'Willem Bilderdijk (1756-1831). De ideeënwereld van het gefnuikt genie'
(1996)–Joris van Eijnatten–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 281]
| |||||||||||||||||||||||||
Stand van zaken: Willem Bilderdijk (1756-1831)
| |||||||||||||||||||||||||
[pagina 282]
| |||||||||||||||||||||||||
den tegen de geest der eeuw) of eigenaardige dingen deed (hij gebruikte veelvuldig opium); maar soms heeft men gemeend dat hij inderdaad gerekend moet worden tot de (vroege) Romantiek. In de tweede plaats is Bilderdijk vaak beschouwd als de principiële calvinist die na 1806 in Amsterdam en Leiden antirevolutionaire barricades beklom, ter bescherming van troon, altaar en natie tegen de gruwelleer van Voltaire en de gruweldaden van Robespierre. Men name het verzuilde protestantse volksdeel heeft hem gezien als de geestelijke vader van de grote christelijke opleving van de negentiende eeuw, het Réveil. De partijstrijd rondom Bilderdijk heeft het beeld van de dichtende intellectueel sterk bepaald. De denker Bilderdijk staat te boek als calvinist of romanticus, af en toe zelfs als calvinist èn romanticus. Veel wijzer worden we van zulke karakteriseringen niet. Wie een min of meer objectief oordeel over de mens, de denker en de dichter Bilderdijk wil vellen, zal eerst zijn plaats in de literaire, religieuze en wijsgerige tradities moeten bepalen. Daartoe moeten we over kennis van zijn ideeënwereld beschikken. Maar die kennis hebben we slechts in beperkte mate. Wel bestaat er veel belangstelling voor Bilderdijk. Er is een kleine kring van hoofdzakelijk neerlandici, verenigd in Het Bilderdijk-Museum, die begaan is met het lot van Guilelmus van Teisterbant, zoals de would be aristocraat zichzelf graag betitelde (zie Adriaenssen). Deze vereniging publiceert jaarlijks onder dezelfde naam een tijdschrift en beheert een grote hoeveelheid bilderdijkiana, uiteenlopend van 's mans hartverwarmende briefwisseling met zijn tweede vrouw tot lugubere afgietsels van zijn lijk. Daarnaast is er belangstelling voor de beeldende kunstenaar (Geerts). Onlangs verscheen een fraaie uitgave van De kunst der poezy uit 1809 (Van den Berg en Kloek). Ook zijn science fiction-verhaal is opnieuw uitgegeven en voorzien van commentaar (Verkuyl). De draad van oudere taalkundige studies wordt weer opgepikt (Noordegraaf). De achtergrond van Bilderdijks politieke opvattingen en zijn handelen tijdens revolutie en restauratie worden bestudeerd (Schutte). Zijn verhouding tot het jodendom is zelfs het onderwerp van een recente dissertatie (Engelfriet). Gerenommeerde wetenschappelijke instanties als NWO en KNAW tonen belangstelling voor het gefnuikt genie. Bilderdijk zit in de lift. Niettemin is sinds 1987 de toestand van de Bilderdijkstudie wat de ideeëngeschiedenis betreft er niet wezenlijk op vooruit gegaan (Buijnsters 1987). Wat heeft de studie van anderhalve eeuw naar het denken van Bilderdijk zoal opgeleverd? Er bestaan vier studies uit een betrekkelijk ver verleden, die vooral historiografisch van groot belang zijn. Allereerst is er de fijngevoelige en erudiete inleiding op het beroemde heldendicht, De ondergang der eerste wareld (Bosch 1959; van hetzelfde kaliber is Bosch 1983), waarin een diepgaande analyse van het rond 1810 geschreven meesterwerk wordt geboden. Daarvóór, in 1921, was een veelzijdig proefschrift verschenen over Bilderdijks niet altijd even geslaagde verhouding tot de Franse cultuur (Smit). Nog eerder, ter gelegenheid van de Bilderdijk-herdenking van 1906, had Herman Bavinck, een belezen gereformeerde