De groote tour

[p. 345]

Overzichten van geciteerde handschriften, gedrukte bronnen en literatuur

A	Handschriften en gedrukte bronnen van reisjournalen, brieven en andere documenten van Nederlandse touristen
B	Overige handschriften, gedrukte bronnen en literatuur
C	Reisgidsen uit de zestiende en zeventiende eeuw, voor zover in tekst en noten ter sprake gebracht

Lijst van afkortingen

A.R.A.	Algemeen Rijks Archief, 's-Gravenhage
BMHG	Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap te Utrecht
C.B.G.	Centraal Bureau voor Genealogie, 's-Gravenhage
Fam. arch.	Familie archief
inv.	inventarisnummer
K.A.	Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
K.B.	Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage
MNHIR	Mededelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome
ms(s)	manuscript(en)
R.A.	Rijks Archief
RGP	Rijks Geschiedkundige Publicatiën
TvG	Tijdschrift voor Geschiedenis
U.B.	Universiteits Bibliotheek (A: Amsterdam; L: Leiden; N: Nijmegen; U: Utrecht)
WHG	Werken van het Historisch Genootschap te Utrecht

[p. 347]

Overzicht A
Handschriften en gedrukte bronnen van reisjournalen, brieven en andere documenten van Nederlandse touristen

van Aerssen, Brieven	Fr. van Aerssen, Eigenhandige kopieën van brieven geschreven door François van Aerssen als Staats gezant te Parijs, in de jaren 1607-1610. A.R.A. I, Archieven Staten-Generaal, Legatie-archief Frankrijk, nrs 525 (21 dec. 1606-29 dec. 1607); 526 (1 jan. 1608-31 dec. 1608); 527 (2 jan. 1609-19 nov. 1609); 528 (28 nov. 1609-15 juli 1610).
van Aerssen van Sommelsdyck	[Fr. van Aerssen van Sommelsdyck, Voyage d'Italie de Fr. v.A.v.S.] Sur quelques documents utiles pour l'histoire entre la France et l'Italie, éd. L.G. Pélissier. In: Atti del Congresso internazionale di scienze storiche, Roma, 1-9 aprile 1903, Vol. III (Roma 1906) 177-256.
‘Amsterdamse Vader’	[Anoniem] Journalen van reizen door Duitschland, Italië en Frankrijk (1677-1679), Engeland (1683), Duitsland en Hongarije (1696), door een Amsterdammer. K.B. ms 70 J3.
Berkhout, P.	Pieter Teding van Berkhout, Relation du voiade depuis la Haye iusqua Paris par Monsr. de B. et de B. (3 juin 1664-6 nov. 1664). Fam. arch. Teding van Berkhout nr 219.
Berkhout, V.	Volckert Teding van Berkhout, Drie brieven aan zijn broer Paulus, Parijs, 25 mei(162?); Rome, 23 juni 1628; Siena, 3 maart 1630. Fam. arch. Teding van Berkhout nr 87.
	Volckert Teding van Berkhout, Twee brieven aan zijn moeder, Siena, 22 april 1631; Milaan, 10 okt. 1631. Fam. arch. Teding van Berkhout nr 30.
	Volckert Teding van Berkhout, Stukken betreffende het duel tusschen Volckert Teding van Berkhout en Adriaan Vrijburch op 13 dec. 1628 te Rome. Fam. arch. Teding van Berkhout nr 80.
	Volckert Teding van Berkhout, Brief [aan Cornelis van Beresteyn?] geschreven door Johan van Teylingen op 1 juni 1633, aangaande het overlijden van V.T.v.B. bij het beleg van Neurenberg, op 5 sept. 1632. Fam. arch. Teding van Berkhout nr 81.
Brinck	E. Brinck, Itinerarium Germanicum primum, Gallicum, & Sabaudicum, Germanicum secundum, & Belgicum, item Anglicum (1595-1607). Oud-archief gemeente Harderwijk, inv. nr 2048, R.A. Arnhem.

[p. 348]

van Buchell	A. Buchellius, Iter Italicum. R. Lanciani ed. Estratto dall' Archivio della R. Società Romana di storia patria. Vol. XXIII, XXIV. Roma 1901.
van Buchell, Douai	A. baron de Warenghien, Un Hollandais à l'Université de Douai, Journal d'Arnold van Buchel du 11 mars 1584 au 28 juin 1585. in: Mémoires de la Société d'agriculture, sciences et arts du Nord, 3^e série, t. 8 (1900-1902) 1904, 403-472.
van Buchell, Description	A. van Buchell, Description de Paris (1585-1586), traduite et annotée par A. Vidier, avec une notice biographique par L.A. van Langeraad. Paris 1900.
Coenders	Reisjournaal van Jr Frederik Coenders van Helpen, medegedeeld door Mr H.O. Feith en Mr J.A. Feith, In: BMHG XIV (1893) 114-226.
de la Court	Pieter de la Court, Memoriaal van zijn reis naar Engeland, Frankrijk en Genève. In: F. Driessen, De reizen der de la Courts, 1641-1700-1710 (Leiden 1928) 1-30.
van der Dussen	Jacob en Pieter van der Dussen, Dagboek van een reis van Den Haag naar Rome en terug tot in Genève, 28 aug. 1699-10 juli 1700. K.B. ms 131 C20 en 128 D 34. In duplo (het tweede journaal loopt van 4 september 1699-10 juli 1700).
van Eminga	Reis van Tiberius Pepinus [niet Frans] van Eminga op Wiarda State, door Duitschland, Italië en Frankrijk, 26/16 april 1678-3 febr./24 jan. 1682. Gemeente archief Leeuwarden, ms 182. [Dit reisjournaal werd tot voor kort toegeschreven aan een Frans van Eminga]
Graswinckel	[Dirk?] Graswinckel, Instructie waarna de jonge heeren hare studiën kunnen dirigeren, zoo in de militie, politie, als in de rechten, om vervolgens deftige en goede regenten te kunnen werden. Fam. arch. Huydecoper inv. Steur nr 2225.
Hinloopen	Gerard Hinloopen, Journaal en aantekeninge gehouden op mijne Reijse gedaan int jaar 1667 en 1668 door Vranckrijk en Engeland. U.B.A. ms VIII, E 15^a,b.
Hooft, A.	Aernout Hellemans Hooft, Journaal van zijn reis naar Italië en Frankrijk. Amsterdam, 31 aug. 1649-Amsterdam, 10 nov. 1651. U.B.A. ms V J 40.
Hooft, P.C.	Reisheuchenis. In: P.C. Hoofts Brieven II, J. van Vloten ed. (Leiden 1856) 406-443.
Horenken	Gerard Horenken, heer van Dijksterhuis, Korte Reijsbeschrijvinge Vervattende in forme van Journael De remarcabelste Saeken Gesien en voorgevallen op de Reijse Door de Nederlanden, Vranckrijck, Ialiën, Duitslant en Engelant. Gedaen door de HoochEdele, Welgebooren Heer Gerhard Horenken Heer tot Dijcksterhuis, opgestelt door C.C. Neander J.U.D. Sijn Hooged: gewesene Ephorus. Anno 1684. Mei 1680-Groningen 2 okt. 1683. Fam. arch. Menkema en Dijksterhuis nr 289, R.A. Groningen.

[p. 349]

