Paul Citroen. Schrijversportretten

[p. 19]

Menno ter Braak

De portretten van Menno ter Braak (cat. 1 en 2) uit 1939 nemen in de Citroen-collectie van het Letterkundig Museum een prominente plaats in. Ze verschillen in stijl met de na-oorlogse portretten.²⁴

Citroen heeft het olieverfportret en de tekening van Menno ter Braak in de nieuw-zakelijke stijl geschilderd en getekend. De tekening is een voorstudie voor het olieverfportret en maakt deel uit van een serie, waarvan er nog twee andere bekend zijn.²⁵

In het opvallende schilderij van Ter Braak heeft Citroen een geslaagde poging gedaan om een nieuw-zakelijk portret te maken. Het schilderij bezit een monumentaliteit die wordt bereikt door de nadrukkelijk vereenvoudigde vormen van hoofd, romp en armen in een statische compositie. De ovale vorm van het hoofd staat in contrast met de twee cirkels van de bril. Citroen heeft zijn figuur in een interieur geplaatst en accentueert hiermee de gesloten ruimte. De achtergrond is bijna leeg en door de duidelijke contouren en scherpe licht-donker contrasten wordt de meeste aandacht naar het gezicht van Ter Braak getrokken. Citroen week enigszins van de nieuw-zakelijke stijl af, want de kenmerkende starende en wat afwezige blik van de personen op nieuw-zakelijke portretten, ontbreekt hier. Juist met de uitdrukking van de ogen voegde hij zijn psychologische benadering van het portret toe aan nieuw-zakelijke elementen. Het is een streng en markant portret, waarin ontzag en respect voor Ter Braak te zien valt.

Bijna dertig jaar later, in 1966, bevestigde hij in een interview zijn bewondering voor Ter Braak: ‘U ziet hoe in dit schilderij intelligentie en emotionaliteit, agressiviteit bij

24 Zie voor het olieverfportret van Menno ter Braak: Herman Verhaar, ‘Paul Citroens portret van Menno ter Braak’, in In zijn soort een mooi werk. Schrijversportretten in het Letterkundig Museum (ed. Anton Korteweg [et al.]), Den Haag 1993, p. 68-69.

25 Eén portrettekening van Ter Braak door Citroen is in bezit van het Haags Gemeentemuseum (inv. nr. T 1957-0084). De andere is afgebeeld op het omslag van het Ter Braak-nummer van Tirade 193-194 (januari-februari 1974); dit portret bevindt zich in de collectie Paul Citroen van de Hannema-de Stuers Fundatie te Heino.

[p. 20]

elkaar zijn gebracht. Ja, Menno ter Braak was een scherpzinnig mens en emotioneel, maar in contact met mij heb ik van het laatste nooit last gehad. Hij was altijd erg “anständig”.’²⁶

Uit de drie keren dat Menno ter Braak in de maanden januari en februari van 1939 voor Citroen poseerde, ontstond een hartelijk contact. Zo bezochten Citroen en Ter Braak op 1 maart 1939 samen de expositie van Citroen en Kristians Tonny in Kunstzaal Bennewitz te Den Haag. Een week later bezochten Ter Braak en zijn vrouw het atelier van Citroen te Wassenaar. Zij kwamen in gezelschap van de uit Duitsland geëmigreerde typograaf Helmut Salden en diens echtgenote, om het portret dat Citroen van Menno ter Braak had geschilderd te bekijken. Hieruit zou men kunnen concluderen dat Ter Braak tevreden was met het portret. Het zal een interessante ontmoeting tussen de twee uit Duitsland afkomstige mannen zijn geweest, want na afloop noteerde Citroen enthousiast in zijn agenda over Salden: ‘Spricht herzstärkend über Kunst’.²⁷

Paul Citroen, Portret van Thomas Mann, 1939.

Vier maanden na dit bezoek, op 21 juli 1939. fungeerde Menno ter Braak op verzoek van Citroen als gesprekspartner tijdens het poseren van de door hen beide bewonderde Duitse schrijver Thomas Mann, die in hotel Huis ter Duin te Noordwijk vakantie hield. Als dank voor zijn bemoeienis heeft Citroen later een van de gemaakte portrettekeningen van Mann aan Ter Braak geschonken. In zijn reactie schreef Ter Braak op 16 september 1939: ‘Gisteren vond ik bij thuiskomst van een paar vacantiedagen in de provincie de tekening

26 Ben Bos, ‘Paul Citroen: Ik ben geen drift-schilder’, in De Nieuwe Linie 17 december 1966.

27 Aantekening 7 maart 1939. (Particulier archief Paul Citroen, Wassenaar.)

[p. 21]

van Thomas Mann. Hartelijk dank! Ik vind haar zeer origineel gezien en inderdaad volkomen Mann... onder één aspect, en geenszins het minst karakteristieke. En dit dan ook volkomen!’ Citroen zal blij geweest zijn met dit compliment, omdat hij zelf ontevreden over het resultaat was. In 1947 en in 1955 heeft Mann opnieuw voor hem geposeerd. In zijn herinneringen aan de ontmoetingen met Thomas Mann, memoreerde Citroen in 1957 eveneens het olieverfschilderij van Ter Braak waarover hij tevreden was: ‘Ich lernte Menno ter Braak kennen, den grossen Kämpfer gegen die Dummheit, in meinen Augen der stärkste Intellekt, den Holland hervorgebracht hat, ein Mann, berüchtigt und gefürchtet wegen der Schärfe seines Verstandes und der vernichtenden Überlegenheit, mit der er öffentlich Diskussionen führte, der jedoch unter Freunden und guten Bekannten von natürlicher, einnehmender Einfachheit war, und mir brav zu einem Ölbild sass. Während der Sitzungen redeten wir unglaublich viel, wobei wir einander gestanden, dass wir gerne “quatschten”. Das Porträt ist umstritten. Es ähnelt vielleicht nicht so sehr, aber: “er ist es”.’²⁸

28 Paul Citroen, ‘Wie ich Thomas Mann zeichnete’, in Bulletin Museum Boymans 8 (1957) 1, p. 29.