theoloog, in een bondige synthese zijn visie uiteengezet op Bilderdijk als denker en dichter (Bavinck). Op het recentere werk (uit 1966) van De Deugd kom ik nog terug. Een uitputtende analyse van het denken van Bilderdijk bieden deze studies niet. Het beeld waarover we thans beschikken van Bilderdijk als intellectueel is fragmentarisch en selectief; delen ervan zijn soms misleidend en af en toe zelfs onjuist. Vaak heeft men aspecten van zijn denken of gedeelten van zijn oeuvre onder de loupe genomen, zonder zich om het grotere verband te bekommeren; | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 283]
| |||||||||||||||||||||||||
conclusies uit voorgaande studies zijn soms ten onrechte gecanoniseerd; en men heeft Bilderdijk nogal eens ongelukkig geïnterpreteerd. Ik zal een en ander illustreren aan de hand van enkele voorbeelden uit de literatuur. Het opstel van Bavinck is met name op de leerdichten en verhandelingen van de oudere Bilderdijk gebaseerd, en geeft hiervan een beknopte beschrijving die duidelijk Bavincks eigen theologische oriëntatie verraadt (de Bilderdijk van Bavinck toont ethisch-gereformeerde trekken). Hij meende in Bilderdijk een duidelijk gereformeerde denker te herkennen, maar kwam in zijn werk ook minder traditionele ideeën tegen, die hij vervolgens toeschreef aan de tijdgeest. Met name wees hij op overeenkomsten tussen allerlei mystiek-klinkende uitlatingen van Bilderdijk en de ideeën van piëtistische natuurfilosofen als Lavater, Claudius en Jung Stilling. Na Bavinck zijn de genoemde Duitse piëtisten vaak zonder bewijsvoering en dikwijls ten onrechte als de geestelijke peetvaders van Bilderdijk aangevoerd, onlangs nog in een dissertatie over negentiende-eeuws spiritisme (Jansen). In Duitse richting wordt eveneens gezocht door een proefschrift over gnostische invloeden op gereformeerde piëtisten. De auteur komt op basis van gebrekkig secundair materiaal tot de onbewezen slotsom dat Bilderdijk een min of meer directe erfgenaam van Jacob Boehme genoemd mag worden (Manuzov). Op grond van enkele inhoudelijke overeenkomsten, ontleend aan de secundaire literatuur, hebben twee auteurs blijkbaar onafhankelijk van elkaar geconcludeerd dat Bilderdijk kennis moet hebben gehad van de bekende theoloog en taalfilosoof J.G. Hamann (Vis; Bosch 1983). Afgezien van het feit dat een dergelijke schatplichtigheid nauwelijks te bewijzen valt, is het minstens even aannemelijk dat Bilderdijk, die zelf altijd met prijzenswaardige helderheid zijn standpunten uiteen probeerde te zetten, het werk van deze ondoorgrondelijke ‘Magus van het Noorden’ zou hebben afgedaan als duistere Duitse onzin. Duitsland was namelijk voor Bilderdijk niet alleen het land van de verderfelijke Aufklärung, maar ook dat van de alchemisten, de rozenkruizers, de geheime gezelschappen en obscure Schwärmer als Valentin Weigel en Conrad Dippel. Er is in het oeuvre van de belezen en eclectische Bilderdijk altijd wel iets te vinden dat ook in het werk van andere auteurs voorkomt. Echter, op deze manier leidt het gebrek aan elementair onderzoek tot het najagen van dwaallichtjes in een cultuurhistorisch moeras. Zo brengt de constatering dat Bilderdijk aan introspectie deed een andere auteur weer in de verleiding om, naar aanleiding van het bekende boek over de Romantiek van Abrams, Rousseau tot de inspiratiebron van onze ‘romanticus’ te benoemen (Schrijvers). Maar de zeventiende- en achttiende-eeuwse republiek der letteren waren uiterst dicht bevolkt met introspectieve auteurs. Intussen weten we nagenoeg