Huydecoper	Johan Huydecoper, Kopieën van brieven en ‘uytgift op mijnen reijs van het iaer An 1648.’ Fam. arch. Huydecoper. Steur nr 223 (Polak nr 371).
[Huydecoper, Johan] Almanak	Almanach iournalier, Pour l'année Bissextile 1648. Contenant les Predictions iournalieres... sur chacune constellation des sept Planettes,... Diligemment calculé par François Mourillon, Lyonnois, Arithmeticien, Geometricien, & serieux speculateur ez causes secondes. Lyon, N. Gay. In: De Rotterdamsche Librye (1 mei 1890) 4,5. (Voortzetting van het maandblad ‘De Librye, curiosa, rariora’).
Huydecoper, Bordugallia	Johan Huydecoper, Bordugallia Salmeurium magnum vulgo iter. Met losse aantekeningen van ‘uytgift’ in het Nederlands. 1648. Fam. arch. Huydecoper. Steur nr 225 (Polak nr 369).
Huydecoper, Geneva	Johan Huydecoper, Geneva per Galliam magnum vulgo iter. 1648. Fam. arch. Huydecoper. Steur nr 224 (Polak nr 368).
Huydecoper, Italiam petiturus	Johan Huydecoper, Italiam petiturus, itum Salmeurio Massiliam. Tevens afschriften van brieven en kasaantekeningen van 1649. Fam. arch. Huydecoper. Steur nr 226 (Polak nr 370).
Huydecoper, Joseph	Paspoort voor Joseph Huydecoper van Maarseveen, voor terugreis uit Frankrijk naar Nederland, getekend door Colbert en Lodewijk XIV, 1688. Fam. arch. Huydecoper. Polak nr. 507.
Huygens, C.	[Constantijn Huygens] Estat de ce que couste à un Gentilh.^e pour estre à l'Académie, et les exercices qu'il y apprend. Par. 10 maij 1663. (Kopie) K.B. (bruikleen K.A.) mss Huygens Lf.
Huygens, C., Briefw.	De briefwisseling van Constantijn Huygens(1608-1687). J.A. Worp ed., 6 dln, RGP 15, 19, 21, 24, 28, 32, 's-Gravenhage 1911-1917.
Huygens, C., Instruction	Instruction d'un pere à son fils, La Haye, 2 déc 1651. In: Christiaan Huygens, Oeuvres Complètes XXII ('s-Gravenhage 1950) 446-448.
Huygens, C., Venetië	Constantijn Huygens' journaal van zijne reis naar Venetië in 1620. J.A. Worp ed. In: BMHG XV (1894) 62-152.
Huygens, C. jr	Reisjournaal van 1649 en 1650. In: WHG, N.S. 46 (1888) 87-162.
Huygens, Chr., Oeuvres	Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, publiées par la Société hollandaise des Sciences. 22 vol., La Haye 1888-1950.
Huygens, L., Engeland I	Journaal van zijn reis naar Engeland, in het gevolg van de meerhoofdige ambassade onder leiding van J. Cats. 20 dec. 1651-april 1652. British Museum, London, ms Egerton 1997.
Huygens, L., Engeland II	Journaal van zijn reis naar Engeland in het gevolg van de ambassade onder leiding van J. Cats, G. Schaep en P. van de Perre. April-juli 1652. K.B. (bruikleen K.A.) mss Huygens LVIII.
Huygens, L. Frankrijk	Le voyage en France de 1655. In: Christiaan Huygens, Oeuvres Complètes XXII. La Haye 1950.

[p. 350]

Huygens, L., Spanje I	Aantekeningen over Spanje en de Spaanse taal, in het Frans, Spaans en Latijn. [1660] K.B. (bruikleen K.A.) mss Huygens LVI.
Huygens, L., Spanje II	Journaal van zijn reis naar Spanje, in het gevolg van de ambassadeurs G.A. van Reede van Amerongen, Johan van Merode en Phil. van Humalda, 1660-1661, K.B. (bruikleen K.A.) mss Huygens LVII.
Merens	De reis van Jan Martensz. Merens door Frankrijk, Italië en Duitschland, anno 1600. A. Merens ed. In: MNHIR (1937) 81-157.
de Mey, G.	Bijzonderheden aangaande het gezantschap van de H.H. Cats, Schaap en van de Perre, naar Engeland in 1651 en 1652, medegedeeld door George de Mey. In: G.D.J. Schotel, Geschied-, Letter- en Oudheidkundige uitspanningen (Utrecht 1840) 205-214.
de Mey, W.	Fragment uit het Ms Reisjournaal door Frankrijk en Engeland; 1679, 1680, van W. de Mey. In: G.D.J. Schotel, Oude zeden en gebruiken in Nederland (Dordrecht 1859) 28, 29.
van Oldenbarnevelt, Willem	Schuldbekentenissen voor bedragen opgenomen in Venetië en Lyon tussen 9 dec. 1609 en 10 mei 1610. A.R.A. 3e afd. Archief Staten van Holland na 1576, nr 2633 (1-97:85).
Pott	Wicher Pott, Brieven aan zijn ouders, geschreven in Engeland en Frankrijk, Londen, 8 juli 1684-Agen, 24 okt. 1685. Fam. arch. De Savornin Lohmann, 1e portefeuille, nr 20, Koninklijk Genootschap voor Geslachten Wapenkunde, 's-Gravenhage.
	Wicher Pott, Kopieën van brieven aan zijn vader, geschreven in Italië, Zwitserland en Duitsland, Genua, 18 dec. 1685-Nijmegen, 5 okt. 1686. R.A. Groningen, ms.
Ruysch	Bul als baccalaureus utriusque juris, Poitiers 1677. Bul als doctor utriusque juris, Poitiers 1677. Beide voor C. Ruysch. Fam. arch. Teding van Berkhout nrs 1409, 1410.
Ruysch I	[Coenraad Ruysch] Journael van de Reijs dewelke ick gedaen hebbe naer Geneve in t' geselscap van de heer Dirck van Hoogeveen, Capitein van de Borgerij der Stadt Leyde mijn wel geliefden Neve. 3 mei 1674-12 juli 1674. Fam. arch. Teding van Berkhout nr 1408.
Ruysch II	Reyse van Geneve naer Italie [en terug via Genève naar Frankrijk]. 27 sept. 1674-2 okt. 1677. Fam. arch. Teding-van Berkhout nr 1408.
Thijs	De Grand Tour van Johannes Thysius. C. de Jonge ed., Leiden 1975. (Niet-uitgegeven scriptie, waarvan exemplaren op de U.B.L.)
Thijs, Reysboeck	Reysboeck van Johan Thijs en aenteijkening van Munster in de Provincien; Vranckrijck en Engelant tusschen 't jaer 1646 en 1648. Thysiana, 106 bis 1, U.B.L.
de Villers	[François et Philippe de Villers] Journal du voyage de deux jeunes hollandais à Paris, en 1656-1658. Publié par A.-P. Faugère, nouvelle édition publiée avec la collaboration de L. Marillier. Paris 1899.

[p. 351]

van den Vondel, W.	‘Broeder Willem...’ (twee brieven van W. v.d. Vondel aan zijn moeder, één brief aan zijn broer Joost). In: J.F.M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring (Bussum 1918) 35-60.
de With, G.	Gijsbert de With, Verhael van mijne reijse in Vranckrijck gedaen Anno 1634 en 1635. U.B.A. ms V J 41.
de Witt, J., I en II	[Johan de Witt] Journaal van zijn reis naar Frankrijk en Engeland, 1645-1647. I: ‘Net’-journaal; II: elf stukken ‘klad’-journaal en kasaantekeningen. Fam. arch. De Witt Beyerman. Inv. nr 1, sub 19. A.R.A. 3e afd.
de Witt, Johan jr.	Paspoort en aanbevelingsbrieven voor Johan de Witt, zoon van den Raadspensionaris, bij zijne reis naar Frankrijk, 1685. Fam. arch. De Witt Beyerman. Inv. nr 1, sub 29. A.R.A. 3e afd.

[p. 352]

Overzicht B
Overige handschriften, gedrukte bronnen en literatuur

van der Aa	A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden. 21 dln, Haarlem 1852-1878.
Adam	A. Adam, Histoire de la littérature française au XVII^e siècle. 5 t., Paris 1962-1968.
Adamson	J.W. Adamson, Pioneers of modern education, 1600-1700. Cambridge 1905.
ADB	Allgemeine Deutsche Biographie. 56 Bde, Leipzig 1875-1912.
Album Groningen	Album Studiosorum Academiae Groninganae, Groningen 1915 (uitgave Hist. Genootschap Groningen).
Album Leiden	G. du Rieu, Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae, 1575-1875. Hagae Comitum 1875.
Album Nomina et Stemmata	Nomina et Stemmata Illustrium Principum, Generosorum Comitum, Baronum, Dominorum ac Nobilium quos pietatis et literarum amor in Scholam Genevensem adduxit: quorum etiam munificentia et liberalitate sublevata est pauperum eiusdem Scholae Genevensis Studiosorum inopia. 1581. U.B. Genève, ms fr. N 151^b.
Ariès	Ph. Ariès, L'enfant et la vie familiale sous l'ancien régime. Paris 1960.
Babeau	A. Babeau, Les voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'à la Révolution. Paris 1885.
Bachrach	A.G.H. Bachrach, Sir Constantine Huygens and Britain: 1596-1687. A pattern of cultural exchange. Vol. I, 1596-1619. Leiden, London 1962.
Bachrach, Ludovicq	A.G.H. Bachrach, Mon fils Ludovicq passant en Angleterre. In: Proceedings of the Huguenot Society of London, vol. 22 (1971) 24-40.
Bacon	Essays and Apothegms of Francis, Lord Bacon. J. Buchan ed., London 1894.
Bady	R. Bady, L'homme et son ‘Institution’ de Montaigne à Bérulle, 1580-1625. Paris 1964.

