de tik aan een saroespeler maar een hoesie maakte ons op de grenzen bekaan. Door de slang waren wij versliegend, mijn gabbert had daarenboven nog een gemarwiegde spinnekop, dus waren wij treife verschut, en hielden eenigen tijd schok in de sjofele baies, waar wij voor noppis of voor wat smerrie deze gewigtige taal hebben leeren knijzen.

A. en Z.’

Verder kan men nog staaltjes der Noord-Nederl. dieventaal vinden in Hofdijks Voorgeslacht, Cremers Hanna de Freule en Justus van Mauriks Burgerluidjes. Ten slotte citeer ik een bladzijde uit Het Wederzien van Gustaaf Vermeersch.

‘Iets verder kwam een man op hem (Pol) af, een kerel met lang zwart haar dat gekroezeld in zijn nek hing, en waarop hij een versletene, ronde hoed droeg met breede vooien die zijn bruin gezicht overschaduwde. De man groette hem: ‘Bein Ga naar voetnoot1)!’ - Pol gaf hem zijn groet weer. - ‘Toch naar de pie Ga naar voetnoot2) gerispeld Ga naar voetnoot3)?’ - ‘Ja!’ - ‘Een ellendige mokum: Ga naar voetnoot4) ik ben verkens Ga naar voetnoot5) deemen Ga naar voetnoot6) hier en daar is nantes Ga naar voetnoot7) aan paan Ga naar voetnoot8) te komen!’ - Pol gaf geen antwoord. - ‘Maast Ga naar voetnoot9) tich Ga naar voetnoot10) hoefte Ga naar voetnoot11)?’ - Hij schudhoofdde neen. - Ze bleven een oogenblik elkander bezien, het peerd stond weer stil en opnieuw schreeuwde men, dat ze zouden voortmaken; een stoet rijtuigen stond reeds achter hen. - De andere sprak: ‘Fiemt Ga naar voetnoot12) met uw keete, Ga naar voetnoot13) mechels Ga naar voetnoot14) weet de plek. Is de groeze Ga naar voetnoot15) mol Ga naar voetnoot16)? - ‘Hij keek naar 't venster - Nopus Ga naar voetnoot17)? Mechels moolt Ga naar voetnoot18) van faam Ga naar voetnoot19). Spant Ga naar voetnoot20) de kaffers Ga naar voetnoot21), veel kaffers! De grieze Ga naar voetnoot22) is gaan tollevelen Ga naar voetnoot23), misschien schoept Ga naar voetnoot24) ze wat. Ge weet mechels gèeze Ga naar voetnoot25)? Een toove Ga naar voetnoot26) karre Ga naar voetnoot27) die zoo kwant Ga naar voetnoot28) sjanterde Ga naar voetnoot29)! Z'is weggerispeld! Ze schoot hier de bie Ga naar voetnoot30).’ - ‘Alleen?’ vroeg Pol. - ‘Ergens met een machoefel Ga naar voetnoot31)!’ - ‘Travakt Ga naar voetnoot32) tich nicht?’ - ‘Travakken? Kesselflikkeren Ga naar voetnoot33)? Nantes te zuipen Ga naar voetnoot34)!’

‘Men wordt bewiegd Ga naar voetnoot35) hee, bij 't spannen van de pie de mokum? Mechels weet er nog van als mechels de pie weer besjoerde Ga naar voetnoot36), 't was ook lang en al wat mechels gekend maasde was rip Ga naar voetnoot37). Mechels feemde Ga naar voetnoot38) juist in tijd om de olmste Ga naar voetnoot39) te spannen moolen. Mechels maasde nog 'n subber Ga naar voetnoot40), maar die was 'n grandige teit Ga naar voetnoot41) geworden, die mechels niet besjoerde. Mechels rispelde weer weg en spoorde Ga naar voetnoot42) naar de pie niet her.’

Zijn gezel babbelde voort, woorden, die ronkten in zijn hoofd als een weergalm: ‘De olmste maasde 'n ponke Ga naar voetnoot43), maar mechels subber lichtte Ga naar voetnoot44) nantes, hij schranselde Ga naar voetnoot45) alles op! Schoepers Ga naar voetnoot46) allemaal die machoefels.’