niets van Bilderdijks receptie van Rousseau. Volgens de dichter zelf las hij op vijf- of zesjarige leeftijd allerlei oude boekjes uit de bibliotheek van zijn vader. Het verwondert dan ook niet wanneer we de ‘natural supernaturalism’ van Abrams - een christelijke belevingswereld, maar dan geseculariseerd - bij Bilderdijk niet aantreffen; maar dat we wèl de invloed kunnen vaststellen van mystieke tradities die minstens teruggaan tot de christelijke en joodse middeleeuwen. Een gelijksoortige, door een lichtelijk willekeurige selectie veroorzaakte, eenzijdigheid toont de analyse van het intrigerende leerdicht ‘De Geestenwareld’ door Buijnsters (1967). Zijn artikel, een van de boeiendste uit de Bilderdijk-historiografie, voert de inhoud van het gedicht met name terug op de Zweedse ziener Swedenborg. Ongetwijfeld heeft Bilderdijk, zoals elke vernieuwende literator | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 284]
| |||||||||||||||||||||||||
indertijd, met grote belangstelling de esoterische gesprekken tussen Swedenborg en zijn engelen gevolgd. Maar het is de vraag of juist dit leerdicht in eerste instantie teruggaat op de stichter van de kerk van het Nieuwe Jeruzalem. In een belangrijk artikel kwam Meeuwesse tot de conclusie dat Bilderdijks latere erotiek bepaalde platoonse trekken vertoont. Op zichzelf is die conclusie juist. Bilderdijk maakt veel werk van de heteroseksuele liefde tussen twee tot elkaar voorbestemde lieden, die op de echtkoets samensmelten tot een zalig androgyn wezen. In feite staat de denkwereld van Bilderdijk bol van (neo)platoonse ideeën (zie bijv. Van Swigchem over de bouwkunst). Echter, in tegenstelling tot Coleridge, Blake, Novalis en Schelling geeft Bilderdijk er geen blijk van ooit Plotinus te hebben gelezen, laat staan het Symposium van Plato. Om zijn erotiek als platoons te omschrijven is hoogstens een halve waarheid. De recente dissertatie van Engelfriet behelst een poging om een andere helft van die waarheid op te sporen. Zijn boek handelt onder meer over de kennis die de filosemiet Bilderdijk bezat van de joodse traditie, een thema dat merkwaardig genoeg nooit eerder in de literatuur was besproken. Engelfriet maakt aannemelijk dat de dichter enigszins thuis was in aspecten van het joodse denken, in het bijzonder de apocalyptiek, de mythologie, de kabbala. Helaas blijft het ook in deze op zichzelf lezenswaardige, maar wat de historische analyse betreft onvolledige, studie onduidelijk waar Bilderdijk zijn ideeën precies vandaan heeft gehaald. Het maakt immers nogal wat uit of hij zijn ideeën omtrent het jodendom ontleend heeft aan joodse schriftgeleerden, rabbijnen en kabbalisten, aan christelijke hebraïsten, of aan de eclectische hocus-pocus van de achttiende-eeuwse vrijmetselarij. Pas wanneer we precies weten welke boeken hij heeft gelezen, kunnen we zijn plaats in de ideeëngeschiedenis nader bepalen. Nu valt het niet mee om een dergelijke analyse te verrichten. Bilderdijk laat het citeren van, en het verwijzen naar, zijn bronnen consequent en met opzet na, waardoor hij vaak de indruk wekt een bijzonder erudiete geleerde te zijn. Bilderdijk was ontegenzeggelijk erudiet. Hij imponeert door zijn kennis van zaken, door zijn uitgesproken meningen, door zijn op eerste gezicht excentricieke standpunten. Dat heeft in het verleden in de populaire historiografie wel eens geleid tot een onkritisch eerbetoon aan het bilderdijkiaanse orakel, en in de wetenschappelijke historiografie bijgedragen tot de mythe van Bilderdijk als de ontwerper van een