[p. 353]

Baelde	M. Baelde, Edellieden en juristen in het centrale bestuur der zestiende-eeuwse Nederlanden (1531-1578). In: TvG 80 (1967) 39-51.
Balen	M. Balen, Beschrijving der stad Dordrecht. [Dordrecht 1677].
Barendrecht	S. Barendrecht, François van Aerssen, diplomaat aan het Franse hof (1598-1613). Leiden 1965.
Barker	E. Barker, Traditions of civility. Eight essays. Cambridge 1948.
Bastet	F.J. Bastet, Reizigers naar Rome. Amsterdam 1964.
Bates	E.S. Bates, Touring in 1600. A study in the development of travel as a means of education. Boston, New York 1911.
Baudartius	P.C. Molhuysen, Leven van Willem Baudaert door hem zelven beschreven. In: Kronijk van het Historisch Gezelschap te Utrecht 5 (1849) 225-249.
Baumann	E.D. Baumann, Johan van Beverwijck in leven en werken geschetst. Dordrecht 1910.
Beer	E.E. de Beer, François Schott's Itinerario d'Italia. In: The Library, 4th series, vol. XXIII, nr 2, 3 (London 1943) 57-83.
van Beresteyn	E.A. van Beresteyn, Genealogisch Repertorium, herzien en bijgewerkt tot 1 januari 1970 door H.L. Kruiel. C.B.G., 's-Gravenhage 1972.
Bientjes	J. Bientjes, Holland und der Holländer im Urteil deutscher Reisenden (1400-1800). Groningen 1967.
Bitton	D. Bitton, The French nobility in crisis, 1560-1640. Stanford 1969.
Blunt	A. Blunt, Art and architecture in France, 1500-1700. Baltimore 1954.
BNB	Biographie nationale, publiée par l'Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. 41 vol. (avec suppl.), Bruxelles 1866-1979.
Bot	P.N.M. Bot, Humanisme en onderwijs in Nederland. Utrecht, Antwerpen 1955.
Bots	H. Bots e.a., Constantijn Huygens. Zijn plaats in geleerd Europa. Amsterdam 1973.
Bots, Boek	H. Bots, Het grote boek van de wereld: ‘bron’ van lering en vermaak. In: Kleio 20 (1979) 118-125.
Bots, Voyages	H. Bots, Voyages faits par de jeunes Hollandais en France. Deux voyages types: Gysbert de With et Nicolas Heinsius. In: Colloques internationaux du centre national de la recherche scientifique, nr 590 (25-28 janvier 1979) 469-480.

[p. 354]

Bouman	H. Bouman, Geschiedenis van de voormalige Geldersche hoogeschool en hare hoogleeraren; grootendeels uit ongedrukte of zeldzame bescheiden. 2 dln, Utrecht 1844.
Bowen	J. Bowen, Civilization of Europe, sixth to sixteenth century. In: Idem, A history of western education, vol. II. London 1975.
Boyd	W. Boyd, The history of western education. 9th ed., London 1969.
Brandt	G. Brandt, Het Leven van Pieter Corn. Hooft en de lijkreeden door Geeraardt Brandt. P. Leendertz Jr. ed., 's-Gravenhage 1932.
Brink	J. ten Brink, Dirck Volkertsen Coornhert en zijne Wellevenskunst. Amsterdam 1860.
Brom	Archivalia in Italië belangrijk voor de geschiedenis van Nederland. G. Brom ed., RGP, kl. s. 2, 6, 9, 14, 's-Gravenhage 1908-1914.
Brugman	J. Brugman, Arabic Scholarship. In: Leiden university in the seventeenth century. An exchange of learning. Th. H. Lunsingh Scheurleer and G.H.M. Posthumus Meyjes ed. (Leiden 1975) 203-215.
Brugmans	H.L. Brugmans, Chateaux et jardins de l'Ile de France d'après un journal de voyage de 1655. In: Gazette des beaux arts de Paris (1937) 93-114.
Brunot	F. Brunot, Histoire de la langue française des origines à nos jours. Nouv. éd., 13 vol., Paris 1966-1979.
Bruijn	J.R. Bruijn, Postvervoer en reizigersverkeer tussen de Lage Landen en Engeland, ca 1650-ca 1870. In: J.R. Bruijn en P.W. Klein, Honderd jaar Engelandvaart. Stoomvaart Maatschappij Zeeland, Koninklijke Nederlandsche Postvaart NV 1875-1975 (Bussum 1975) 19-52.
Burgess	A. Burgess and F. Haskell, The age of the Grand Tour. London 1967.
Buxton	J. Buxton, Sir Philip Sidney and the English Renaissance. London 1964.
Buysero	D. Buysero, Korte Beschrijvinge van Parijs; en de Manieren en Zeden van die haer daer onthouden (1667). Opnieuw uitgegeven met inleiding, bronnenstudie en aanteekeningen door R.J. Willemyns. Antwerpen 1942.
Castiglione	B. Castiglione, Il Cortegiano. E. Bonora ed., Milano 1972.
	B. Castiglione, De hoveling. Vertaling van J. Hoeksma en A. Zijderveld. Zutphen 1930.
Catrysse	Zie Marnix.
Cats, Leven	J. Cats, Twee en Tachtig-jarig Leven, van zijn Geboorte af tot zijn dood toe. Aen desselfs Veertien Kints-Kinderen, dienende tot naricht van de selve. In: Alle de Wercken van den Heere Jacob Cats... 2 dln ('t Amsterdam bij Johannes Ratelband 1726) II, 289-319.
Cats, Ouderdom	J. Cats, Ouderdom, Buyten-leven, en Hof-gedachten, op Sorghvliet. II. In: Alle de Wercken..., II, 289-319.

[p. 355]

Cats, t'Samenspraeck	J. Cats, Jongelinck t'Samen-spraeck tusschen Philemon en Pudens. In: Alle de Wercken..., I, 477-566.
Chartier	R. Chartier, D. Julia et M.-M. Compère, L'éducation en France du XVI^e au XVIII^e siècle. Paris 1976.
Cioranescu^a	A. Cioranescu, Bibliographie de la littérature française du XVI^e siècle. Paris 1959.
Cioranescu	A. Cioranescu, Bibliographie de la littérature française du XVII^e siècle. 3 t., Paris 1965, 1966.
Colie	R. Colie, ‘Some thankfulnesse to Constantine’. A study of English influence upon the early works of Constantijn Huygens. The Hague 1956.
Cosenza	M.E. Cosenza, Biographical and bibliographical dictionary of the Italian Humanists and of the world of classical scholarship in Italy, 1300-1800. 6 vol., Boston 1962.
Cox	E.G. Cox, A reference guide to the literature of travel. 3 vol., Seattle 1935-1949.
Crozet	R. Crozet, La vie artistique en France au XVII^e siècle (1598-1661). Les artistes et la société. Paris 1954.
Csáky-Loebenstein	E.-M. Csáky-Loebenstein, Studien zur Kavalierstour österreichischer Adeliger im 17. Jahrhundert. In: Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 79 (Wien-Köln-Graz 1971) 408-434.
Dalen	J.L. van Dalen, Matthys van de Merwede, Heer van Clootwijck. In: Oud-Holland 18 (1900) 95-111.
DBF	Dictionnaire de biographie française. Paris 1933-.
Der kinderen-Besier	J.H. Der kinderen-Besier, Spelevaart der mode. De kledij onzer voorouders in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1950.
Dibon	P. Dibon, Le voyage en France des étudiants neerlandais au XVII^e siècle. La Haye 1963.
Dibon, Leyde	P. Dibon, L'Université de Leyde et la République des Lettres au XVII^e siècle. In: Quaerendo 5 (1975) 5-38.
DLBA	Dizionario letterario Bompiani degli autori di tutti i tempi e di tutte le letterature. 3 vol., Milano 1956-1957.
DNB	Dictionary of national biography. 69 vol., London 1885-1913.
Dönhoff	Marion Gräfin Dönhoff, Namen die keiner mehr nennt. Ostpreuszen, Menschen und Geschichte. Köln 1962.
Dijkshoorn	J.-A. Dijkshoorn, L'influence française dans les moeurs et les salons des Provinces-Unies. Paris 1925.