Terzijde van hem liet een geritsel zich hooren en eenig dof geklop. Hij wendde de oogen daarnaar heen. Van achter een reke omhoogrankende boomen kwam een ruige kop te voorschijn, waarin twee zwarte loerende oogen glinsterden. Een man kwam snel naar hem toe, verborg zich achter de wagen. 't Was zijn gezel van daareven; hij had een zak bij zich. ‘De kaffers zijn weggerispeld,’ zei hij, ‘d'r is nobis Ga naar voetnoot1) in de keeten. Mechels melis Ga naar voetnoot2) grolde en mechels maasde geen paan. Mechels hee' wat kachen Ga naar voetnoot3) gemold en in de herterik Ga naar voetnoot4) 'n larton Ga naar voetnoot5) geschoept. Slint Ga naar voetnoot6) tich mee?’

Het Wederzien.

Gustaaf Vermeersch.

Ook hier moet ik op de eerste plaats nog bij de sociologische structuur dier echte dieventaal even stil staan; en ik constateer dan als klaarblijkelijk, dat de armere Joden, niet slechts vroeger maar ook thans nog, een groot contingent, ja het intellectueele centrum der dievenbenden uitmaakten, want de dieventaal krioelt van Joodsche grootendeels vulgair-Hebreeuwsche woorden. Om dit te verklaren is alléén niet het feit bij machte, dat de Joden veelal als opkoopers en antiquiteitenhandelaren, de aangewezen afnemers of heelers der dieven waren. Dàn toch zouden zich de Joodsche woorden tot de namen der gestolen voorwerpen beperken, of zij zouden althans niet juist de meest typische verrichtingen en werktuigen van het dievenbedrijf beteekenen. Ik stel het tot later uit een volledige lijst hiervan aan te leggen; ieder deskundige die Köster-Henke inziet, komt er bijna op elke bladzij meerdere tegen. Misschien trouwens is de invloed, die eenige HEBREEUWSCHE TYPEN VAN WOORDVORMEN hebben uitgeoefend een nog sterker bewijs. Men zal hieruit zien hoe Nederlandsche, Hebreeuwsche en Jodenduitsche formale elementen hier analogisch en contamineerend samenwerken tot onderlinge uitbreiding.

1^o. Opvallend groot is het getal WOORDEN OP -EM uit Köster-Henke:

Veel kleiner is het getal bij Teirlinck en Kluge voor het oudere Bargoensch:

2^o. Nog tamelijk klein is de voorraad WOORDEN OP -ES(J) bij Teirlinck:

Bij Kluge is hun getal reeds wat grooter:

Maar overvloedig is weer de voorraad bij Köster-Henke:

3^o. Nog niet opvallend bij Teirlinck (en Kluge) zijn DE WOORDEN BEGINNEND MET ME- EN BE-. Teirlinck geeft:

Opvallend druk geworden zijn ze echter weer bij Köster-Henke:

4^o. DE WOORDEN OP -EP EN -EF:

5^o. DE WOORDEN OP -ET:

6^o. DE WOORDEN OP -IN EN -EN:

7^o. DE WOORDEN OP -OON, -OOL, -OOS EN -OOZE:

8^o. DE WOORDEN OP -IJVE EN -IJNE:

9^o. DE WOORDEN OP -IE:

10^o. DE WOORDEN OP -AAI EN -OOI:

HET ZIGEUNERSCH, dat men hier rijk vertegenwoordigd zou denken, leverde veel minder dan het Hebreeuwsch.

Prof. de Goeije geeft in het Album Kern, blz. 25-26, dit lijstje:

Het is de moeite waard op te merken, dat de Goeije's vermoedens in het door Kluyver ontdekte Groningsche 16^de eeuwsche Zigeuner-glossarium (Handelingen der Maatschappij van Letterkunde 1899-1900 en vooral Journal

of the Gypsy Lore Society, October 1910) een welkome bevestiging hebben gevonden. De zeven met een sterretje geteekende woorden komen daar alle reeds in de bijgevoegde beteekenis voor. Mij viel bij 't doorzien slechts nog lovie, geld op (Zig. lóvo, geldstuk, meerv. lowe, geld), maar misschien dat er onder de woorden op -ie nog meerdere schuilen. Een specialiteit in 't Zigeunersch moge dat beslissen.