christelijke wijsbegeerte avant la lettre (Bosch 1961). Het beeld van Bilderdijk als zo'n antirevolutionaire filosoof wordt met name verdedigd in een wat ouder proefschrift, waarin de verhouding van Bilderdijk tot de ‘Verlichting’ wordt geschetst en de auteur vervolgens vaststelt dat de zogenoemde vader van het Réveil een apologeet van het christendom is geweest (Lagerwey). Maar dat wist Johannes Kinker ook al. De interessante vraag is niet òf Bilderdijk een overtuigd christen en fervente apologeet was, maar tot welk type christendom hij gerekend kan worden. Bilderdijk als bestrijder van de Verlichting is een tweede thema in de dissertatie van Engelfriet over het jodendom. Maar over welke ‘Verlichting’ heb je het dan (vgl. Hanou)? Over de kantiaanse? Die is Bilderdijk pas aan het einde van zijn leven enigszins gaan begrijpen, en het is het heftige verzet ertegen dat eerst in deze jaren doorbreekt dat zo'n grote invloed heeft gehad op het negentiende-eeuwse Réveil. De periode die door historici wordt aangeduid als de ‘christelijke Verlichting’ heeft Bilderdijk doorgaans beschouwd als een tijd van ordentelijke | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 285]
| |||||||||||||||||||||||||
rechtzinnigheid - onvolwassen Nederlandse naäpers van Engelse deïsten, Franse materialisten en Duitse ongodisten waren zijns inziens de uitzonderingen op wat toen nog een gelukkige regel was. Onnauwkeurig zijn diverse gevolgtrekkingen in een bundel over de veilingcatalogi van Bilderdijks bibliotheken (Van Hattum en Zwaan). Waar de tweede catalogus (1832) een min of meer juiste weergave lijkt te bieden (helemaal zeker zijn we niet) van wat de oude Bilderdijk aan het einde van zijn leven in zijn boekenkast had staan, is de eerste catalogus (1797) naar het zich laat aanzien behoorlijk ‘vervuild’ (we weten echter niet in welke mate). Er staan allerlei boeken in die waarschijnlijk nooit in de bibliotheek van de jongere Bilderdijk zijn geweest. Een groot deel van de in deze bundel getrokken conclusies - met name betrekking hebbend op zijn theologische, filosofische, medische en klassieke boekenbezit - is dan ook niet gerechtvaardigd. En passant zij vermeld dat twee studies over het leerdicht ‘De mensch’, Bilderdijks opzienbarende vertaling van het ‘Essay on Man’ van Alexander Pope, ten onrechte een verhandeling van de toenmalige genootschapscoryfee Cornelis van Engelen toeschrijven aan de jonge Bilderdijk (Meier; Schoneveld); een interessant detail, want de oudere Bilderdijk heeft dikwijls een onverbiddelijk anathema over Van Engelen uitgesproken. De natuurwetenschappelijke ideeën van Bilderdijk komen aan bod in een aantal artikelen, waarin 's mans plaats in de wetenschapsgeschiedenis nader wordt bepaald. Hij komt er niet echt goed vanaf: de dichter was toch vooral dichter, een amateur, een dilettant die zich vaak liet leiden door achterhaalde theorieën en persoonlijke ingevingen. Dergelijke conclusies over Bilderdijk als geoloog (Blink), medicus (Van Staveren), bioloog (Visser 1972 en 1974, die ook positieve opmerkingen heeft) en natuur- en scheikundige (Snelders) zijn op zichzelf juist. Er valt echter veel meer over de betekenis en achtergrond van zijn ideeën te zeggen, zoals het onderzoek op dit gebied van de laatste twee decennia wel duidelijk maakt (bijv. Rousseau en Porter). Ook andere aspecten van het denken van de encyclopedische bibliofiel hebben de nodige aandacht gekregen. Er zijn goede recente inleidingen voorhanden over Bilderdijk en de schilderkunst (Carasso), de rechtsgeleerdheid (Gall), de Griekse dichtkunst (Gerbrandy), het toneel (De Leeuwe), de erotiek (Schenkeveld-Van der Dussen; De Man). Lezenswaardig zijn ook twee oudere studies over Bilderdijk en de taalwetenschap (Kluyver; Te Winkel; vgl. ook Van Marle; Mathijsen). Veel méér dan oppervlakkige impressies heeft een tweetal oudere dissertaties over de geschiedbeschouwing van Bilderdijk - hij schreef een fascinerende, dertiendelige Geschiedenis des vaderlands - niet te bieden (Moll; K.H.E. de Jong). Een artikel van Smitskamp met de titel ‘Bilderdijk historicus?’ geeft beknopt weer hoe de meeste historici over hun vakgenoot hebben gedacht - terwijl er ook over dit onderwerp toch veel meer te zeggen valt. Weinig diepgang tonen de dissertaties over Bilderdijks verhouding tot Duitsland (Schokker) en Engeland (Wesseling). Zo hebben gedrurende anderhalve eeuw veel schrijvers veel aspecten van Bilderdijk kort belicht. Het beeld van Bilderdijk dat al deze studies oproepen is zoals gezegd impressionistisch, fragmentarisch en eenzijdig. Er zal nog veel werk moeten worden verricht voordat het Nederlandse onderzoek enigszins op het peil staat van het onderzoek in Frankrijk, Duitsland, Engeland en de Verenigde Staten naar nationale grootheden uit de tijd van Romantiek en Restauratie. Hiermee komen we terug op het geijkte beeld van Bilderdijk de ‘romanticus’ en Bilderdijk de ‘calvinist’. | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 286]
| |||||||||||||||||||||||||
Ideeënhistorisch onderzoek heeft uiteraard te maken met het verschijnsel ‘romantiek’. Nu is de Romantiek een bevallige sirene. Het zijn met name de uit letterkundige kring afkomstige studies die voortijdig aan haar lokroep hebben beantwoord door Bilderdijk toe te voegen aan het illustere gezelschap van Europese romantici (een originele, internationale bijdrage aan deze beeldvorming is die van Rupke). Er bestaat een lange reeks fijne en doorwrochte artikelen over de verhouding tussen de grotendeels onuitgegeven dramatiek van Bilderdijk en wat men ooit de ‘preromantische’ beweging noemde, van de hand van M.J.G. de Jong (E. Leijnse). Maar in het bijzonder doel ik hier op het magnum opus van C. de Deugd (1966), wiens breed opgezette en diep reikende studie terecht als één van de monumenten van het Bilderdijk-onderzoek geldt. Hoe sympathiek deze belangstelling voor Bilderdijks relatie tot de ‘romantiek’ ook is, zij heeft weinig bijgedragen tot een goed begrip van het genie zelf. Auteurs als Smit (1957) en De Deugd doen suggesties die alleszins de moeite van een grondige toetsing waard zijn. Maar het is de vraag of zo'n toetsing ergens toe zal leiden. De lezers van Nederlandse letterkunde zullen de problematiek rondom het begrip ‘romantiek’ wel kennen. Gegeven de eindeloze discussie over het begrip, vraagt men zich wel eens af of het nog een bruikbaarheid bezit die uitstijgt boven de toepassing ervan als blikvanger in de titel van een boek of artikel. Bilderdijk heeft zichzelf in elk geval nooit beschouwd als romanticus. Van de enkele Duitse poëten die zichzelf wèl als romantici zagen, had hij een met hartstocht beleden walging; het is de vraag of hij ze heeft gelezen, laat staan begrepen. Hij zat, zo lijkt het, op een wat andere golflengte dan de meeste literaire ‘romantici’ in Duitsland of Frankrijk of Engeland. Het feit dat hij een tijdgenoot was van Chateaubriand en Wordsworth en allerlei overeenkomsten toont met deze en andere dichter-denkers, maakt hem natuurlijk niet vanzelf tot ‘romanticus’. Hiermee kom ik op een ernstiger bezwaar. Vrijwel