[p. 356]

EISLA	Enciclopedia Italiana di scienze, lettere ed arti. 36 vol., Milano, Roma 1929-1939. Con 4 appendices, 1938-1981.
Elias	J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795. 2 dln, Haarlem 1903-1905.
Elias, Patriciaat	J.E. Elias, Het Amsterdamsche Regentenpatriciaat. Den Haag 1923.
Elkan	A. Elkan, Philipp Marnix von St. Aldegonde. I, Die Jugend Johanns und Philipps von Marnix. Leipzig 1910.
Elkan, Dousa	A. Elkan, Eine Reise Janus Dousa des Jüngeren mit Philipp Mornay. In: Oud-Holland 24 (1906) 98-104.
Elyot	Th. Elyot, The Book named the Governor. S.E. Lehmberg ed., London, New York 1962.
Enno van Gelder	H.A. Enno van Gelder, De levensbeschouwing van Cornelis Pieterszoon-Hooft, burgemeester van Amsterdam, 1547-1626. Amsterdam 1918.
Erpenius	Thomae Erpenii V.C. De peregrinatione Gallica utiliter instituenda Tractatus. Item brevis admodum totius Galliae descriptio: et Iusti Lipsii V.C. Epistola de peregrinatione Italica. Lugduni Batavorum, apud Franciscum Hegerum, Anno MDCXXXI.
van Es	G.A. van Es, Poësy van J. Six van Chandelier. Bloemlezing uit zijn dichtwerk met inleiding en aantekeningen. Zwolle 1953.
Faugère	Zie de Villers.
Feenstra	R. Feenstra and C.J.D. Waal, Seventeenth-century Leyden law professors and their influence on the development of the civil law. A study of Bronchorst, Vinnius and Voet. Amsterdam, Oxford 1975.
Formsma	W.J. Formsma, R.A. Luitjens-Dijkveld Stol, en A. Pathuis, De Ommelander Borgen en Steenhuizen. Assen 1973.
Frijhoff	W. Th. M. Frijhoff, Etudiants étrangers à l'Académie d'équitation d'Angers au XVII^e siècle. In: Lias 4 (1977) 13-84.
Frijhoff, Gradués	W. Th. M. Frijhoff, La société néerlandaise et ses gradués, 1575-1814. Une recherche sérielle sur le statut des intellectuels. Amsterdam 1981.
Gandilhon	R. Gandilhon, La nation germanique de l'université de Bourges et le ‘liber amicorum’ d'Yves Dugué. In: Mémoires de la Société historique, litteraire et scientifique du Cher, 4^e série, 40^e vol. 4 (Bourges 1933) 187-212.
Garin	E. Garin, L'éducation de l'homme moderne. La pédagogie de la Renaissance (1400-1600). Trad. J. Humbert, [Paris] 1968.
Graswinckel	D.P.M. Graswinckel, Graswinckel. Geschiedenis van een Delfts brouwers- en regenten-geslacht. 's-Gravenhage 1956.

[p. 357]

Grotius, Briefw.	Briefwisseling van Hugo Grotius. P.C. Molhuysen ed. dl II, RGP 82; P.C. Molhuysen en B.L. Meulenbroek ed. dl III, RGP 82; B.L. Meulenbroek ed. dl IV, RGP 113, 's-Gravenhage 1936-1964.
Grypdonck	M. Grypdonck, De pedagogische ideeën van Marnix van St. Aldegonde. In: Dietsche Warande en Belfort (juli/aug. 1937) 665-687, 765-780, 848-860.
Guggisberg	H.R. Guggisberg, Die niederländischen Studenten an der Universität Basel von 1532 bis zum Ende des 17. Jahrhunderts. In: Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 58/59 (Basel 1959) 231-288.
de Haan Hettema	M. de Haan Hettema en A. van Halmael jr, Stamboek van den Frieschen vroegeren en lateren adel. Leeuwarden 1846.
Hale	J.R. Hale, The military education of the officer class in early modern Europe. In: Cultural aspects of the Italian Renaissance. Essays in honour of Paul Oskar Kristeller. C.H. Clough ed. (Manchester, New York 1976) 440-461.
Hantzsch	V. Hantzsch, Deutsche Reisende des 16ten Jahrhunderts. In: Leipziger Studien aus dem Gebiet der Geschichte. Bd. I, Heft 4. Leipzig 1895.
Heringa	J. Heringa, De eer en hoogheid van de Staat. Over de plaats der Verenigde Nederlanden in het diplomatieke leven van de zeventiende eeuw. Groningen 1961.
Hexter	J.H. Hexter, The education of the aristocracy in the Renaissance. In: Idem, Reappraisals in history (London 1967) 45-70.
Heijbroek	J.F. Heijbroek, D.J. Roorda, M. Schapelhouman en E. de Wilde. Met Huygens op reis, tekeningen en dagboeknotities van Constantijn Huygens jr (1628-1697), secretaris van stadhouder-koning Willem III. Zutfen 1982 (Publicatie ter gelegenheid van de expositie in het Rijksprenten-kabinet te Amsterdam, 20-11-1982 tot 20-2-1983).
Hibbert	Chr. Hibbert, The Grand Tour. London 1969.
Hinrichs	E. Hinrichs, Fürstenlehre und politisches Handeln im Frankreich Heinrichs IV. Untersuchungen über die politischen Denk- und Handlungsformen im Späthumanismus. Göttingen 1969.
Hommes	H.L. Hommes, Coenders van Helpen. In: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie (1963) 169-200.
Hooft, Briefw.	De briefwisseling van Pieter Corneliszoon Hooft. H.W. van Tricht e.a. ed., 3 dln, Culemborg 1976-1979.
Hooft, Gedichten	P.Cz. Hooft, Gedichten I.P. Leendertz Wz. ed., Amsterdam 1871.
Hoogewerff	G.J. Hoogewerff, De Bentvueghels. 's-Gravenhage 1952.
Hoogewerff, Van Aerssen	G.J. Hoogewerff, François van Aerssen Cornelisz. en de jonge Justinus van Nassau in Italië, 1653-1654. In: MNHIR, 3e reeks III (1944) 153-157.

[p. 358]

Hoogewerff, Bescheiden	G.J. Hoogewerff, Bescheiden in Italië... zie Orbaan.
Hoogewerff, Cosimo III	De twee reizen van Cosimo de' Medici, prins van Toscane, door de Nederlanden (1667-1669). Journalen en documenten uitgegeven door G.J. Hoogewerff. WHG, 3e serie 41. Amsterdam 1919.
Hoogewerff, Dichters	G.J. Hoogewerff, Nederlandse dichters in Italië in de zeventiende eeuw. In: MNHIR, 3e reeks VI (1950) 39-116.
Hoogewerff, Gronovius I en III	G.J. Hoogewerff, Laurentius Theodorus Gronovius en zijn reizen naar Italië, 1680-82 en 1693-95. I: De reiziger, zijn reisgenoten en zijn wedervaren. III: De briefwisseling met Antonio Magliabecchi. In: MNHIR, 3e reeks I en III (1942 en 1944) 35-56 en 159-167.
Hoogewerff, Kunstenaars	G.J. Hoogewerff, Nederlandse kunstenaars te Rome (1600-1675). Uittreksels uit de parochiale archieven. 's-Gravenhage 1942.
Hoogewerff, Tourist	G.J. Hoogewerff, Italië gezien door een Nederlandsch tourist in 't jaar 1600. In: MNHIR II, 2e druk (1932) 139-148.
de Hoop Scheffer	J.G. de Hoop Scheffer, Een reisjournaal uit de zeventiende eeuw. In: Dietsche Warande X (1874) 325-335.
Hora Siccama	J.H. Hora Siccama, Aanteekeningen en verbeteringen op het in 1906 door het Historisch Genootschap uitgegeven Register op de Journalen van Constantijn Huygens den zoon. WHG, 3e serie 35. Amsterdam 1915.
Howard	C. Howard, English travellers of the Renaissance. London, New York, Toronto 1914.
Huizinga	J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw. Een schets. (1941) In: Idem, Verzamelde werken II (Haarlem 1948) 412-507.
Huizinga, Herstelde faam	J. Huizinga, Herstelde faam. In: Idem, Verzamelde Werken I (Haarlem 1948) 440-448.
Huygens, Gedichten	De gedichten van Constantijn Huygens naar zijn handschrift uitgegeven. I, 1607-1623. J.A. Worp ed., Groningen 1892.
Huygens, Voorhout	Constantijn Huygens, Voorhout, Costelijck Mal en Oogentroost. J. Karsemeijer ed., Zutphen 1956.
Jobé	J. Jobé, Au temps des cochers. Histoire illustré du voyage en voiture attelée, du XV^e au XX^e siècle. Lausanne 1976.
de Jonge	C. de Jonge zie overzicht A, Thijs.
de Jonge	J.C. de Jonge, Nederland en Venetië. 's-Gravenhage 1852.
Jouanna	A. Jouanna, Ordre social. Mythes et hiérarchies dans la France du XVI^e siècle. [Paris] 1977.
Jusserand	J.J. Jusserand, Les sports et jeux d'exercice dans l'ancienne France. Paris 1901.