Nog veel oudere volkselementen schijnen hier echter bloot te komen. Als wij toch bedenken, dat zich DE OER-EUROPEESCHE BEVOLKING, natuurlijk door àl de successieve overheerschers, in bosschen en heiden zag terugdringen, kan het a priori niet bevreemden, dat wij in het Bargoensch van marskramers en dieven, oeroude taalelementen zouden terugvinden. Maar a posteriori blijkt dat ook inderdaad het geval te zijn. Op de eerste plaats vinden wij hier in de getallen een paar eigenaardigheden, die ook in het Germaansch en Keltisch, door de Oer-Europeesche inwoners schijnen geïmporteerd te zijn. Het Germaansche woord duizend, *Þūs-hunda- beteekent letterlijk een sterke of groote honderd (*Þūs- = skr. tavás, sterk) juist als vitse nol en trantnoel = 1000 in het Kempensch en het Westfaalsche Bargoensch. Verder een tellen met talstelsels van 2, 3 en 6, dat althans het Keltisch van de oerinwoners overnam. Roeselaarsch: Bis-draaiers (twee-drie) = 6; Bisdraaierskop (twee-drie-één) = 7; Bisverkens (twee-vier) = 8; Verkensbiskoppen (vier-twee-eens) = 9; Bisknakken (twee-vijfs) = 10; Draaiersknakken (drie-vijfs) = 15; Verkensknakken (vier-vijfs) = 20; Draaiersbisknakken (drie-twee-vijfs) = 30; Bisverkensknakken (twee-vier-vijfs) = 40. In de overige dialecten vinden we nog swis-trums (twee-drie) = 6; spörkes on een = 6 + 1 = 7; spörkes on parts = 6 + 2 = 8; spörkes on troms = 6 + 3 = 9; half bruwel (12) = 6; beizig dollet = 2 x 4 = 8; kimmel en nollet = 3 + 4 = 7; heit en dollet = 5 + 4 = 9. Voegen wij hier nog bij, dat althans de Teuten, volgens Gittée, nog kortgeleden den oerouden vorm van het huwen in dezelfde familie hadden bewaard, die ons in het leven van den H. Willibrordus tenminste voor Walcheren sinds de oudste tijden is overgeleverd, dan lijkt ons een aansporing tot onderzoek naar de anthropologische eigenaardigheden dezer families alleszins gewettigd.

Maar veel treffender voor iedereen, die zich ooit met Eskimo bezig heeft gehouden, is de manier van benaming. Lang eerdat ik de hypothese van nog in onze taal nawerkende oerinwoners had opgezet, was ik bij het dóórwerken der Bargoensche woordenlijsten en teksten getroffen, door een opvallende ‘innerliche Sprachform’. Ook J. Labbé en C. Huysmans merkten deze eigenaardigheid op, zij stonden versteld over ‘het scheppen, het beelden’ dat hun aan den Bijbel deed denken. Mijn gedachten gingen, gelijk ik al zeide, naar het Eskimo. Een Eskimo heeft voor allerlei klassen van personen of dagelijksche dingen, niet zoo maar een woord, dat de naam van zulk een

klas personen of van dat ding is; maar elke naam is een soort beeld, een duidelijk gevoelde afleiding (met een van de betrekkelijk weinige, altijd terugkeerende suffixen), waarin aan de een of andere eigenaardigheid van dat ding of die klas van personen, telkens opnieuw herinnerd wordt. Zoo vinden we daar voor nevel: donkerrik, die donker is (Namollo: taituk), voor piano: drukkeling of wat vaak gedrukt wordt (Labrador: nênigag), voor kerk: bidderik, plaats waar men bidt (Alaskisch: agaiyūvik), voor kompas: nevelvaart of iets om mee in nevel te varen (Grl. pujorsiut), voor pijp: rookert (Alask. pūyochtūtak), voor fundament: de rusteling of plaats waar iets op rust (Grl. túngavik); voor bes: de sapperik (Grl. tungulik); voor toovenaar: de geesteling of die een geest heeft (Alask. tungralik); voor lepel: uitschepper (Alask. ippūn); voor strik: een binderik (Labr. pitūlaq), enz. Zie hierover C.C. Uhlenbeck: Ontwerp van eene vergelijkende vormleer der Eskimo-talen, Amsterdam 1907.