alles wat Bilderdijk op wijsgerig, theologisch, ethisch of esthetisch gebied heeft beweerd (uitgezonderd enkele poëticale opvattingen die duidelijk uit de laatste decennia van de achttiende eeuw stammen), kan teruggevoerd worden op geestelijke stromingen die minstens tot diep in de achttiende eeuw reiken. Hier wreekt zich het voorbarige gebruik van epitheta als ‘romantisch’ en ‘idealistisch’ en wat dies meer zij. Wie het boek van De Deugd heeft gelezen, zal (voor zover het Bilderdijk betreft) het gebrek aan primair bronnenonderzoek waaraan deze studie lijdt, alsmede de vergelijkende methode die erin gehanteerd wordt, betreuren. Immers, indien de vele losse citaten die De Deugd aanvoert, herleid kunnen worden tot oudere stromingen en tradities, is er ondanks alle arbeid met betrekking tot het thema ‘romantiek’ nog weinig bewezen. De interessante en belangrijke vraag is of Bilderdijk de door hem gerecipiëerde ideeën zodanig heeft bewerkt en vorm gegeven dat een vergelijking met de opvattingen van, zeg, Coleridge of Novalis stand houdt; maar om dit te kunnen vaststellen, is er in de eerste plaats nauwgezet onderzoek noodzakelijk naar de aard van Bilderdijks denken en naar de antecedenten en bronnen van dat denken. Op grond van ditzelfde argument kan de opmerkelijke vriendschap tussen Bilderdijk en Southey, gebaseerd op een gelijkgestemde literaire belangstelling, evenmin gelden als een overtuigend bewijs voor transnationale ‘romantiek’ (De Deugd, 1992). Er is natuurlijk al vaker kritiek geweest op de manier waarop in de historiografie een verband is gelegd tussen Bilderdijk en de Romantiek (bijv. Van den Berg). | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 287]
| |||||||||||||||||||||||||
Het is zelfs aangetoond dat het door Bilderdijk gehanteerde verbeeldingsbegrip hoegenaamd niets met ‘romantiek’ heeft uit te staan (Johannes). Onlangs zijn de esthetische theorieën van de meester nog gekwalificeerd als een ‘particuliere gevoelsmetafysica’, een merkwaardig unicum op het Europese literaire toneel (Van den Berg en Kloek). Dit zijn belangrijke mededelingen, die illustreren dat Bilderdijk zelfs binnen een eventuele romantische beweging een geval apart is. Maar de geïnteresseerde liefhebber van de ideeëngeschiedenis schiet er uiteindelijk niet veel mee op. Waar heeft Bilderdijk zijn verbeeldingsbegrip vandaan gehaald? Was zijn ‘gevoelsmetafysica’ werkelijk zo ‘particulier’? Tot zover de romanticus. Hoe zit het met de calvinist? Een beoordeling van Bilderdijk als denker (en als dichter) zal rekening moeten houden met zijn religieuze opvattingen. Dat heeft men in het verleden ook wel gedaan; recentelijk is nog een op zichzelf sympathieke, maar mijns inziens niet geheel overtuigende poging ondernomen om Bilderdijk in de ‘bevindelijke’ traditie van het Nederlands protestantisme in te lijven (Van der Zwaag). Het probleem van de meeste studies is echter dat men er bij voorbaat vanuit gaat dat Bilderdijk inderdaad een ‘calvinist’ was. Zo komt De Deugd tot zijn bekende theorie van de ‘gespletenheid’: het dilemma tussen calvinistische geloofsovertuiging en romantisch literair gevoel waar Bilderdijk onbewust voor stond. Er is mij echter geen enkel concreet feit bekend die deze levensbeschouwelijke schizofrenie ook maar enigszins aannemelijk maakt. Belangrijker is dat De Deugd er in zijn studie uit 1966 een weinig historische opvatting over het calvinisme op na houdt. Maar dat geldt ook voor de opvatting omtrent Bilderdijks godsdienstige aard die indertijd binnen het overwegend