[p. 359]

Kamen	H. Kamen, The iron century, social change in Europe 1550-1660. London 1971.
Kessel	P.J. van Kessel, Duitse studenten te Padua. De controverse Rome-Venetië en het Protestantisme in de tijd der contra-Reformatie. Assen 1963.
Kramm	C. Kramm, Het paardrijden en de wiskunst. In: De Navorscher V (Amsterdam 1855) 104, 105.
Kuiper	E.J. Kuiper, De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625. Een studie over het onderwijs op de Latijnse scholen in Nederland in de 17e en 18e eeuw. Groningen 1958.
de Lange	J. de Lange, P.C. Hoofts Rampzaeligheden der Verheffinge van den Hujze Medicis. Naar de autograaf uitgegeven, ingeleid en toegelicht. 's-Gravenhage 1981.
Langedijk	K. Langedijk, Eine unbekannte Zeichnungsfolge von Lieven Cruyl in Florenz. In: Mitteilungen des kunsthistorischen Institutes in Florenz. Bd. 10, Heft I-IV (mai 1961-febr. 1963) 67-91.
van Langeraad	L.A. van Langeraad, Leven van Arend van Buchell. In: G. Brom en L.A. van Langeraad, Diarium van Arend van Buchell. WHG, 3e serie 21 (1907) I-XCIII.
Lavedan	P. Lavedan, Nouvelle histoire de Paris. Histoire de l'urbanisation à Paris. Paris 1975.
Letwin	Sh. R. Letwin, The idea of a gentleman. Englishmen in search of a character. In: Encounter (November 1981) 8-19.
Lipsius	J. Lipsius, Epistola de peregrinatione Italica. Lugduni Batavorum, apud Franciscum Hegerum, Anno MDCXXXI. (Zie Erpenius).
	J. Lipsius, Een groot oordeel van dien grooten en uytsteeckenden Justus Lipsius, over het Reysen. In: Wegh-Wyser, Vertoonende de besonderste vremde vermaecklijckheden die in t Reysen door Vranckryck en eenige aengrensende Landen te sien zijn. t'Amstelredam, By Nicolaes van Ravesteyn, op S. Anthonis Marckt, 1647.
Luydjens	A.H. Luydjens, Chronologische lijst van beschrijvingen van Italië en Rome tot 1900 in de Nederlanden geschreven of verschenen. In: MNHIR, 2e reeks I (1931) 205-229.
Ma̦czak	A. Ma̦czak und H.J. Teuteberg ed., Reiseberichte als Quellen europäischer Kulturgeschichte. Aufgaben und Möglichkeiten der historischen Reiseforschung. Wolfenbütteler Forschungen Bd 21, Wolfenbüttel 1982.
Magendie	M. Magendie, La politesse mondaine et les théories de l'honnêteté, en France, au XVII^e siècle, de 1600 à 1660. 2 vol., Paris s.d. [1926?].
Maland	D. Maland, Culture and society in seventeenth century France. London 1970.

[p. 360]

Marganetti	Breve Instruttion all' Viaggio d'Italia per il Mio Illustrissimo Signore Hooft mio Signore, et Padron Colendissimo fatto per Il suo Humillissimo servitore Don Antonio Marganetti. Bibliotheek Mij der Nederlandsche Letterkunde ms LTK 857, U.B.L.
Marnix	Philippi Marnixii Domini Sancto Aldegondani De Institutione Principum, ac Nobilium Puerorum, Libellus utilissimus, Luci è Manuscripto jam recens datus à Sixto Arcerio, Doctore medico, & Professore ordinario in illustri Frisiorum Academia Franecarana. Franecarae, Excudebat Rombertus Doyema, Anno 1615. Thysiana, U.B.L. sign. 1824^4.
Marnix Catr.	Tratado de educacion de la juventud de Marnix de Santa Aldegonda. J. Catrysse ed., Caracas 1959. [Deze uitgave bevat ook de Latijnse tekst.]
	-, Traité d'éducation de la jeunesse de Marnix de Sainte-Aldegonde. J. Catrysse ed., Bruxelles 1959.
Mead	W.E. Mead, The Grand Tour in the eighteenth century. Boston, New York 1914.
Meertens	P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. Verhandelingen der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, N.R. XLVIII no 1. Amsterdam 1943.
Merens	A. Merens, De geschiedenis van een Westfriese regentenfamilie. Het geslacht Merens. 's-Gravenhage 1957.
Moes	E.W. Moes, Morel, een luitmeester der Hollandsche jongelingschap te Orleans. In: Tijdschrift voor Noord-Nederlandsche muziekgeschiedenis 7 (1904) 290, 291.
Molhuysen, Bronnen	Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche universiteit. P.C. Molhuysen ed., 7 dln, RGP 20, 29, 38, 45, 48, 53, 56.
Molhuysen, Voorrechten	P.C. Molhuysen, De voorrechten der Leidsche universiteit. In: Mededelingen van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde 58, serie B nr 1 (Amsterdam 1924) 1-32.
Mongrédien	G. Mongrédien, La vie littéraire au XVII^e siècle. Paris 1947.
Mongrédien, Société	G. Mongrédien, La vie de société au XVII^e et XVIII^e siècles. s.l., s.d. [Paris 1950].
Montaigne	M. de Montaigne, De l'institution des enfans, Essai XXVI, Livre I. In: Idem, Oeuvres complètes, A. Thibaudet et M. Rat ed. (Bruges 1967) 144-177.
Mornay, Correspondance	Ph. Duplessis-Mornay, Mémoires et correspondance, depuis l'an 1571 jusqu'en 1623. Paris 1824-1825. (Ed. inachevée, finissant avec l'année 1614.)
Mornay, Mémoires	Mémoires de Madame de Mornay. Madame de Witt, née Guizot ed., vol. I, Paris 1868.

[p. 361]

Mout	M.E.H.N. Mout, Bohemen en de Nederlanden in de zestiende eeuw. Leiden 1975.
NBG	Nouvelle Biographie Générale depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours. 45 vol., Paris 1857.
NDB	Neue Deutsche Biographie. Berlin 1953-.
NNBW	Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. 10 dln., Leiden 1911-1937.
Noack	F. Noack, Das Deutschtum in Rom. 2 Bde, Stuttgart 1927.
La Noue	Fr. de la Noue, Discours politiques et militaires. F.E. Sutcliffe ed., Genève 1967.
Oestreich	G. Oestreich, Geist und Gestalt des frühmodernen Staates. Berlin 1969.
Oestreich, Universalgelehrter	G. Oestreich, Justus Lipsius als Universalgelehrter zwischen Renaissance und Barock. In: Leiden University in the seventeenth Century. An exchange of learning. Th. H. Lunsingh Scheurleer and G.H.M. Posthumus Meyjes ed. (Leiden 1975) 177-201.
Oldenbarnevelt, Besch. I	Johan van Oldenbarnevelt. Bescheiden betreffende zijn staatkundig beleid en zijn familie. I, 1570-1601. S.P. Haak ed., RGP 80, 's-Gravenhage 1934.
Oldenbarnevelt, Besch. II, III	Johan van Oldenbarnevelt. Bescheiden betreffende zijn staatkundig beleid en zijn familie. II, 1602-1613. III, 1614-1620, A.J. Veenendaal ed., RGP 108, 121, 's-Gravenhage 1962, 1967.
Orbaan	J.A.F. Orbaan en G.J. Hoogewerff, Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche kunstenaars en geleerden. RGP, kl. s. 10, 12, 17, 's-Gravenhage 1911-1917.
Osborn	J.M. Osborn, Young Philip Sidney, 1572-1577. New Haven, London 1972.
van de Passe	Crispijn van de Passe, Van 't light der Teken en Schilderkunst, daar in een zeer lighte manier om ten eersten des Lichaems ghedeelten, met een voor ghegeven fijguur of maat te teekenen,... Amsterdam, Jan Jansz op 't Water, alsmede bij den autheur selve op de Westermarkt in Pallas, 1643.
Patry	R. Patry, Philippe du Plessis-Mornay, un huguenot homme d'état (1549-1623). Paris 1933.
Pélissier	Zie overzicht A, van Aerssen van Sommelsdyck.
Plattard	J. Plattard, Un chapitre de l'histoire de la langue française. Où et comment les étrangers séjournant en France au XVII^e siecle apprenaient le français. In: Revue des cours et conférences, 38, 1^e série, nr 6, 497-507.

[p. 362]