Hieruit volgt, mèt een zekere schilderachtigheid, ook een soort duisterheid of dubbelzinnigheid. Zoo kan Grl. agdlaut: schrijverik, zoowel inkt of verf als pen of potlood beteekenen. Welnu, een hééle reeks van deze afleidingen, met eenige weinige geliefkoosde suffixen, komen nu in alle Bargoensche dialecten, moderne zoowel als oude, aanhoudend voor. Vroeger zocht ik hierin alléén bewust opzet, om de taal maar geheim en onverstaanbaar te houden. Maar als men het ontzaglijk getal dezer vormen beschouwt en de kracht van het bewust opzet in zulke spontane uitingen als de taal is, niet overschat, en vooral let op de gelukkige invallen, die achter die afleidingen schuilen, en bedenkt, dat ze nog eeuwen nadat dit opzet doelloos werd, overal in gebruik bleven, dan geloof ik, dat wij behalve bewust opzet dat trouwens van bestaande voorbeelden moet uitgegaan zijn, in die geheime spraakmakende gemeente nog een heel bijzonderen aanleg voor zulke omschrijvingen zullen moeten aanvaarden; en deze vindt dan ten slotte in het bestanddeel der oerinwoners z'n afdoende verklaring. Men oordeele zelf:

1^o. WOORDEN OP -RIK. Uit Köster-Henke noteerde ik:

Uit Teirlinck en Kluge:

Ook hier komt de dubbelzinnigheid aan het licht: ‘terterik’, ‘trederik’ kunnen zoowel ‘voet’, ‘schoen’ als ‘trap’ beteekenen.

2^o. WOORDEN OP -ERT, -AERT. Uit Köster-Henke:

Uit Teirlinck:

3^o. WOORDEN OP -ER, (waarbij ook Hebreeuwsche, gelijk hierboven bij be-, me-) zijn er bij Teirlinck al volop:

Bij Köster-Henke worden de Hebreeuwsche woorden zoo talrijk, dat wij deze lijst even goed hierboven onder de productieve Hebreeuwsche woordeinden hadden kunnen opnemen, maar beide oorzaken hebben hier natuurlijk weer samengewerkt.

4^o. Van de WOORDEN OP -EL geldt hetzelfde als die op -er; bij Teirlinck:

Bij Köster-Henke is de voorraad weer aanmerkelijk gegroeid:

5^o. DE WOORDEN OP -IG (-əx), (ook hier zijn weer Hebreeuwsche bij).

6^o. WOORDEN OP -LING, -RING, -ING. Uit Köster-Henke:

Uit Teirlinck en Kluge:

7^o. WOORDEN OP -EMENT Uit Köster-Henke:

Uit Teirlinck:

Wil men echter ten slotte onmiskenbaar den bewusten toeleg tot een geheime taal aan het werk zien, dan lette men op de moedwillige verandering van den Anlaut in het Vlaamsch-Bargoensch: Vijf: kijf, zes: kes, zeven: keven, acht: kacht, dertien: kertien, zestien: kestien. Zeker, ook dit zal wel analogie zijn, naar een bij de Joden gebruikelijken klankovergang s: k; maar deze analogie is moedwillig doorgedreven. In de dieventaal van het begin der 19de eeuw werd koffie: korri. Maar vooral in de cijfers was, en is het voor de dieven van belang, dat ze niet verstaan worden. Daarom veranderen de telwoorden dan ook voortdurend. De dieventaal der 16^de en 17^de eeuw had: swis 2, trums 3, quadors 4, sinx 5. Het Zeelsch Bargoensch heeft een 1, deus 2, kijf 5 enz. zie boven. Het Roeselaarsch: kops 1, bis 2, draaiers 3, verkens 4, knak 5, enz. zie boven, voor 100: hopki. Het Kempensch Bargoensch heeft voor 100 nol, en voor 1000 vitse (groote) nol. Het Rijnlandsch Bargoensch heeft een 1, parts 2, troms 3, nothringskes 4, holfkruutskes 5, spörkes 6, kruutskes 10, kruutskes on een 11, parts kruutskes 20, holf oer 50, oer 100, kruutskes oer 1000. In de Tjöttentaal: 1 eene, 2 beede, 3 droimes, 4 sneemans, 5 mans, 6 half bruwel, 12 bruwel, 100 noel(s), 1000 trant = (groot) noel. In de Nederlandsche dieventaal van thans worden behalve eegit 1, peget 2, meier of meis 100, de namen der Hebreeuwsche letters als telwoorden gebruikt:

Wat nu verder DE MOREELE PSYCHOLOGIE der dieventaal betreft, uit de talrijke synoniemen zien wij duidelijk de afgetreden banen, waarlangs zich hun bekrompen zieleleven voortbeweegt. Voorop: alle kostbaarheden en geld, geld! Dan hun handwerk: het stelen met al de daartoe dienende gereedschappen. Dàn de politie met al den aankleve van dien: het gerecht, het cachot, in

de gevangenis, ontsnappen en gevat worden, door de mand vallen en liegen Eindelijk het verteren van hun geld in smullen en drinken, vechten en ruzie, om van erger maar niet te gewagen. Arme dieven, wat is hun het leven?

Met opzet weggelaten zijn tallooze teekenende woorden, die met herberg, kaart-, dobbelspel en zedelijke uitspattingen in verband staan.

Nu zou men denken, dat dit bekrompen taaltje van het uitvaagsel der menschheid, wel volstrekt geen invloed zal uitoefenen op het breede, algemeen beschaafde Nederlandsch, en toch zou men zich dan hierin deerlijk vergissen. Allerlei woorden hebben ten eerste de dieven- en de soldatentaal gemeen. Ten tweede staat het Nederlandsch der hoofdstad sterk onder invloed der Jodentaal, en het is bezwaarlijk te ontkennen, dat hierin waarschijnlijk heel vaak de boeventaal de bemiddelaar is geweest. De allervoornaamste kring evenwel, waardoor de boeventaal zich baanbreekt naar het beschaafde Nederlandsch, is de jongenstaal. Een Nederlandsche jongen is nu eenmaal nog altijd, zooal geen straatjongen, dan toch een jongen van de straat. Hij houdt van straattypen, en praat en spot er al even druk mee. Trouwens de dieven houden er natuurlijk ook van, met argelooze jongens te praten. Daar

hooren zij soms in drie minuten meer van, dan van alle gewiekste dienstmeisjes en kruiers samen. Bovendien zijn jongens belust op nieuwe kernige woorden. Met de dieven wedijveren zij eindelijk, in afkeer voor de politie, en in belustheid op herrietjes, standjes en lawaai; en we mogen den hemel danken, als de gelijkheid van behoeften zich daartoe bepaalt. Welnu, hieraan is het nu toe te schrijven, dat een heele reeks jongenswoorden uit de dieventaal zijn overgenomen. Er zullen er nog wel veel meer zijn, maar de mij invallende beloopen reeds het merkwaardige getal van c^a 80 woorden, die klaarblijkelijk uit de dieventaal zijn overgenomen.

En zullen deze jongens al die woorden vergeten, als ze eenmaal man geworden zijn? Ik vermoed van neen. Verschillende dezer termen zullen van lieverlede in het algemeen beschaafde Nederlandsch overgaan. Dat het trouwens vroeger evenzoo gegaan is, zal ik later nog toonen. Daarom mag ik dit hoofdstuk niet sluiten zonder een aanmaning tot voorzichtigheid aan Köster-Henke, die aan z'n politiedienaars den raad geeft, elk in het oog te houden, die deze woorden zou gebruiken. Dàn mag het politiepersoneel niet slechts versterkt maar wel verdriedubbeld worden, en dan komen ze nog niet klaar.

Ten slotte meen ik, dat vooral uit het Bargoensch blijkt, hoe gewichtig ook de niet-gewestelijke groeptalen voor de historische taalstudie worden kunnen. Mogen dus vele onzer jongeren zich hiertoe aangorden! Maar laten zij wèl beseffen, dat ze hiertoe heel wat kennis in hun ransel gebruiken kunnen. Hebreeuwsch, Jodenduitsch, Keltisch, Baskisch, Eskimo en Zigeunersch zijn mij hierbij te stade gekomen; en ik geloof dat, als ik van die zoo uiteenloopende talen meer geweten had, ik ook evenredig meer raadselen had kunnen oplossen.