gereformeerde Bilderdijk Genootschap werd gehuldigd, en in die zin heeft De Deugd als iconoclast goed werk verricht. Desondanks heeft ook De Deugd het beeld staande gehouden van Bilderdijk als ‘calvinist’. Om de een of andere reden wordt het calvinisme doorgaans vereenzelvigd met precisie en predestinatie. Dat leidt op zijn zachtst gezegd tot minder gelukkige interpretaties van Bilderdijks denken (bijv. M.J.G. de Jong). Het is te hopen dat een nieuwe levensbeschrijving van Bilderdijk het zonder de oude stokpaardjes zal kunnen stellen, en meer van Bilderdijks denkwereld weet te maken dan het hoofdstuk over ‘Bilderdijk's Geloof en Philosophie’ in de oude biografie van Kollewijn - een overigens uitstekende studie, die als biografie moeilijk te overtreffen zal zijn. Kortom, er zijn wat Bilderdijks denken betreft redenen genoeg om de historiografische leemte op te vullen en het werk van neerlandici aan te vullen. De matige prestaties in het onderzoek naar de ideeënwereld van de Amsterdamse dichter en Leidse jurist kunnen in elk geval niet vergoelijkt worden met een beroep op de ontoereikendheid van het materiaal. Er bestaan ontelbare gedichten, grotendeels door Isaac da Costa uitgegeven in vijftien kloeke delen (men zegt dat de omvang ± 300.000 (!) versregels bedraagt). Oorspronkelijke drukken en ontelbare handschriften van gedichten liggen verspreid over bibliotheken en archieven. We hebben beschikking over minstens dertig, grotendeels gedrukte, opstellen en lezingen, handelend over theologische, wijsgerige en letterkundige onderwerpen. Elke zichzelf respecterende universiteitsbibliotheek bezit de Geschiedenis des vaderlands. Er bestaan omvangrijke briefwisselingen, ten dele gedrukt, die een schat van informatie bevatten, in het bijzonder de brieven aan H.W. Tydeman en Isaac da Costa. Tot het gepubliceerde materiaal behoren ook de zonderlinge taalkundige | |||||||||||||||||||||||||
[pagina 288]
| |||||||||||||||||||||||||
arbeid, de pennevruchten van een jarenlange bemoeienis met de rechtenstudie en de geschriften over botanie en geologie. Belangrijke bronnen zijn verder Bilderdijks bibliotheek-catalogi, waarvan de tweede zoals gezegd een goed inzicht verschaft in 's dichters boekenkast. Vervolgens bestaan er allerlei onuitgegeven toneelspelen en ontwerpen van toneelspelen, naast een stapel ‘overig materiaal’ waartoe bijvoorbeeld rebusbrieven en zelfs horoscopen gerekend kunnen worden. Ook zijn veel tekeningen bewaard gebleven. Tenslotte moeten vermeld worden de twee- à drieduizend kladaantekeningen die de literator in de loop der jaren heeft gemaakt, en die thans liggen opgeslagen in verschillende archieven, doorgaans in vergeelde mappen met misleidende opschriften. Bilderdijk, advokaat, literator, balling en leermeester, geldt terecht als één van de boeiendste Nederlandse intellectuelen van de negentiende eeuw. Zijn curieuze geest is een onuitputtelijke bron van ideeën, zijn enorm oeuvre een waardevol cultuurschat. Hij stond in Holland eenzaam op een kruispunt van internationale wegen. Zijn ideeën zijn daardoor vaak niet begrepen. Er zal, nogmaals, veel werk moeten worden verricht voordat de cryptische uitlatingen en buitenissige opvattingen van deze belezen schrijver enigszins worden begrepen.
Joris van Eijnatten | |||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| |||||||||||||||||||||||||
[pagina 289]
| |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
[pagina 290]
| |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
[pagina 291]
| |||||||||||||||||||||||||
|
|