Pluvinel	Antoine de Pluvinel, Maneige royal ou lon peut remarquer le defaut et la perfection du chevalier, en tous les exercices de cet art, digne des Princes, fait et pratiqué en l'instruction du Roy par Antoine Pluvinel, son Escuyer principal, conseiller en son Conseil d'Estat, son Chambellan ordinaire, sous Gouverneur de sa Majesté. Le tout gravé & representé en grandes figures de taille douce par Crispian de Pas, Flamand, à l'honneur du Roy, & à la memoire de Monsieur de Pluvinel. Imprimé à Paris aux frais de Crispian de Pas. Et se vendent Chez Guillaume le Noir, ruë sainct Iacques à la Rose Blanche couronnee. Et Chez Melchior Tavernier, demeurant en l'Isle du Palais sur le Quay qui regarde la Megisserie, à la Rose rouge. MDCXXIII.
Poelhekke	J.J. Poelhekke, Nederlandse leden van de Inclyta Natio Germanica Artistarum te Padua 1553-1700. In: MNHIR XXXI (1961) 265-373.
Poëte	M. Poëte, La promenade à Paris au XVII^e siècle. Paris 1913.
Polak	Zie Steur.
Porteau	P. Porteau, Montaigne et la vie pédagogique de son temps. Paris 1935.
Pudney	J. Pudney, The Thomas Cook Story. London 1953.
van Rappard	F.A. Ridder van Rappard, Ernst Brinck, eerste secretaris van het Nederlands gezantschap te Konstantinopel, later burgemeester van Harderwijk. Utrecht 1868.
Registre	Registre de la Nation Germanique à l'université de Bourges, 1621-1641. Bibl. nat. Paris, ms f. lat. 9088.
	Registre de la Nation Germanique à l'université de Bourges, 1642-1671. (kopie) Bibl. nat. Paris, nouv. acq. lat. 88.
Richarderie	G. Boucher de la Richarderie, Bibliothèque universelle des voyages, ou Notice complète et raisonnée de tous les voyages anciens et modernes dans les différentes parties du monde,... 6 vol., Paris 1808.
de Ridder-Symoens	H. de Ridder-Symoens, Adel en universiteiten in de zestiende eeuw. Humanistisch ideaal of bittere noodzaak? In: TvG 93 (1980) 410-432.
Ridderikhoff	C.M. Ridderikhoff en H. de Ridder-Symoens, Les livres des procurateurs de la Nation Germanique de l'ancienne université d'Orléans, 1444-1602. Tome I, Premier livre des procurateurs, 1444-1546. Première partie, Texte des rapports des procurateurs. Leiden 1971.
Riemens	K.-J. Riemens, Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVI^e au XIX^e siècle. Leyde 1919.
du Rieu	Zie Album Leiden.
Rogge	H.C. Rogge, Brieven van en aan Maria van Reigersberch. Leiden 1902.
Rogge, Oldenbarnevelt	H.C. Rogge, Willem van Oldenbarnevelt. In: Onze Eeuw 4, deel I (1904) 291-321.

[p. 363]

Rogge, Y.H.	Y.H. Rogge, De reis van Isaac Vossius (1641-1645). In: Oud-Holland 18 (1900) 3-201.
Romein	J. Romein, De Lage Landen bij de zee. Utrecht 1934.
Romein-Verschoor	A. Romein-Verschoor, Christiaen Huygens, de ontdekker der waarschijnlijkheid. In: J. en A. Romein, Erflaters van onze beschaving. II, Zeventiende eeuw (Amsterdam 1941) 252-287.
Roorda	D.J. Roorda, Het Hollandse regentenpatriciaat in de 17e eeuw. In: Vaderlands verleden in veelvoud. 31 opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500 (Den Haag 1975) 232-251.
Roorda, Partij	D.R. Roorda, Een samenleving in de ban van de aristocratie. In: Idem, Partij en factie. De oproeren van 1672 in de steden van Holland en Zeeland, een krachtmeting tussen partijen en facties (Groningen 1961) 37-80.
Roorda, Temple	Zie Temple.
Rowen	H.H. Rowen, John de Witt, Grand Pensionary of Holland, 1625-1672. New Jersey 1978.
Schadendorf	W. Schadendorf, Zu Pferde, im Wagen, zu Fusz, Tausend Jahre Reisen. München 1959.
van Schelven	A.A. van Schelven, Het Calvinisme gedurende zijn bloeitijd in de 16e en 17e eeuw. Zijn uitbreiding en cultuurhistorische betekenis. III, Polen, Bohemen, Hongarije en Zevenbergen. Amsterdam 1965.
Scherer	M.R. Scherer, Marvels of ancient Rome. New York, London 1955.
Scherpbier	H. Scherpbier, Milton in Holland. A study in the literary relations of England and Holland before 1730. Amsterdam 1933.
Schoengen	M. Schoengen, Overijssel tot de 17e eeuw in staatkundig en godsdienstig opzicht. In: G.A.J. van Engelen van der Veen, G.J. ter Kuile en R. Schuiling, Overijssel (Deventer 1931) 465-559.
Schöffer	I. Schöffer, De Republiek der Verenigde Nederlanden 1609-1702. In: Geschiedenis der Nederlanden II (Amsterdam, Brussel 1977) 120-202.
Schotel, Academie	G.D.J. Schotel, De Academie te Leiden in de 16e, 17e en 18e eeuw. Haarlem 1875.
Schudt	L. Schudt, Italienreisen im 17. und 18. Jahrhundert. Wien, München 1959.
Schudt, Guide	L. Schudt, Le guide di Roma. Materialien zu einer Geschichte der Römischen Topographie. Wien, Augsburg 1930.
Schutte	O. Schutte, Het archief van de familie Teding van Berkhout. z.pl. 1974.
thoe Schwartzenberg	G.F. baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, Groot Placaat en Charterboek van Vriesland. III. Leeuwarden 1778.

[p. 364]

Sidney, Correspondence	Philip Sidney, The defence of Poesie, Political Discourses, Correspondence, Translations. In: Idem, Complete Works 3, A. Feuillerat ed., Cambridge 1923.
Silvestre	Is. Silvestre, Vues de Paris. Introduction et commentaires de J.-P. Babelon. [Paris] 1977.
Six	J. Six van Chandelier, Poësy, verdeelt in ses boecken, en eenige opschriften. te Amsterdam voor Joost Pluimert, boekverkooper op den Dam, in Seneka, 1657.
Slaet	(H. Slatius), Den Gepredestineerden Dief ofte Een 't Samen-sprekinge gehouden tusschen een Predikant des Calvinusgesinde ende een Dief, die gesententieert was om te sterven. Tot Hamburgh gedrukt voor Barent Adriaensz. Barentsma, Boek-verkooper (c. 1660).
Sliggers	Zie van der Vinne.
Slijper	E. Slijper, Een posthuum boek van Erpenius. In: Het Boek, tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, 2e reeks (1924) 66-72.
Sombart	W. Sombart, Das europäische Wirtschaftsleben im Zeitalter des Frühkapitalismus vornehmlich im 16., 17. und 18. Jahrhundert. In: Idem, Der moderne Kapitalismus, Bd II^1. München, Leipzig 1928.
Steinhausen	G. Steinhausen, Beiträge zur Geschichte des Reisens. In: Das Ausland, Wochenschrift für Erd- und Völkerkunde 66 (Stuttgart 1893) 204-207, 218-222, 234-237, 250-252.
	G. Steinhausen, Die Anfänge des französischen Litteratur- und Kultureinflusses in Deutschland in neuerer Zeit. In: Zeitschrift für vergleichende Litteratur-geschichte, N.F. 7 (Berlin 1894) 349-382.
	G. Steinhausen, Die Idealerziehung im Zeitalter der Perücke. In: Mitteilungen der Gesellschaft für deutsche Erziehungs- und Schulgeschichte IV (Berlin 1894) 209-247.
Stelling-Michaud	S. Stelling-Michaud, Le livre du recteur de l'académie de Genève (1559-1878). I, Le texte. Genève 1959.
Sterck	Zie overzicht A, Vondel.
Steur	J. Steur, Archief van het geslacht Huydecoper en aanverwante families. Opnieuw bewerkt door M. Polak.
Stone	L. Stone, The educational revolution in England (1560-1640). In: Past and Present 28 (1964) 41-80.
Stoye	J.W. Stoye, English travellers abroad, 1604-1667. Their influence in English society and politics. London 1952.
Stuck	G.H. Stuck, Verzeichnis von altern und neuern Land- und Reisebeschreibungen. 2 Bde, Halle 1784-1787.

[p. 365]

Temple	William Temple, Observations upon the United Provinces of the Netherlands. G. Clark ed., Oxford 1972.
	William Temple, Ambassadeur in de Lage Landen. William Temple Observations upon the United Provinces. D.J. Roorda en Y.H. Foppema ed., Haarlem 1978.
den Tex	J. den Tex, Nederlandse studenten in de rechten te Padua 1545-1700. In: MNHIR, 3e reeks X (1959) 45-165.
den Tex, Oldenbarnevelt	J. den Tex, Oldenbarnevelt. 5 dln, Haarlem 1960-1972.
Thibault	Academie de l'espée de Girard Thibault d'Anvers ou se demonstrent par Reigles Mathematiques sur le fondement d'un Cercle mysterieuse La Theorie et Pratique des vrais et iusqu'a present incognus secrets du Maniement des Armes a Pied et a Cheval. s.l. MDCXXVIII. (Ex. K.B.).
Tiele	P.A. Tiele, Nederlandsche bibliographie van land- en volkenkunde. Amsterdam 1884.
Toepke	G. Toepke. Die Matrikel der Universität Heidelberg 1386-1847. 7 Bde, Heidelberg 1884-1916.
Tranchau	M. Tranchau, Jean Marrois, professeur de mathématiques à Orléans au XVII^e siècle et son album amicorum. Quelques mots sur d'autres albums français et allemands. In: Mémoires de la Société archéologique et historique de l'Orléanais 22 (1889) 499-533.
Trease	G. Trease, The Grand Tour. London 1967.
Treue	W. Treue, Zum Thema des Auslandsreisen im 17en Jahrhundert. In: Archiv für Kulturgeschichte XXXV, Heft 2 (1953) 199-211.
van Tricht	H.W. van Tricht, P.C. Hooft. Arnhem 1951.
van Tijn	Th. van Tijn, Pieter de la Court. Zijn leven en zijn economische denkbeelden. In: TvG 69 (1956) 304-370.
van der Vecht	H.A.W. van der Vecht, Cornelis van der Mijle. Leiden 1907.
Verwey, Blaeu	H. de la Fontaine Verwey, Willem Jansz Blaeu, ‘Mercator Sapiens’. In: Idem, Uit de wereld van het boek. III, In en om de ‘Vergulde Sonnewyser’ (Amsterdam 1979) 9-34.
Verwey, Michel le Blon	H. de la Fontaine Verwey, Michel le Blon, graveur, kunsthandelaar, diplomaat, In: Idem, Uit de wereld van het boek. II, Drukkers, liefhebbers en piraten in de zeventiende eeuw (Amsterdam 1976) 103-128.
Verwey, Nijs	H. de la Fontaine Verwey, De zaken van Daniel Nijs. In: Maandblad Amstelodamum 56 (1969) 79-82.
Verwey, Thibault	H. de la Fontaine Verwey, Gerard Thibault en zijn Academie de l'espée. In: Idem, Uit de wereld van het boek. III, In en om de ‘Vergulde Sonnewyser’ (Amsterdam 1979) 129-163.

[p. 366]

Vidier	Zie van Buchell, Description.
van der Vinne	Dagelijckse Aentekeninge van Vincent Laurensz van der Vinne. B. Sliggers jr. ed., Haarlem 1979.
Vollgraff	J.A. Vollgraff, Biographie de Christiaan Huygens. In: Oeuvres complètes de Christiaan Huygens XXII (La Haye 1950) 383-778.
Vreede	G.W. Vreede, Lettres et négociations de Paul Choart, seigneur de Buzanval et de François d'Aerssen, 1598-1597. Leiden 1846.
Wackernagel	H.G. Wackernagel, Die Matrikel der Universität Basel. Bd III, 1601/02-1665/66. Basel 1962.
de Wal	J. de Wal, Nederlanders, studenten te Heidelberg. In: Hand. en Meded. v.d. Mij v. Letterkunde V-VIII (1886) 1-155.
Wansink	H. Wansink, Politieke wetenschappen aan de Leidse universiteit 1575-±1650. Utrecht 1975.
Wapenboek	Wapenboek der Natio Germanica et Belgica te Bourges, 1642-1671. K.B. mss 135 A 6.
de Warenghien	Zie overzicht A, van Buchell, Douai.
Weigle	F. Weigle, Die Matrikel der deutschen Nation in Siena (1573-1738). 2 Bde, Tübingen 1962.
Weiss	R. Weiss, The Renaissance discovery of classical antiquity. Oxford 1969.
Willemijns	Zie Buysero.
Wilson	Ch. Wilson, The Dutch Republic and the civilisation of the seventeenth century. London 1968.
Woltjer	J.J. Woltjer, Introduction. In: Leiden University in the seventeenth century. An exchange of learning. Th. H. Lunsingh Scheurleer en G.H.M. Posthumus Meyjes ed. (Leiden 1975) 1-19.
Wrangel	E. Wrangel, De betrekkingen tussen Zweden en de Nederlanden, op het gebied van letteren en wetenschap voornamelijk gedurende de 17e eeuw. Leiden 1901.
Zwollo	A. Zwollo, Hollandse en Vlaamse veduteschilders te Rome (1675-1725). Assen 1973.

[p. 367]

Overzicht C
Reisgidsen uit de zestiende en zeventiende eeuw, voor zover in tekst en noten ter sprake gebracht (daar waar exemplaren in Nederlandse bibliotheken gesignaleerd werden, is dit aangegeven)

Blotius	(Hugo Blotius), Tabula Peregrinationis continens capita Politica. Per D. Hugonem Plotium J.U. Doctorem. Gevoegd bij: Itinerarium Germaniae, Galliae, Italiae; scriptum à Paulo Hentznero J C... [Volledige titel: zie Hentzner. Niet opgenomen in het exemplaar op de K.B., maar wel in Schudt's titelbeschrijving, Italienreise 408.]
Boorde	A. Boorde, The fyrst Boke of the Introduction of Knowledge made by Andrew Borde of Physycke Doctor. F.J. Furnivall ed., London 1870. [K.B.]
Bos(ch)	Lambert van den Bos(ch), Wegh-wyser door Italien, of Beschrijvinge der Landen en Steden van Italien. Hun Beginselen, opkomst, Voortganck, Bestieringe en Seltsaemheden. Tot Dordrecht voor Abraham Andriesz. 1657. [U.B.L.; U.B.A.].
Chytraeus	Variorum in Europa itinerum Deliciae: seu, ex variis manuscriptis selectiora tantum inscriptionum maxime recentium Monumenta... Omnia collecta à Nathane Chytraeo. Ed. tertia apud Christophorum Corvinum, 1606. (Eerste editie: 1594). [K.B.]
Commelyn	Vranckryck En zijn Steeden, Behelsende een algemeene en besondere beschrijvinge des selfs en aangrensende Landen, Van Straatsburgh aen Rhijn, Reyswijse door 't selvige Koninckrijck tot Amsterdam eyndigende, En met Koopere Plaaten verciert. t'Amsterdam, By Casparus Commelyn, Boekverkooper in de Calverstraat, in de Waarheydt. Anno MDCLXII.[U.B.A.]
Coryat	Thomas Coryat's Crudities hastily gobled up in five months travells in France, Savoy, Italy, Rhetia... Helvetia... some parts of high Germany and the Netherlands. London 1611.
Le cose meravigliose	Le cose meravigliose dell' alma citta di Roma... con la guida Romana... di nuovo corretto et ampliato con le cose notabili fatte da papa Sisto V, per Flaminio da Colle. Con licenza. Roma, appr. Ant. Zannetti, 1594. [U.B.U.; U.B.A. (ed van 1588)]
Cose notabili	F. Sansovino, Delle cose notabili che sono in Venetia. Venetia, Trino, 1561. [Verschillende edities bij Richarderie III, 5, 6]

[p. 368]

Cose rare	Cose rare di Venetia...
Coulon	Louis Coulon, L'Ulysse François ou le voyage de France, de Flandre et de Savoye. Contenant les plus rares curiosités des Pays, la situation des villes, les m(o)eurs & les façons de faire des Habitans. A Paris, chez Gervais Clousier, au Palais, sur les degrez de la Saincte Chapelle. MDCXLIII. [U.B.A.; U.B.L. (Thysiana)]
	Louis Coulon, Le Fidèle Conducteur pour le voyage de France, montrant exactement les raretez et choses remarquables qui se trouvent en chaque ville et les distances d'icelles. Troyes, Paris 1654. [Richarderie III, 100]
Delitiae Galliae et Angliae	Zie Lustigheden.
Delitiae Italiae	Delitiae Italiae. Dat is: Eygentlijcke beschrijvinghe wat door gantsch Italien in elcke Stadt ende plaets te zien is, van Antiquiteyten, Palleysen, Pyramiden, Lust-hoven, begraeffenissen ende andere ghedenck-weerdighe dinghen. Met eene onderrichtinghe wat voor gheldt in gantsch Italien ganghbaer is. Item noch sommige Dialogen oft Tsamen-sprekinghen, daer wt de Italiaensche sprake tot nootdruft kan gheleert worden. Beschreven door G.K.V.W. in Hoochduytschen sprake ende nu den ghemeynen Man tot dienste in onse Nederlantsche sprake overgheset. Nu ten derdenmael, van nieus oversien ende verbetert. Tot Arnhem, ghedruckt by Jan Jansz. 1620. [U.B.A. (eerste editie van 1602)]
Delitiae Romae	Delitiae urbis Romae, Dat is Eygentlycke Beschrivinge van alle de Schoone gebouwen van Paleysen, Kercken, Bruggen, Pyramiden, die binnen en buyten Romen te sien syn. Alles met schoone figueren Afgebeelt. Hier is noch by gevoecht een Dialogue oft tsamensprekinge, daer wt men Lichtelick, de Italiaensche spraeck, by sich selven can Leeren. Mede wat Gelt in Italien Ganchbaer is. Tamster'dam By Harmen Ianszen Brouwer. Anno 1625. [U.B.A.]
St Didier	De St. Didier, La ville & la Republicque de Venise. [Paris 1680].
Ens	Gaspar Ens, Deliciae Italiae et Index Viatorius ab urbe Roma ad omnes in Italia, aliquas etiam extra Italiam civitates & oppida: ubi simul indicatur quid in eorum singulis rarum visuque dignum sit; nempe templa... delubra... palatia... picturae... statuae... Coloniae, apud Wilhelmum Lutzenkirchen, 1609.
Gölnitz	Abraham Gölnitz, Ulysses Belgico-Gallicus, fidus tibi dux et Achates, per Belgium Hispan: regnum Galliae, ducat. Sabaudiae, Turinum usque Pedemontii metropolin. Lugd. Bat. ex-offici Elzevir, 1631. [K.B., verschillende edities; Museum Meermanno; U.B.A.]
Hentzner	Itinerarium Germaniae, Galliae; Angliae; Italiae; scriptum à Paulo Hentznero JC... Cum Indice Locorum Rerum atque Verborum memorabilium. Norinbergae Sumtibus Autoris, & typis Abrahami Wagen-manni excursum. MDCXII. [K.B.]

[p. 369]

Lassels	Richard Lassels, The voyage of Italy,... In two parts. With the characters of the people, and the description of the chief towns,... As also of the interest, government, riches, force, &c, of all the princes. With instructions concerning travel, By R.L., Gent. who travelled through Italy five times as tutor to several of the english nobility and gentry... Paris/London, John Starkey, 1670. [Schudt 410]
Lipsius	Justus Lipsius, De admiranda Roma zie Roma Illustrata.
Loysius	Georgius Loysius, Pervigilium Mercurii, in quo agitur de praestantissimis peregrinantis virtutibus et qua ratione unusquisque citra majorem difficultatem exteras peragrare provincias, regiones adire exoticas, & cum cujusvis conditionis hominibus, bene & honeste conversari potest. Iterum nunc Manualis forma editum. Spirae, M.D.C. [K.B.]
Lustigheden	Delitiae Galliae & Angliae. Ofte Lustigheden van Vranckrijck en Engheland: Waer in veele vremdigheden deser beyden Koning-Rijcken levendigh worden beschreven en seer behaeghlijck voor oogen gestelt. Dienstigh allen den geenen die lust en vermaeck hebben dese beyde Koning-Rijcken met nuttigheyd door te reysen: voornaemelijck alle Liefhebbers der Historien. t'Amstelredam bij Dirck Pietersoon opt Water inde witte Parsse, recht over de Koorn-Marckt. Anno 1619. [K.B.; U.B.A.]
Misson	Maximilien Misson, Nouveau voyage d'Italie, faite en l'année 1688. Avec un memoire Contenant des avis utiles à ceux qui voudront faire le mesme voyage. P.I.II. La Haye, Henri van Bulderen, 1691. [K.B.; U.B.L; U.B.A.; U.B.U. (verschillende edities)]
Monconys	Balthasar de Monconys, Journal des voyages de Monsieur de Monconys ou les sçavants trouveront un nombre infini de nouveautez, en machines de mathématique expériences physiques, etc; outre la description de divers animaux et plantes rares... les coutûmes et moeurs des nations, etc. Enrichi de fig. en taille-douce etc. Publ. par De Liergues son fils. 3 part. Lyon, 1665, 66. [U.B.A.; U.B.L.; Rijksprentenkabinet, Amsterdam; latere edities: K.B.]
Pighius	Stephanus Vinandus Pighius, Hercules Prodicius, seu principis juventutis vita et peregrinatio... Antverpiae, ex officina Christophori Plantini,... MDLXXXVII. [K.B.; U.B.A.; U.B.L. (Thysiana) (latere edities)]
Plotius	Zie Blotius.
Pyrckmair	Hilarius Pyrckmair, Commentariolus de arte apodemica, seu vera peregrinandi ratione. Ingolstadii, MCLXXVII, ex officina Davidis Sartorij. [K.B. (eerste editie: 1571)]
van Ravesteyn	Zie Wegh-wijser.
Roma antica et moderna	Descrizione de Roma antica e moderna, nella quale si contengono chiese, monasterij... tempij, teatri,... musei, pitture, sculture... Roma, Andrea Fei, MDCXLIII. Ad istanza di Gio: Domenico Franzini. [Latere edities op K.B.; U.B.A.; U.B.U.; U.B.N.]

[p. 370]

Roma illustrata	Roma Illustrata, sive Antiquitatum Romanarum Breviarium. Accessit Georgii Fabricii Chemnicensis Veteris Romae cum Nova Collatio. Ex nova recensione Antonii Thysii J.C. Lugduni Batavorum, Ex officina Adriani Wyngaerden MDCL. [U.B.L.; latere edities: K.B.; U.B.A.]
Schottus	Itinerarii Italiae rerumq. Romanorum libri tres: a Francisco Schotto senatore Antverp. ex antiquis novisque scriptoribus editi, & ab Hieronymo Capugnano ordinis Patrum Praedicat. aucti. Editio quarta, ab Andrea Schotto Soc. Iesu sacerdote recensita. Antverpiae, ex officina Plantiniana, apud Balthasarem Moretum,... MDCXXV. [K.B.; U.B.A.]
Sincerus	Jodoci Sinceri, Itinerarium Galliae, ita accomodatum, ut eius ductu mediocri tempore tota Gallia obiri, Anglia & Belgium adiri possint: nec bis terve ad eadem loca rediri oporteat: notatis cujuscunque loci, quas vocant, Deliciis: Cum appendice, De Burdigala ac Iconibus Urbium praecipuarum illustratum. Amstelodami, apud Jodocum Jansonium, MDCLV. (Eerste editie: Lyon 1616) [K.B.; U.B.A.]
Spon	Jacob Spon, Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grèce, et du Levant, fait aux années 1675, et 1676, par Jacob Spon et George Wheler. Lyon, A. Cellier le fils, 1678. 3 vol. [K.B. (ook latere edities); U.B.A.; U.B.L.; U.B.Gr. (en in verschillende andere bibliotheken met meer exemplaren van allerlei edities, waaronder een Nederlandse vertaling)]
Thysius	Zie Roma illustrata.
Titi	Abbate Filippo Titi, Studio di pittura, scoltura, et architettura nelle Chiese di Roma. Roma 1674. [K.B.; Rijksprentenkabinet, Amsterdam (ed. van 1675)]
Turlerus	Hieronymus Turlerus, De peregrinatione et agro Neapolitano libri II. Argentorati, 1574. [Stuck I, 303; Cox III, 72]
de Varenne(s)	(Olivier de Varenne of Claude de Varennes), Le voyage de France Dressé pour l'instruction & commodité tant des François, que des Estrangers. 4e Edition, a Rouen, chez Jacques Cailloue, tenant sa boutique dans la Court du Palais MDCXLVII. (Eerste editie: 1639) [U.B.L. Thysiana]
Villamont	Les voyages du Sr. de Villamont, divisez en trois livres. Derniere edition reveue et Augmentee... d'une Guide des divers chemins par lesquels l'on va en Hierusalem, Rome, Venise, Naple, Lorette & Egypte, & de plusieurs choses belles & rares qui s'y voyent. A Arras, chez Gilles Baudouyn, à la Fontaine MDCV. (Eerste editie: 1596) [K.B.; U.B.L. (editie Lyon 1613)]
Wegh-Wyser	Wegh-Wyser, Vertoonende De besonderste vremde vermaecklijckheden die in 't Reysen door Vranckryck en eenige aengrensende Landen te sien zijn. Tot nut van al die gheneghen zijn om die Landtschappen te besichtighen. t' Amstelredam, By Nicolaes van Ravesteyn, op S. Anthonis Marckt, 1647. [U.B.A. (ook 2e druk van 1657); K.B. (2e druk)]

[p. 371]

Zeiller	Martini Zeilleri Fidus Achates, Qui Peregrinationis atque Itineris sui socium & comitem, propria partim experientia doctus, partim vero aliorum observationibus instructus, non tantum de locorum intervallis distantiis & situ; verum etiam, quid in plerisque spectatu & memoratu dignum occurrat, & quorum imperio circa annum Salutis MDCLIII subjecta illa fuerint, accurate & solicite monet. Cui adjunctum est ejusdem De peregrinationibus prudenter utiliterque instituendis Consilium... Amstelodami, apud Johannem Ianszonium Iuniorem, 1658. (2 vol.) [U.B.A.; K.B.]
Zinzerling	Zie Sincerus.
Zwinger	Theod. Zwingeri Methodus Oepodemica in gratiam eorum qui in quocunque vitae genere peregrinari cupiunt. Basileae, 1577. [Richarderie I, 2]
van Zyll	Geographiae Compendium, et Hispaniae, Galliae ac Italiae totius, Brevis & accurata Descriptio. Quibus accessere itinera & viae per omnes trium harum Regionum civitates & urbes praecipuas & Spectatu dignissimas directae: Itinerarii, & indices Libri vicem exhibentes. Item Cautiones & Leges peregrinantibus observandae. Omnia ex optimis & recentioribus itinerariis & scriptoribus Collecta. Ultraiecti, sumptibus Gisberti à Zyll, & Theodori ab Ackersdyck, 1650. [U.B.L. (exemplaar uit de bibliotheek van Isaac Vossius)]